درقرن سیزده پس ازحمله مغول به ایران وتسلط برآن، مغول ها تاثیر خود را به صورت هنر نو بر ایران به جا می گذارند که آن را می توان ناتورالیسم شرق دور نامید که بعد ها هنرایرانی آن را بسیار غنی کرد.
فرش ایرانی که بی شک از صدها سال پیش تولید می شده ، نخست در قرن شانزده است که ظاهر می شود.
یعنی تکامل و توسعه جامع فرش ایرانی نخست با آغاز دوران صفویان شروع وبا مرگ شاه عباس دوم درسال 1674 میلادی دوران طلایی هنر ایرانی و با آن دوران شکوفایی فرش ایرانی افول می کند.
( فرش شرق.
نویسنده هاینس اِ .
و ر.
مارتین .) دردوران نوین فرش ایران بمثابه مرغوب ترین و مشهورترین فرش شرق به حساب می آید.
تحت حکومت صفویان بود که کارگاه های سلطنتی تولید فرش در شهرهای تبریز، کاشان، کرمان، اصفهان، شیراز و هرات به وجود آمدند.کمی دیرتر نخستین فرش مناطق چند خلقی قفقاز ظاهرمی شود،که درآن تاثیر فرهنگ فرش جنوب ایران، شرق دور وترک آشکار و این سبک شناسی قالب است.
دین اسلام پس از تسلط برایران و آسیای مرکزی، نه تنها تاثیر خود را بر فرهنگ وهنر ایران گذاشت، بلکه درطرح برخی فرش های ترکمن مانند، نمازلیق( سجاده) برای عبادت و اجرای نماز البته با طرح ونقش خاص هندسی، نیز گذاشت.
درقرن های بعدی که منطقه آسیای مرکزی منطقه تحولات سیاسی خلق ها شد، همچنان طرح و نقش ونگار فرش های ایرانی، ترکمنی و چینی تاثیرات خود را بر فرش های تولید شده می گذاشتند.
مثلا فرش آنتیک سمرقند که درآن طرح و نقش ها ی فرش مربوط به موتیف های شرق نزدیک است، اسلوب و طرازی شکوفه های گل با زمینه سرخ ، سمبول خوشبختی چینی است .
درحاشیه آن موتیف شاخ قوچ ترکمنی وجود دارد.
چادرنشینان ترکمن در طرح و نقش و نگار فرش های خود به دو سمبول اصلی گول Gül و گوًل Göl که به نادرست اغلب به یک معنی و مفهوم بکار می روند ، اکتفاء می کردند.
گول Gül ، واژه ای است فارسی و به معنای گُل است.
فرش های ترکمن گرچه می توانند گول Gül (گُل) شبیه هم داشته باشند ، اما در سمبول گوًل Göl ، مشخصه ویژه و اصلی فرش قبایل ترکمن ، تفاوت خود را نشان می دهند که هرفرش ازسوی قبیله خاصی بافته شده است.
مانند، تکه، یموت، ساریق، قیزیل آیاق ،پنده/ سالور وکِرکی .
فرش ترکمن چادرنشینان ترکمن ازگذشته های دور در منطقه ای از افغانستان تا مرزهای ایران و در امتداد ترکستان که تا دریای مازندران وسعت داشت، سکنی گزیدند.
هسته اصلی این خلق در دوران نوین درجمهوری ترکمنستان ، ازبکستان ، جمهوری های خودمختارسابق قاراقالپاق ، منطقه جنوبی دریای آرال و بخش دیگری درایران زندگی می کنند.
ترکمن ها در منطقه بسیار گسترده آرال زیست داشتند.
این منطقه شامل فلات وسیع و مناطق کوهستانی که ارتفاع آن تا هشتصد متر نیزمی رسیده بود.
دراین دوران تنها درکناره های رودخانه ها وجود یک اقتصاد ساده شبانی امکان پذیر بود که با مهاجرت ازچراگاهی به چراگاه دیگرعملی می شد.
پایه وزمینه تغذیه ترکمن ها را ،که گوسفندان دنبه دار و درکنار آنها تعدادی شتر و اسب تشکیل می داد، اما زیست آنان با یک جنگ مداوم با طبیعت و قهر آن تعیین شده بودند.
ترکمن ها نه تنها می بایست خودرا علیه تاثیر وقهر طبیعت حفظ می کردند، بلکه همچنین براثر این عوامل از مناطقی که به عنوان چراگاه آنان بود، باید همواره دفاع کرده وگسترش داده می شد.
به این صورت شد که این خلق چادرنشین به یک خلق جنگجو تبدیل گشت،که تا آغاز سدهً بیستم می بایست اشکال زندگی خود راحفظ وازآن دفاع کند.
اما بعدها برخی ازآنان به کشاورزی روی آورده واز یورت نشینی بیرون آمده و درشهرها و دهات اسکان یافتند و با شهرهای بزرگ و مناطق وسیع چون بخارا، مرو، پنده و خیوه که مراکز تجاری بودند، ارتباط پیداکردند و شروع به تبادل کالای خود یعنی فرش دربرابر نمک، غله، شکر، چای و .
.
کردند.
این فرش های تعویض شده از طریق کاروان ها به شهرهای قدیمی و بزرگ روسیه و از آنجا به اروپا نفوذ می کردند.
در مناطق دیگر شرق که بافت فرش توسط مردان و زنان انجام می شد، در نزد ترکمن ها تنها زنان بودندکه به تولید فرش می پرداختند.
مردان ترکمن به گله و رمه ها رسیدگی می کردند و زنان بمثابه حاکمان یورت (چادر) به امور یورت ، خانه داری و رسیدگی به فرزندان و درکنارآن به تولید فرش پرداخته و تمام کارهای اولیه فرش اعم از تهیه و تدارک پشم و افکندن طرح فرش را انجام می دادند.
فرش بافی در نزد ترکمن ها که توسط زنان انجام می گرفت، فاکتور مرکزی وعمده زندگی اجتماعی _ اقتصادی آنان بود،که از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.
بویژه دراین عرصه برای بافت زین اسب که بمثابه سمبول قدرت ارزش داشت، دقت بیشتری به کاربرده می شد.کار زنان دراین راستا تنها به تولید فرش پایان نمی یافت، بلکه آنان بایستی نمد هم تولید می کردند، که دربرابر سرما مقاومت وهم کف پوشی داشته باشند.
در شرق نزد هیچ خلق دیگری بجز ترکمن ها ، فرش و سایر موارد نساجی چنین هدفمند به گونه ای سنتی تولید نشده است.
اینکه ترکمن ها چه زمانی آغاز به بافتن فرش کرده اند، تعیین دقیق دوره آن دشوار است و نقطه نظر کاوشگران دراین مورد نیز بسیار متفاوت است.
واقعیت این است که کهن ترین فرش ترکمنِ شناخته شده کمتر از هزار و هشتصد سال نیست، اما این به آن معنی نیست که پیش از این زمان هم نزد ترکمن ها فرش وجود نداشته است.
زیرا دلیل آن وجود موتیف ها و طرح فرش هایی مانند، هشت ضلعی ها ی ترکمنی است که خود را در فرش های صد ها سال پیش از میلاد نشان می دهند.
نظریه ای که مدتها است تایید شده این است که ترکمن ها درآغاز به فرش های خود بمثابه اشیایی دارای کاربرد ناب ، بدون ارزش هنری می نگریستند.
اما بعدها دراین نگرش تجدید نظر شد.
دوره ای آغاز شد که ترکمن ها به ارزش هنری کاردست خود آگاه شدند وآنگاه این هنر ارزشمند بمثابه کالای قابل تعویض شناخته شد.
اینکه چرا هیچ فرش آنتیک مخصوص ترکمن وجود ندارد ، پیش ازهرچیز به این دلیل است که منطقه زیستگاه ترکمن ها ، نخست درقرن نوزده میلادی بود که درارتباط تنگاتنگ با دنیای مدرن قرارگرفت.
پس از اینکه روسیه تزاری این منطقه را غصب کرد، به همراه آن نیزساختمان راه آهن آسیای مرکزی آغاز بکار کرد، که مسیرآن از راه کاروانی قدیم تاشکند به دریای خزر بود.
فرش های ترکمن که در حکومت تزار مورد استفاده گرفت، اشرافیت روس را به سرعت شیفته خود کرد.
فرش ترکمن توسط تجار روس که اکنون به این منطقه رفت وآمد می کردند به روسیه برده شد.
اروپایی ها نیز که این فرش را در روسیه شناخته بودند، کمتر از اشراف روس شیفته فرش ترکمن نبودند.
در این منطقه بزودی فرش ترکمن تبدیل به یک مسئله سیاسی شد.
روسیه امکاناتی را می شناخت که این فرش را بصورت درجه یک با کیفیت بالا صادرکند و بخاطر مسائل سیاسی با ایران درآن دوران ، مرز ایران و هند را بست.
آنچه که ترکمن ها با سرزمین های همجوارخود معاوضه می کردند، ماده رنگی بود که خود تولید نمی کردند.
اما بعدها دولت روسیه ازطریق راه حل دولتی، رنگ های موردکاربرد فرش را از اروپا به روسیه وارد کرد وتجار روس این رنگ ها را در قبال تعداد معین فرش ترکمن تعویض می کردند.
قبل از این پدیده ، ترکمن ها رنگ های مورد نیاز خودرا ازگیاهان می گرفتند.
پس از انقلاب اکتبر در روسیه و سال های پس ازآن، تحول بزرگی درفرش بافی ترکمن رخ داد.
این تحول به نقش ونگار و کیفیت آن لطمه ای نزد.
دراین دوران مانوفاکتورها و صنایع فرش بافی ایجاد شد که درآن فرش ترکمن با هدف صادرکردن آن بافته شد.
تنها تفاوتی که این فرش های جدید داشت ، اندازه آنها بودکه با فرش های قدیمی ترکمن ، آنهم به علت تقاضای بازار فرش،اختلاف داشت.
نام فرش های ترکمن ، نام قبایلی است که درآنجا بافته می شود.
البته فرش هایی هم وجود داشت که خارج ازاین چارچوب بود، مانند فرش بخارا که آنهم می بایست به صورت استاندارد بافته می شد.
درفرش ترکمن مشخصه های ویژه ای وجود دارندکه برای کاربرد مخصوص فرش خوانده می شوند مانند، اِنگسی Engsi یا اِنِسی Enessy ویا تکه اِنگسی جهت پردهً درِ ورودی یورت (چادر) به کار می رود، یا اُسمولدوق Osmolduk فرش پنج ضلعی زینتی که در عروسی ها روی شتر انداخته می شد، یا اینکه وارد یورت (چادر) میشدی اِنگسی آویزان بود یا هاچلو (هاچلی _ خاج لی ) روی زمین قرارداشت.
گِرمِچ که برای پادری بود یا گهواره کودک که از فرش به این منظور تهیه شده بود.
ترکمن ها که ازقبایل گوناگون متشکل شده بودند، هرکدام موتیف های فرش خودرا داشتند که ازذوق و استعداد آنان برمی آمد.
بزرگترین قبیلهً ترکمن، تکه های یورت نشین (چادرنشین ) بودند که درجنوب ترکستان ودر ایالت خراسان زیست داشتند، سپس یمود ها که درگروه های کوچک درچراگاه های وسیع زندگی می کردند.
به قبایل کوچک دیگر سالورها ، پنده ها، آراباچی ها ، بوساچلی ها، چوودور ها و ساریق ها و همچنین قیزیل آیاق، اُغورچلی، بشیر، ایگدر، گوگلان ، جعفر بای و.
تعلق داشتند.
ارساری خود یک قبیله بود.
فرش های ارساری همواره دارای علامتی است که نشانگر ممیزه ویژه ارساری ها هست.
مانند، بافت بشیر که دارای موتیف اصلی هشت ضلعی نیست.
ولی چیزی که می توان گفت این است که همه فرش های ترکمن دارای رنگ استاندارد سرخ هستند، گرچه درآن رنگ قهوه ای یا آبی به کاربرده باشند.
رنگ شنی و قهوه ای تیره برای گوُل Gül و موتیف های گوًل Göl به کار می روند.در شهر لندن در House of Perez Ltd نیز فرشی کوچک از واحه پنده که متعلق به طایفه آراباچی (یمود) مربوط به پایان قرن نوزده است، وجود دارد.
و.گ.
موشکووا پژوهشگر و فرش شناس روس در رده بندی فرش های ترکمن ، وجود دو مفهوم گوُلGül و گوًل Göl را کشف کرد.
گوًل Göl نشان قبیله وبمثابه نوعی آرم برای ارزش گذاری است، کاربرد و سنت آن برای وابستگان این قبیله حفظ می شود.
گوًل Göl به موتیف هایی گفته می شود که درطرح هندسی هشت ضلعی تمرکز یافته و تا قرن پانزده نیز به خلق های ترک تعلق داشت.
گوُل Gül (گُل ) که خود واژه ای فارسی است، طرح هندسی ای است برای شکوفه های گل.
گوُل Gül درفرش های مختلف قبایل گوناگون ترکمن به کاربرده می شود.
زنان ترکمن چنان که گفته شد، نه تنها فرش بافان با ذوق و هنرمندان ماهر بودند، بلکه گلیم نیز می بافتند.
گلیم در نزد ترکمن ها برای برپا داشتن یورت (چادر) ، برای شتر و زین وبرگ اسب نقش برزگی را داشت.
سالور ها ،که گرچه درباره این قبیله منابع کتبی مدللی نیست، تقریبا قدیمی ترین و سابقا با اهمیت ترین قبیله ترکمن بود، کاربرد موتیف گوًل Göl خودرا دوباره سازی کرد.
گوًل Göl سالورها شناخته شده ترین و مشهورترین نشان قبیله ترکمن ها است.
این موتیف تورم گوًل Turmgöl نیزقلمداد می شود و در درون همین گوًل ها که به صورت قلاب های دندانه دار ستاره ای شکل هستند، موتیف خاج شکل وجود دارد که آن را آینا قوشاق می خوانند.
اما موتیف گوًل Göl سالورمتعلق به اواسط قرن نوزده توسط قبیله تکه بافته شده اند و آنهم به این دلیل که بلحاظ تاریخی چنین گزارش می شود که سالور ها درسال 1831 ازسوی تکه ها تحت رهبری عباس میرزا بصورت گسترده ای قلع وقمع شدند و باقی مانده قبیله سالور جزو قبیله تکه شدند واز این افراد باقی مانده موتیف سالورگوًل پیشین از سوی تکه ها گرفته شد.
بلحاظ تئوریک همه فرش های نشان شده با سالورگوًل که پس از 1831 تولید شده اند، باید به حساب تکه ها گذاشت.
البته این گونه حوادث نبایدحالت استثناء بوده باشد.
در روند تکامل فرش ترکمن، این گونه اکتساب ها وجود داشته است.
بهرحال فرش سالوری که از قرن نوزده باشد بسیار کمیاب است، تنها جوال هایی هرازگاهی در معاملات و دادوستد ها یافت شده است.
ساریق ها نیز درامتداد مرز افغانستان در همسایگی سالور ها زیست داشتند و فرش آنها نیز دررابطه بسیارتنگ با قبیله همجواربزرگ بود.
درفرش ساریق ها اغلب سالورگوًل به کار می رود، که مکمل و ضمیمه ای برای گوًل Göl قبیله خود بود.
درفرش های ساریق حاشیه بافت هایی باریک که درشکل موتیف تیر ( کمان ) مانند است در بافت سفید رنگ یافت می شود که سمبول زندگی طولانی وپیروزمند است.
در کنار فرش یمود که ظریف ترین فرش ترکمن است،فرش قبیله تکه دارای اهمیت است.
گوًل Göl اصلی فرش تکه ازیک هشت ضلعی دایره وار تشکیل می شود.
این گوًل را همچنین می توان در تکه- توبره مشاهده کرد.
بخارا یکی از شهرهای مرکز تجمع فرش های ترکمن بود