دانلود مقاله تاریخچه فرش کرمان

صنعت قالیبافی در کرمان سابقه طولانی دارد، چنین به نظر می‌رسد که این هنر قبل از دوران صفویه در این شهر وجود داشته است و در زمان صفویه که اوج کلیه هنرها در ایران است ، فرش هم همانند دیگر هنرها در این دوره بیشتر شکوفا شده است .

هنر اسلامی بر طرحها و نقوش آن تأثیر بسزایی گذارده است ، چنانچه در تاریخ (عالم آرای عباسی) که توسط منشی شاه‌عباس به رشته تحریر درآمده ، به قالی کرمان اشاره شده است.

در زمان اکبرشاه که معاصر شاه‌عباس بود قالیهایی از کرمان به هندوستان حمل می‌گردید بدیهی است نباید تصور کرد این صنعت در کرمان از بین رفته است و متوقف گردیده است[1] قدیمی‌‌ترین نوع قالی کرمان ، قالی راور است که می‌توان تاریخ بافت آنها را (1866 میلادی یا 1286 هجری) گفت.

شهرتی که قالی کرمان در سراسر دنیا از آن برخوردار است بیش از هر چیز مربوط به درهم آمیختن موفقیت آمیز رنگ و طرح آن است.طراحی و نقشه‌کشی قالی کرمان قدمت دیرینه دارد و به جز نامی که از چند تن از نقاشان دهه اخیر منطقه کرمان ، بر جای مانده ، تاریخچه درستی درباره چگونگی رونق قالیبافی ، طراحی نقشه‌های قالی و چگونگی نام نهادن بر طرحهای منطقه کرمان در دست نیست.همین بس که از دیرباز قالیبافی در کرمان رایج بوده و پس از صنعت شال و ترمه به اوج خود رسیده است و زبانزد خاص و عام گردیده است .

زمانی فرش ایران را بنام فرش کرمان می‌شناختند.

فرشهای نفیس و قدیمی کرمان ، هم‌اکنون زینت‌بخش موزه‌های معتبر جهان و ایران می‌باشد .

البته در مورد طرح بسیار باید گفت مثلا موسی خانی افشاری که در سیرجان بافته می شود با موسی خانی که در بافت و رابر بافته می شود از نظر طرح ورنگ آمیزی با هم تفاوت دارند و در هر منطقه با یک نام مخصوص به محل بافت نام گذاری شده اند.

مثلا گل کاغذی منطقه بافت با کمی تغییر در رابر و جیرفت به گل اسفندقه معروف است .

یا طرح درختی زرند ، که صادراتی است و قالی ریز بافت می باشد ، با درختی منطقه فیض آباد راور فرق می کند .قبل از پیدایش نقشه، فرش ها با نقشه و طرحهایی که بافندگان در ذهن داشتند و سینه به سینه از نیاکان خود فرا گرفته بودند ، بافته می‌شد.

سیر تحول و پیشینه تاریخی نقش قالی های کرمان تطور وتکامل نقش قالیهای کرمان ، شامل چندین دوره تاریخی و متمایز است : دوره نخست یا عصر ترمه همزمان با زمان شالبافی دوران انتقال ترمه دوزی به قالیبافی ، از حدود سالهای 1330-1315 هجری قمری را در بر می گیرد کاربرد نگاره بته جقه ای و نیز نقش سرو که به نظر بسیاری منشأ اصلی نگاره بته ای است، از جمله نقوش متمایز این دوره است .

این شیوه تا جنگ بین المللی اول ادامه یافت.[2] روند تکاملی عصر ترمه و ادامه منطقی آن در حدود سالهای 1328 تا 1339 هجری قمری، عصر بهارستان را پدید می آورد .

طرحهای این دوره به ارائه باغ و بوستان و گل و گیاه استوار است .

نقش های درختی گل و بلبل ، درختی پرنده ای یا بهارستان ، نقش انسان ، نقش سبزیکار ، از جمله نقوش رایج این دوره است .

به بیان دیگر پایه کاربر طرح باغ و بوستان و شاخ و برگ و گل و گیاه با رنگهایی به همان ظرافت و شادابی و باغها و گلزارهای بهاری با پرندگان بیشمار استوار است از صفات ویژه عصر ترمه و بهارستان برخورداری از شیوه سایه روشن در رنگ آمیزی برگها ، بصورت سبز روشن و تیره و کاربرد دو مایه در یک نگاره گل مثل قرمز سیر و روشن ، گلهای آبی رنگ از تیره تا روشن بدون شکل بندی و تعیین مرز ، و رها نکردن طرح بدون هیچ گوشه خالی است .

عصر بازگشت با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تغییر سلیقه بازار در آمریکا تغییر اساسی در طرحهای کرمان بوجود آمد و نقش و نگاره های صوفی مورد تقلید هنرمندان کرمان قرار گرفت در این دوره که از آن به عنوان عصر بازگشت یاد می کنیم ، نقشه های اسلیمی وگلهای شاه عباسی از نقش های قاب قرآنی و لچکهای انبوه رایج شد .

شروع بحران اقتصادی در آمریکا در سال 1928 میلادی مطابق با 1306 شمسی ، بر چیره شدن شرکتهای آمریکایی ، توقف سفارشات را به همراه داشت و برای مردمی که به تمامی از فرش و صنایع وابسته آن ارتزاق می کردند ، زندگی را دشوار کرد .

با استقبال نقش های ریزتر و فشرده تر با متنی انبوه و پر نقش و نگار ، زمینه برگشت طراحان کرمانی به عصر بهارستان پدید آمد و نقش سبزیکار بیش از پیش معمول شد .

عصر گوبلن ، طرحهای کرمانی را به همراه داشت و چیره دستی در کار رنگ آمیزی نیز نتوانست هویت از دست رفته قالی کرمان را باز گرداند و دامنه این مسخ هنری را ، محدودتر کند.، رواج دهه طرح گل فرنگی و برگ فرنگی صرف نظر از نداشتن اصالت ، پیوستگی و تداوم منطقی نقش قالی کرمان را نداشت .

حاشیه شکسته و درهم به شیوه اروپائی و قالیهای دست باف ، باب روز شد و برای نخستین بار نقش و نگار حاشیه که از عصر پازیریک همواره شرط وجودی قالی ایران بوده ، از میان برداشته شد و نقش و نگار حاشیه به لچک ها پیوسته و نقش حاشیه و متن قالی نیز یکی شده و یکسانی و یکنواختی کسالت آوری بر قالی کرمان چیره شد .

سرماژیف که ابداع نقش معروف قاب قرآنی ، الهام گرفته از جلد قرآن را به وی نسبت می دهند ، کار طراحی بسیاری از قالی های کرمان را برعهده گرفت .

عنوان تحقیق شناسایی طرحها و نقوش سنتی فرش دستباف کرمان و ایجاد و راه اندازی بانک اطلاعات فرش دستباف اهداف تحقیق 1 - هدف اصلی از انجام تحقیق شناسایی نقوش سنتی فرش دستباف کرمان و احیاء آنها می باشد .

2 – ایجاد و راه اندازی بانک اطلاعاتی فرش دستباف است که در برگیرنده کلیه اطلاعات مربوط به فرش ، نقوش فرش ، طراحان فرش ، از گذشته تا کنون بصورت CD می باشد .

اهمیت و ضرورت امروزه فرش دستباف کرمان بدلایل متعدد منجمله پایین بودن کیفیت ، عدم استفاده از رنگهای طبیعی ، عدم نوآوری در طرحهای متناسب با سلیقه بازار ، عدم وجود مواد اولیه مرغوب ، مهاجرت روستائیان به شهرها و نپرداختن به این حرفه ، از دست دادن طراحان قدیمی و عدم توجه به طراحان فعلی این هنر و دلایل دیگر با مشکل روبرو شده‌ و بازار خود را از دست داده است .

اما کشورهای دیگر مثل چین ، هند ، پاکستان و نپال توانسته اند با کپی برداری از همین طرحهای اصیل کرمان در بازار جهانی جای خود را باز کنند .

همچنین عدم توجه به طرحهای قدیمی و سنتی که برخی از آنها دارای قدمت بالایی بیش از یک قرن می باشند ، باعث رکود فرش دستباف در سالهای اخیر شده است .

یکی از راههایی که استان کرمان بتواند اعتبار گذشته خود را در زمینه فرش دستباف بدست آورد ، توجه به طرحها و نقوش قدیمی فرش دستباف می‌باشد که در حال حاضر یا بدست فراموشی سپرده شده و یا در حال نابودی می باشند .

به همین جهت بررسی و شناسایی طرحهای فرش دستباف استان کرمان اهمیت و ضرورت تحقیق را می‌رساند .

روش تحقیق به منظور انجام تحقیق از دو روش ، روش میدانی به منظور تهیه عکس و برخی اطلاعات هنرمندان ، و روش کتابخانه ای به منظور تهیه مطالب مکتوب استفاده شده است روش جمع آوری اطلاعات به منظور جمع آوری اطلاعات از روش مشاهده و مصاحبه استفاده شده است .

در این روش چند سؤال بصورت کلی از قبل تهیه شده است و همراه با مشاهده گر و مصاحبه کننده به مراکز تولید و بافت فرش دستباف مراجعه و از پاسخگویان خواسته شده است که به آنها پاسخ دهند.

پیشگفتار قالی کرمان این گستره سراسر رنگ ، کتابی است گسترده در برابر دیدگان همه که اگر سر سوزن ذوقی در ایشان باشد هر سطرش خود داستانی است به درازای هزار و یک شب ، و پر رمز و راز است چون معمای هستی .

این گستره زیبا که همگان شیفته آنند ،گنجی است گرانبها که در گذر زمان فراز و نشیب ها، فراز و فرودها برخود دیده و اکنون در دست ماست .

آنچه در پی می آید نگاهی است به تاریخ و طرحها و نقوش فرش دستباف استان کرمان .

چکیده استان کرمان که در جنوب ایران واقع و در حاشیه کویر قرار گرفته است ، از زمانهای گذشته از مراکز خیلی مهم فرشبافی محسوب می شده است .

قبل از فرشبافی مردم کرمان به کار شالبافی می پرداختند و طرحهای قدیم فرش کرمان که در اوایل قرن میلادی بافته شده از طرحهای شال کرمان اقتباس شده بود .

اما بتدریج در طرحهای فرش کرمان تنوع بوجود آمد و طراحان معروف همچون حسن خان ، احمد خان ، زمان خان و ...

کارهای زیبایی بوجود آوردند که کرمان را از سایر مناطق بافت متمایز ساخت و کم کم طرحهای باب بازار خارج از کشور رایج شد و طرحهای گل فرنگ ، گلدانی ، ظل السطان ، تصویری و ...

بوجود آمد .

این طرحها مورد پسند بازار خارج شد .

طراحان کرمان با الهام از طبیعت پیرامون خود ، فرهنگ و اعتقادات خود ، به خلق آثار زیبایی پرداختند .

آنچه از بررسی نقوش در رابطه با گیاهان و طبیعت این منطقه بدست آمده است نشانگر این است که هنرمند و طراح با الهام از گل های موجود در دشت ، تپه ، و دره های اطراف کرمان ، طرحهای خود را بوجود آوردند .

این گل ها گاه بصورت خمیده ، گاه ایستاده ، زمانی در حرکت ، زمانی در کنار هم جمع شده ، و زمانی دیگر از هم جدا شده اند .

طراح آنچه را که مجسم می کند ترسیم می نماید .

هنرمند بافنده کرمانی بیش از هر چیز از مکتب تصوف و عرفان الهام گرفته است مثل بته جقه که از سرو گرفته شده و طرح گلدانی از زیباترین نقش هایی است که مورد توجه متخصصان ایران و جهان بوده اند .

قالی نقش گلدانی مقبره شاه عباس دوم از نمونه های منحصر به فرد این دسته از قالیها است .

شناسایی طرح های اصیل و سنتی فرش دستباف استان کرمان به همراه عکس و معرفی آنها امروزه در کرمان انواع لچک ترنج کف ساده گلدار و بی گل ، کف ساده معمولی، خوشه انگوری ، سبزیکار ، چمنی ، ستونی ، سی و سه پل ، برگ چغندری ، قاب قرآنی و انواع بوته بخصوص بته جقه ها و نقش های انگوری یا واگیره نظیر خشتی ، لوزی ، خاتم و نقشه های اروپایی از قبیل : گوبلن و گل فرنگ و نقشهای متفرقه نظیر آرم و صورت رایج است.

تنوع و گونه گونی این نقوش بسیار گسترده است و هر یک طرح و فرم و سلیقه نقاش را به همراه دارد .

بدلیل همین تنوع ابداعات بدیع ، انواع آن را نمی توان بر شمرد .

بارزترین آن طرح درختی و اسلیمی است و نیز طرحهایی بنام اساطیری که هر یک خود از ارکان کار طراحی و نقشه فرش بوده اند .

طرح درختی شاید به دهها نوع و شکل کشیده می شود .

ترنج دار و بدون ترنج ، یا گوشه دار یا بدون گوشه ، با مرغ و بدون مرغ ، منظره دار و بدون منظره که همه این اشکال و قالبها را درختی می نامند به استثنای بته جقه ، سرام ، طرح شاه عباسی نیز که بیشترین انواع فرش کرمان را در گذشته تشکیل می داده ، اکنون دارای دهها سبک و فرم مختلف است .

انواع شاه عباسی گوشه ترنج ، شاه عباسی اسلیمی شکسته ، اسلیمی دم اژدری ، حاشیه صاف یا حاشیه شکسته ، جملگی به عنوان شاه عباسی از دیگر نقوش تفکیک می شوند .

از دیگر نقوش خوشه انگوری است که از زمان مرحوم دیلمقانی به بعد مطرح بوده است .

مثالی بارزتر نقش قالیهای افشار است که به افشاری معروف است این نقش مخصوص هر خانواده از این طایفه است.

ظاهراَ هر عروسی در این خانواده می بایست یک قالیچه با نقش مخصوص به خانه شوهر بیاورد .

نگارگاه از انواع دیگر نقوش هستند ، با نقشهای گوناگون از قبیل گل سرخ دوره ای ، گل سرخ بی دوره که در زمان قدیم با رنگهای متفاوت مسی ، پوست پیازی ، پوست سیری ، صورتی ، چهره ای ، گل خاری و لاکی به کار رفته اند .

این هفت رنگ به همراه سفید درون یک گل سرخ بکار می رفت .

انواع گلها : طرحهای فرش کرمان را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد : 1- طرح قالی افشاری (مانند بعضی از گل سرخی ها ، سرکله ها ، گل هشت ، گل سماوری ، طرح موسی خانی) 2 – طرح قالی صادراتی (مانند نقشه های خوشه ای قالی درشت باف وقالی های ریز حسن خانی) 3 – طرح قالی زیرپایی (مانند شاه عباسی ، سرام ، درختی ، قاب قرآنی ، بندی ، اسلیمی ، خشتی).

اما بطور کلی می توان گفت طرحهای فرش کرمان به شرح زیر می باشند :شاه‌عباسی ، بته‌جقه ‌، درختی ، ستونی ، خشتی ، هندسی ، قاب قرآنی ، حسن خانی ، خوشه‌ای ، گلدانی ، حاج‌خانمی ، گوبلن، سرام ، کتیبه‌ای مینیاتور، گلسرخی ، باب‌آمریکا ، شکارگاه.

طرح قالی کرمان به شرح زیر است: طرحهای اسلیمی: از قرن نهم به بعد خطوط منحنی به طرح قالی راه یافت و کم‌کم طراحان ورزیده قالی بخاطر ایجاد نوعی تحول در طراحی قالی از خطوط مستقیم منحرف شدند و از خطوط منحنی در طرحها استفاده کردند.

از این زمان بود که ترنجها و اسلیمی‌های بسیار ساده در قالی مشاهده شده است.

طرح های اسلیمی در زمان صفویان به نهایت کمال رسید و در کاشی کاری و قالی بافی آنچنان رواج یافته که کمتر کاشی و قالی از آن دوران می‌توان مشاهده کرد که بدون طرحها باشد.

باید یادآوری کرد که طرحهای اسلیمی بدون شک از پدیده‌های طبیعت استفاده شده‌ است .

چرا که خطوط دارای گردی بسیار ملایم و زیبایی هستند.

گروهی عقیده دارند که طرح اسلیمی ساده در اصل کله فیل بوده و گردش دنباله آن را نمودار خرطوم فیل می‌دانند.

اسلیمی ماری که در واقع آن را باید یک اسلیمی خاص نامید، از حرکت مار گرفته شده است.

اسلیمی انواع مختلف دارند: اسلیمی ساده، اسلیمی برگی، اسلیمی گلدار، اسلیمی دهن‌اژدری ، اسلیمی توخالی ، اسلیمی پیچک‌دار و اسلیمی ‌ماری .

بته و انواع آن: میان شالبافان و قالی بافان این طرح بیشتر به بته کشمیری معروف است و این اواخر به سبب از میان رفتن جقه آن را بته ترمه می‌خوانند.

در کرمان بته ها از خود نقشه بته جقه ، بته بندی و بعضی از بته ها که سر آنها زائده ای خمیده دارد از پته کرمان الهام گرفته اند و دو بته داخل هم به پته مادر و دختر معروف است .

تا آنجا که صاحبنظران گفته‌اند قدیمی‌ترین طرح بته جقه به قرن نهم هجری مربوط می‌شود که نمونه‌ای از آن در موزه متروپولین نیویورک نگهداری می‌شود .

بته جقه انواع بسیار دارد اما بطور کلی طرح اصلی آن سروی خم شده است.

طراحان و استادکاران داخل بته جقه را با نقشهای مختلف اسلیمی ، ختایی و بته جقه کوچکتر تزئین می‌کنند و گه‌گاه حاشیه آن را با اسلیمی‌ها و یا طرحهای ساده از خود بته جقه می‌آرایند .

ترنج و انواع آن : نگین هر قالی ترنج‌دار در واقع ترنج آن است.

ترنج همان نقش بیضی شکل و گرد وسط قالی است که اغلب با طرحهای اسلیمی و گل‌بوته‌های گوناگون تزئین می‌شود.

طرح یک چهارم ترنج در چهار گوشه قالی را لچک می‌گویند که نقشه اصیل است .

اگر فرش همانند باغ تصور شود، حاشیه به عنوان دیوارهای باغ ، متن آن همان گلهای و درختان باغ ، در مرکز ترنج یعنی بهترین جای باغ ، استخر آب است که همانند نگین درمرکز باید بدرخشد .

بیشتر ترنج ها در کرمان سر ترنج دارند که شهرهای دیگر فاقد آن هستند .

بعضی وقتها از تکرار ترنجها در متن قالی نقشه جالبی بوجود می‌آورند که به ترنج‌ بندی معروف است .

به هر حال ترنج در وسط قالی همیشه طوری بافته می‌شود که برجسته و خوش رنگ تر از دیگر قسمتهای قالی باشد.[3] بعضی وقتها از تکرار ترنجها در متن قالی نقشه جالبی بوجود می‌آورند که به ترنج‌بندی معروف است .

به هر حال ترنج در وسط قالی همیشه طوری بافته می‌شود که برجسته و خوش رنگ تر از دیگر قسمتهای قالی باشد.

طرح ختایی : طرح ختایی یکی از زیباترین طرحهای فرش است که بعضیها معتقدند این نقشه از چین آمده و به همین خاطر اسمش ختایی است که شهری در چین است اما فرش بافان ایران ختایی را با (ط) خطایی می‌نویسند و می‌گویند طرحی است که از خطا و اشتباه تولید شده است .

درواقع ختایی طرح مجرد بوته گلدار است و می‌توان گفت بیش از دیگر طرحهای قالی به طبیعت نزدیک است.

در این طرح خط مستقیم بسیار کم است و ساقه درختان و گیاهان با پیچ و خمهای هماهنگ همراه شده است.

ختایی دارای گلی است که با رنگها و نقشه‌هایی توام شده تا بطور برجسته خود را نشان دهد.

برگهای بسیاری که بر شاخه‌های طرح روئیده باید در پیرامون گل اصلی قرار داشته باشد.

طرح ختایی بیشتر مواقع برای روشن و موزون کردن طرحهای دیگر در قالی بکار می‌رود و همچنین در کاشیکاری و تذهیب نیز از این طرح استفاده شده است .

گل شاه عباسی : این روزها نمی‌توان فرشی یافت که طرح ختایی داشته باشد اما گلهای شاه‌عباسی نداشته باشد.

قالی بافان بر اساس طرحهای امروز همیشه گلهای شاه‌عباسی را در متن طرحهای ختایی بکار برده‌اند.

در واقع گلهای شاه‌عباسی وقتی در متن ختایی می‌آید طرح ختایی را برجسته می‌نماید.

معروفترین گلهای شاه‌عباسی را گل‌گره، پیچک، برگی، گل‌برگی، اناری ، برگی ، سه گل درهم و دو گل درهم می‌دانند که در این میان طرح اناری از همه معروفتر و بین قالی بافان رایج تر است.

انواع طرح اناری بسیار است و گلها و طرحهای زیادی ترکیب می‌شود.

این طرح به شکل مجرد و انار و گل است که بوسیله هنرمندان دوران سلطنت شاه‌عباس کبیر طرح و خلق شده و به مرور زمان تغییر و تکامل یافته و به صورت امروزی درآمده است .

می‌توان با کمی دقت در این طرح نقش اصلی انار را باز یافت که رنگ سرخش بیش از هر رنگ دیگر نمایان است.علت معروفیت این گل به شاه‌عباسی بدین جهت است که طرحهای زیبای این طرح تعلق به زمان شاه‌عباس صفوی دارد و بعد از این پادشاه است که هنر و صنعت دستی قالیبافی در ایران رواج یافته و به کمال رسیده است .

گل شاه عباسی در کرمان انواع بسیار متفاوت دارد و شاه عباسی بندی ، ترنجی و لچک ترنج اصلی ترین آنها و بقیه طرحها زیر مجموعه آنها می باشند .

طرح ستونی : اولین طرح قالی کرمان ، طرح ستونی است که از گروه طرحهای محرابی می‌باشد .

این طرح از گلهای ریز و درشت قشنگی برخوردار است.

در وسط فرش یک ترنج و چهارگوشه آن لچکهایی قرار دارد که با گل پر شده‌اند .

منتها متن فرش غیر از ترنج وسط ، به صورت یک رنگ و ساده بافته شده است و هیچ گل و بوته‌ای ندارد.

طرح بته‌ای یا پته‌ای : این طرح میان شال بافان و قالی بافان بیشتر به بته کشمیری معروف است و این اواخر به سبب از میان رفتن جقه آن را بته ترمه می‌خوانند.

این طرح زیبا و کاملاً ایرانی در زمان شاهان صفوی به هند انتقال می‌یافت، تا آنجا که صاحبنظران گقته‌اند .

قدیمی‌ترین طرح بته جقه به قرن نهم هجری مربوط می‌شود.

که نمونه‌ای از آن در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.

در واقع بته جقه ، طرح مجدد سروی خم است که به این شکل طراحی شده است.

سرو در ایران باستان اهمیتی خاص داشته و مقدس شمرده می‌شده است.طراحان و استادکاران داخل ، بته جقه را با نقشه‌های مختلف اسلیمی ، ختایی و بته جقه کوچکتر تزیین می‌کنند و گه‌گاه حاشیه آن را با اسلیمی‌ها و یا طرحهای ساده ، از خود بته‌ جقه می‌آرایند .

طرح بته جقه شبیه به سوزن‌دوزیهای کرمان و شال های ترمه است که پایه اصلی آن را طرح معروف بته جقه تشکیل می‌دهد ، ترنج میانی این طرح از یک یا چند ترنج متحدالمرکز تو در تو شکل گرفته که با گلهای ریز ، انواع برگهای زیتون ، نیم قابها و بته جقه‌ها تزیین شده‌اند .

حاشیه‌های اطراف هیچیک با خطوط متمایز و کاشیکار از متن جدا نیستند و مرزی مشخص که لچکها و حواشی را از هم جدا کنند، در آن نمی‌توان یافت .

سادگی زمینه این طرح به گیرایی و چشم ‌نوازی ترنج میانی کمک فراوانی می‌کند .

طرح لچکها ، مجموعه‌ای از گلهای ظریف است که به صورت طره در سرتاسر حاشیه طاق‌نمایی که خود نیز در متن فرش دیده می شود گسترده شده‌اند.

نقش خشتی : این نقش از نظر بافت و نقش پیش‌ پا افتاده‌ترین نقشها در صنعت قالیبافی کرمان است ، که یا به صورت لوزی است یا به شکل صاف و در مجموع مثل قالبهای خشت‌زنی است که در داخل آن ، گل یا مرغ ، حیوان ، یا دسته‌های گل و برگ کشیده می‌شود و در حاشیه بزرگ و کوچک نیز مربع ها به چشم می‌خورد.

طرحهای خشتی بیشتر به صورت بندی (واگیره) هستند و ندرتاً ممکن است در وسط طرح ، ترنج هم دیده شود.

گاه لاله‌های رنگارنگ و آهوان و غزالها در حاشیه و در متن طراحی شده است .

دور تا دور لوزیها حاشیه‌ای با اسلیمی ماری ترسیم شده است و در داخل آنها گلدانهای پر از گل که از تنوع خاصی برخوردارند، طراحی شده است .

نقش قابی یا قاب قرآنی : این نقش در کرمان به قاب قرآن معروف است.

طرح متن قالی با تقسیم‌بندیهای منظم ، به قابها و کتیبه‌های چند ضلعی تقسیم شده است ، بطوری که هر یک جداگانه و مستقل ، طراحی همسان با دیگر قابها و گاه متفاوت با آنها را در بر می‌گیرد.

طرح قاب قرآنی در گذشته با رجشمار بالا و بیشتر به رنگ لاکی سیر در شهر راور بافته می شد و حاشیه آن شبیه جلد قرآن بوده است .

امروزه فقط در روستای اختیار آباد در 35 کیلومتری شهر کرمان با رجشمار پائین بافته می شود .

به همین دلیل نام تجاری آن را طرح ستونی اختیار آبادی می نامند .

این طرح بر خلاف طرح خشتی است .

یعنی یک قاب کوچک و یک قاب بزرگ دارد، شاید چهار گونه قاب در داخل یک قالی کار شده باشد .

که عموماً چهار گوش یا مربع و یا مستطیل است و حاشیه آن به رنگ قاب‌ قرآن و جلد قرآن شبیه است .

متن طرح از اسلیمی‌ها و ختایی‌های شکسته به صورت زیبا پر شده است .

این طرح بوسیله غیر ایرانیها در کرمان سفارش و به قلم حسن خان هنرمند کرمانی طراحی شده و بنام قاب قرآن ثبت شده است .

این طرح بنام عطیه که فردی خارجی و سفارش دهنده طرح هست معروف است .

نقش درختی : منشاء اصلی این طرح در راور کرمان است.

بدلیل بضاعت اندک زمینهای کویری و بخل آسمان ، رویای مراتع سبز و باغهای روحبخش و آب را،‌ خشکانده و آنان سعی می‌کنند آنچه را که در ذهنشان آرزو داشتند ‌، در تار و پود فرش زنده کنند.

این قالیها مشحون از برگها ، گلها، درختان سبز سرو، حیوانات و آبگیرهایی است که خنکای جنگلهای سایه‌دار و انبوه را در ذهن بیننده تداعی می‌کند.

وجود مجموعه گلها ، گیاهان ، بوته‌ها و درختچه‌ها بصورتی یکسان و گاه متفاوت و جدا از هم با آرایشی زیبا این طرح را در بر می گیرد .

نقش درختی بر حسب عناصر مورد استفاده در آن ، به نقشهای جانوری یا حیواندار ، سبزیکار ، گلدانی ، سراسری و لچک ترنج ، قابل تقسیم است .

که در زیر به توضیح طرح درختی حیواندار و سبزیکار می‌پردازیم.این نوع طرحها که از تنوع رنگ زیادی برخوردار است بیشتر طبیعت و فضاهای سبز، جنگل و حیوانات را در بر دارند و معمولاً‌ به صورت یکسره می‌باشند.

نقش درختی حیواندار : زمینه این طرح در ذهن بیننده ، بیشه‌زاری را تداعی می‌کند که در جای جای آن حیوانات مختلفی ، اهلی و وحشی در لابلای درختان و علفها به گردش و جست و خیز و استراحت مشغولند و پرندگان در بالای شاخسار درختان، به نظاره آنان کمر بسته‌اند .

این طرح دارای حاشیه‌ای پهن می‌باشد که اکثراً ، نقوش متن فرش با تغییراتی در ابعاد کوچکتر در آن وجود دارد.

طرح قالی بر خلاف دیگر طرحها، عاری از هرگونه قرینه‌‌سازی است، لیکن تقسیم‌بندی حیوانات و بوته‌ها و درختچه‌ها در متن به نحوی است که در نهایت ، هماهنگی و تعادل در تمام جوانب آن به چشم می‌خورد.

نقش درختی سبزیکار: این طرح سرشار از گلهای طبیعی خاصه نسترن ، برگهایی است که گاه با حاشیه و گاه بدون حاشیه بافته می‌شود و از کثرت گل و گیاه و زمینه سبز رنگ ، به سبزیکار معروف است .

در برخی از طرحهای سبزیکار، حاشیه فرش معروف به حاشیه سرخود ، شکسته یا درباری است که با پهنای نسبتاً زیاد ، اغلب با شاخه‌ پیچهای مزین به برگ زیتون از متن جدا می‌شود .

در نوعی از سبزیکار که به آب‌نما مشهور است ، ترنج میانی اغلب از آب‌نمایی مشهور از گلهای رنگارنگ تشکیل شده است.

طرح چمنی : این نقش ابتکاری و مربوط به گذشته است.

خط صاف ندارد، از آن گوشه قالی یک خط صاف یا هست و یا نیست و همه آن با گل پر شده است .

در حالی که حاشیه دارد، ولی خط ندارد.

مثلاً در نگاه اول می‌بینیم که حاشیه و گوشه ترنج دارد، اما دقیق‌تر که می‌شویم در می‌یابیم که خط‌کشی ندارد و همه‌اش ترکیبی از گل است.

نقش شاه‌عباسی : این نقش به سلسله طرحهایی اطلاق می‌شود که بیشتر عوامل شکل‌گیری آنها را نقشهای زمان سلطنت شاه‌عباس صفوی تشکیل می‌دهد.

این عناصر عبارتند از گلهای چند پر ساده و مرکب معروف به شاه‌عباسی و خطوط کمان پیچان ، اسلیمی‌ها و نگاره‌هایی به شکل ابرهای چینی که برای تزیین متن بکار می‌روند .

در میان گلهای شاه‌عباسی ، طرح گل‌اناری از همه معروف تر و در بین قالی بافان رایج تر است .

این طرح به شکل گل و انار است که بوسیله هنرمندان دوران سلطنت شاه‌عباس صفوی خلق شده و به مرور زمان تغییر و تکامل یافته و به صورت امروزی درآمده است.

با کمی دقت می‌توان در این طرح نقش اصلی انار را بازیافت که رنگ سرخش بیش از هر رنگ دیگر نمایان است.

طرح شاه‌عباسی به انواع افشان ، لچک ترنج ، جانوری ، شاه‌عباسی طره‌دار یا سلسله بوته‌دار، لچک ترنج کف ساده قابل تقسیم است.

نقش شاه‌عباسی افشان: زمینه اینگونه فرشها مشحون از برگها و گلهای اسلیمی و ختایی و خطوط مدور وکمانی است که هر یک بر دیگری سوارند ، به شکلی که باغی پر از گلهای رنگارنگ را تداعی می‌کند .

این باغ پر از گل بوسیله حواشی باریک و حواشی پهن‌تر احاطه شده که خود گلهای سرخ ، برگها و نقوش هندسی را در بردارند.در این مجموعه ، زمینه و حواشی با هماهنگی کامل طرحی دلپذیر را ارائه می دهند که چشم‌نواز و دلپذیر است.نقشه‌ شاه‌عباسی افشان ، فاقد ترنج میانی و لچکهای چهار گوشه است و بر خلاف افشان تکراری ، طرح ردیفهای پائینی در ردیفهای بالایی تکرار نمی‌شود و تنها از نیمه قالی به بعد است که نقوش آن قرینه و تکرار می‌شود.

نقش افشان : مایه اصلی این نقش را ، گلها و گیاهان و شاخ و برگ درختانی تشکیل می‌دهد که به صورت پیوسته و در هم با دویدن در متن فرش ، باغهای پر گل ایرانی را تداعی گر است.نقش افشان اکثراً فاقد ترنج بوده و در نمونه‌های لچک‌دار، ابعاد لچک مورد استفاده کوچکتر از حد معمول است.

این طرح تنوع رنگ کمتری دارد و به صورت 4/1 طرح کشیده می‌شود.

طرح افشان در شهر کرمان زیاد مورد استفاده است که به دلیل نبود آب به اندازه کافی ،‌ رویای باغهای سبز و پر گل را به صورت آرزوی جاودان در ذهن بافندگان این ناحیه، زنده نگهداشته است.نقشهای افشان شامل نقش‌بندی ، ترنجدار، دسته‌گلی و حیواندار می‌باشد.

نقش شکارگاه : این نقش که جنگ جانوران را نشان می‌دهد ، ‌در متن و حاشیه آن صحنه شکار حیوانات مختلف از قبیل آهو، غزال ، حیوانات وحشی مثل شیر ، پلنگ ، تصویر شکارچی که انسان با وسیله شکار و سوار بر اسب می‌باشد ، همچنین انواع گلها ، گیاهان و درختان در متن و حاشیه دیده می‌شود .

این نقش همراه با صحنه جنگ و شکار و خونریزی می‌باشد.

گاهی هم صحنه های شکار شاهان در این گونه طرحها زمینه اصلی قالی را تشکیل می دهد .

نقش اسلیمی: در این نقش ، خامه نقاش، دورانی مداوم دارد.

بدین معنی که خیزهای تازه به تازه آن به کمک بندهایی به یکدیگر پیوند می‌خورد ، می‌رود و مانند مار بر می‌گردد و مثل اژدها دهن باز می‌کند و بار دیگر پیش می‌جهد و در این جنبش و پیچ و تاب ، انواع برگها ، گلهای ختایی پیچک و سه برگی ، و گل شاه ‌عباسی را در بر می‌گیرد و جابه جا اسلیمی‌های ماری کوچک و بزرگ را که عده‌ای آن را نمودار ابر دانسته‌اند، در خود جای می‌دهد .

احتمالا این نقش از هنر غربی وارد هنرهای تزئینی ایران شده است .

این خطوط منحنی از قرن نهم به بعد بود که به طرح قالی راه ‌یافت و کم‌کم طراحان ورزیده قالی به خاطر ایجاد نوعی تحول در طراحی قالی ، از خطوط مستقیم منحرف شدند و از خطوط منحنی در طرحها استفاده کردند.

از این زمان بود که ترنجها و اسلیمی‌های بسیار ساده در قالی ها مشاهده شده است.باید یادآوری کرد که طرحهای اسلیمی بدون شک از پدیده‌های طبیعت بهره گرفته‌اند ، چرا که خطوط دارای گردش ملایم و زیبایی هستند.

گروهی عقیده دارند که طرح اسلیمی ساده در اصل (کله فیل) بوده و گردش دنباله آن را نمودار خرطوم فیل می‌دانند.

ناگفته نماند طرحهای اسلیمی در قالی بافی به صورت های گوناگون بکار برده می‌شود .

در حاشیه ، در متن ،‌در لچکها و ترنجها ، از طرفی به گونه‌های مختلف با هم ترکیب می‌شوند و اسلیمی بندیهای گوناگون را بوجود می‌آورند.

نقش خوشه‌انگوری : این طرح از زمان مرحوم دیلمقانی به بعد مطرح بوده است که در متن آن بجای رسم گل، از طرح خوشه‌انگور استفاده می‌شود و گلهای آن به صورت خوشه‌ای می‌باشدنوع دیگر نقش خوشه‌ای از نوع همان نقشه ریشه فرضی می‌باشد که نام تجار معروف فرش کرمان روی آن نهاده شده ، در اصل همان نقشه خوشه‌ای می‌باشد .

این نقشه دارای حاشیه‌ای منظم‌بندی و در متن ترنج گرد در وسط می‌باشد که سر ترنجها زیبا و متناسب و به صورت خوشه ، بطور موزون و هماهنگ در حاشیه و لچک ترنجها از گل و بوته پوشانده شده است.