مقدمه تا پایان قرن هجدهم میلادی، واحدهای انتفاعی یا به صورت مؤسسات انفرادی و یا به صورت شرکتهای غیر سهامی یعنو با مالکیت چند نفر شریک تأسیس می‌گردیدند.
به علت اوضاع مساعد سیاسی در اروپا در قرن هفدهم و هجدهم و پیشرفت علوم، مخصوصاً علوم تجربی و استفاده کاربردی از آنها در معیشت افراد بشر، مثلاً در کشاورزی، استفاده از ماشین تخم‌پاشی و استفاده از نیروی بخار در ماشین‌ها همگی باعث پیدایش انقلاب صنعتی در جهان که در اواخر قرن هجدهم شروع شده و همچنان تداوم یافته، گردیده است.
همزمان با پیشرفت علوم تجربی، کشورهای اروپایی معروف ، شروع به گسترش قلمرو تجارتی خود نموده و علاوه بر تسلط بر بازارهای اروپایی دیگر، مستعمرات خود را بسط و توسعه دادند، در نتیجه عوامل فوق، سرمایه‌داران برای استفاده بیشتر به فکر استفاده از پولهای اندک مردم افتاده و اقدام به تأسیس شرکتهای سهامی کردند و بدین ترتیب در سال 1830 میلادی اولین شرکت سهامی به کار انداختن سرمایه‌های نقدی در مقیاس وسیع‌تر به منظور کسب سود بیشتر و حفظ سرمایه‌های افراد می‌باشد، زیرا در شرکتهای غیر سهامی و مالکیت فردی میزان سرمایه به کار انداخته شده کم و از طرفی ریسک از بین رفتن سرمایه مالکین آن بیشتر می‌باشد.
در صورتی که در شرکتهای سهامی میزان سرمایه و تعداد مالکین شرکت میتواند خیلی بیشتر از شرکتهای غیرسهامی می‌باشد و خطر از بین رفتن سرمایه نیز اولاً کاهش یافته و ثانیاً باعث از بین رفتن تمام سرمایه اشخاص نمی‌گردد.
بدیهی است که تأسیس شرکتهای سهامی به دلیل مزایای متعددی که نسبت به سایر شرکتهای دیگر دارد سال به سال افزایش یافته و از طرف دیگر شرکتهای سهامی تکامل یافته و امروزه شرکتهای سهامی عام که در تمام دنیا مهم‌ترین شرکتها را تشکیل می‌دهند، تبلور تکامل شرکتهای سهامی می‌باشند.
تعریف شرکت سهامی شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آنهاست.
انواع شرکتهای سهامی تقسیم‌بندی شرکتهای سهامی از نظر قانون تجارت به شرح زیر است: الف) شرکت سهامی عام: شرکتهایی که مؤسسین آنها قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می کنند، شرکت سهامی عام نامیده می‌شود.
ب) شرکت سهامی خاص: شرکتهایی که تمام سرمایه آنها در موقع تأسیس توسط مؤسسین تأمین گردیده است، شرکت سهامی خاص نامیده می‌شود.
حقوق صاحبان در شرکت های سهامی منافع متعلق به صاحبان واحد تجاری از طریق محاسبه تفاوت بین داراییها و بدهیها اندازه‌گیری می‌شود.
به همین دلیل، حقوق صاحبان سهام در یک واحد تجاری را منافع و علایق باقیمانده نیز تعریف کرده‌اند.
حقوق صاحبان سهام بیانگر انباشت خالص آورده صاحبان سرمایه به اضافه منافع ثبت شده‌ای است که باقی مانده است.
حقوق صاحبان سهام به عنوان منافع باقی مانده جدا از داراییها و بدهیها واحد تجاری نیست بلکه معادل خالص دارایی‌هاست.
مبلغ حقوق صاحبان سهام ثابت یا مشخص نیست بلکه میزان آن به قابلیت سودآوری واحد تجاری بستگی دارد.
چنانچه واحد تجاری سودآور باشد حقوق صاحبان سهام افزایش می‌یابد و در غیر این صورت کاهش می‌یابد.
حقوق صاحبان سهام در شرکتهای سهامی عموماً از اجزاء زیر تشکیل می‌شود: 1.
سرمایه سهام (سرمایه قانونی یا ثبت شده) 2.
صرف سهام (پرداخت علاوه بر مبلغ اسمی سهام) 3.
سود (زیان) انباشته هنگام تهیه ترازنامه در صورت وجود صرف سهام مبلغ آن با سرمایه قانونی جمع شده و از جمع آن سرمایه پرداخت شده حاصل می‌گردد.
صرف سهام صرف سهام معمولاً در اثر موارد زیر حاصل می‌شود: 1.
دریافت مبلغی بیش از مبلغ اسمی سهام 2.
تبدیل اوراق قرضه یا سهام ممتاز قابل تبدیل به سهام عادی 3.
دریافت مبلغی بیش از مبلغ اسمی هنگام فروش مجدد سهام خزانه و یا توزیع سهمی که ارزش آن بیش از مبلغ اسمی سهام باشد.
4.
کاهش مبلغ اسمی سهام عادی 5.
کمک بلاعوض دارائی ها به شرکت توسط سهامداران و یا دولت تقسیم سود (سود (زیان) انباشته) حساب تقسیم نشان دهنده انباشت سود در شرکتهای سهامی منهای مبلغی که به عنوان سود سهام بین سهامداران تقسیم شده و اندوخته‌ها می‌باشد.
سود در پایان هر دوره مالی به حساب تقسیم سود منتقل می‌گردد.
حقوق مکتسبه در رابطه با تملک سهام اگر شرکتی فقط دارای یک نوع سهام باشد، صاحبان سهام معمولاً از حقوق مشخصی که در رابطه با نسبت سهام آنها می‌باشد برخوردارند که عبارتند از: 1.
حق انتخاب هیأت مدیره 2.
حق دریافت سود سهامی که توسط مجمع عمومی تصویب، یا توسط هیأت مدیره پس از تصویب اعلام می‌شود.
3.
حق تقدم در خرید سهام اضافی در شرایطی که صاحبان سهام دیگر تصمیم به فروش سهام خود داشته باشند و یا اینکه میزان سهام خود را افزایش دهد.
حق دریافت دارائی یا وجه نقد به تناسب سهام خریداری شده هنگام انحلال شرکت سهام عادی و سهام ممتاز وقتی که فقط یک نوع سهام شرکتهای سهامی انتشار می‌یابد لذا این نوع دارای حقوق مکتسبه فوق‌الذکر بوده و به سهام نامگذاری می‌گردد که ممکن است با نام یا بی‌نام باشد.
تعدادی از شرکتهای سهامی به منظور براورد نیازهای سایر سرمایه‌گذاران ممکن است دو یا چند نوع سهام را با امتیاز گوناگون در رابطه با هر یک از آنها انتشار دهند.
بنابراین آن دسته از سهامی که دارای امتیازات مشخصی نسبت به سهام عادی هستند سهام ممتاز نامیده می‌شوند.
خصوصیات سهام ممتاز بیشتر سهام ممتازی که از جانب شرکتها صادر می‌شوند دارای خصوصیات زیر می‌باشند: 1.
داشتن اولویت در دریافت سود سهام با نرخ یا مبلغی مشخص 2.
اولیوت در دریافت دارائی‌ها هنگامی که شرکت به هر عنوان تصفیه می گردد.
اختیار شرکت صادر کننده سهام ممتاز در مطالبه یا بازخرید آن سهام ممتاز جمع شونده و سهام ممتاز غیر جمع شونده در بیشتر موارد سهام ممتاز با شرط انباشت سود صادر می‌گردد.
به عبارت دیگر وقتی سهام ممتاز جمع شونده می‌باشد که اگر تمام یا قسمتی از سود سهام در یک یا چند دوره مالی پرداخت نگردد آن قسمت که پرداخت نشده است باید در دوره پرداخت، قبل از پرداخت هر گونه سود به سهام عادی کلیه سودهای معوق سهام ممتاز پرداخت گردد.
سود معوق سهام ممتاز به عنوان بدهی شرکت شناخته نمی‌شود.
زیرا هیچگونه تعهدی تا زمانی که هیأت مدیره پرداخت سود سهامی را اعلام ننماید ایجاد نخواهد شد.
در صورت که هیچگونه سود به سهام ممتاز پرداخت نگردد سود سهام عادی نیز پرداخت نمی‌شود.
لذا پرداخت سود به سهامی عادی موکول به پرداخت سود معوق سهام ممتاز و همچنین سود سال جاری این سهام می‌باشد.
بنابراین مبلغ سود معوق ممتاز در تراز نامه و یا دفاتر منعکس نمی‌شود لیکن این موضوع از نقطه نظر سرمایه‌گذاران و بستانکاران مهم بوده و باید افشاء گردد.
افشاء سود معوق در یادداشتهای ضمیمه صورتهای مالی انجام می‌شود.
جهت نشان دادن اهمیت موضوع شرکت سهامی را به سه نوع سهام به شرح زیر در نظر بگیرید: 20.000 سهام ممتاز جمع شونده 1000 ریالی 7% 20.000.000 80.000 سهام ممتاز غیر جمع شونده 250 ریالی 8% 20.000.000 20.000 سهام عادی 1000 ریالی 20.000.000 شرکت فوق الذکر در سالهای اول، دوم و سوم فعالیت خود سودآور نبوده و سود سهام طی این سه سال پرداخت نشده است.
در سال چهارم سود قابل توجهی تحصیل شده و به همین علت در پایان سال چهارم تصمیم گرفت 9.000.000 ریال سود سهام پرداخت نماید.
در این شرایط دارندگان سهام شرکت فوق الذکر در سالهای اول، دوم و سوم فعالیت خود سودآور نبوده و سود سهام طی این سه سال پرداخت نشده است.
در این شرایط دارندگان سهام ممتاز جمع شونده و سهام عادی سود سهام بیشتری در مقایسه با سهام ممتاز غیر جمع شونده دریافت می‌نمایند.
4.200.00 = 3 × (7%×20.000.000) (1) 1.400.000 = 7% × 20.000.000 (2) 1.600.000 = 8% × 20.000.000 (3) 1.800.000 = (1.600.000 + 5.600.000) - 9.000.000 (4) سهام ممتاز دارای حق رأی و بدون حق رأی (با مشارکت در سود و بدون مشارکت در سود) سهام ممتاز معمولاً بدون حق شرکت در مجامع عمومی و دادن رأی می‌باشد مگر اینکه روی ورقه سهام ممتاز مشخصاً اجازه حضور در مجامع و داشتن حق رأی نوشته شده باشد.
در عمل سهام ممتاز دارای حق رأی، کمتر انتشار می‌یابد.
سهام ممتازی که دارای حق کامل شرکت در مجامع و رأی می‌باشد با سهام عادی در سود پس از اینکه سود سهام عادی با نرخی برابر سود سهام ممتاز پرداخت شده سهیم می‌باشد.
به طور مثال فرض کند که شرکتی در سال جاری 6% سود به سهام ممتاز 1000 ریالی دارای حق مشارکت کامل خود پرداخت نموده و همچنین سود سهامی معادل 60 ریال نسبت به هر سهم عادی نیز که 1000 ریال مبلغ هر سهم می‌باشد پرداخت شده است حال اگر سود اضافی وجود داشته باشد (پس از پرداخت 6% به سهام ممتاز و 60 ریال به هر سهم عادی) مبلغ اضافی به نسبت مساوی بین سهامداران عادی و ممتاز باید تقسیم شود.
سهام ممتاز قابل تبدیل شرکتهای سهامی به منظور جلب توجه سرمایه‌گذاران این اختیار را به خریداران سهام ممتاز می‌دهند که در صورت تمایل سهام ممتاز خود را به سهام عادی یا سنتی که هنگام انتشار سهام تعیین می‌شود تبدیل نمایند در بعضی موارد قابلیت تبدیل سهام ممتاز به سهام عادی طبق قرار قبلی در مدت معینی امکانپذیر می‌باشد.
همچنین ممکن است زمان تبدیل نامحدود و یا تبدیل در زمان معینی در آینده مشخص گردد.
سهام ممتاز قابل مطالبه در بعضی موارد طبق شرایط هنگام صدور سهام ممتاز به اختیار شرکت صادر کننده، سهام بعداً قابل مطالبه بوده و بهای آن هنگام مطالبه از جانب شرکت پرداخت می‌گردد.
صدور اینگونه سهام ممتاز به نفع شرکت فروشنده سهام است زیرا که سرمایه لازم را از طریق انتشار سهام ممتاز قابل مطالبه کسب نموده و پس از رفع نیاز میتواند سهام را دریافت و مبلغش را بازپرداخت نماید.
این مبلغ هنگام انتشار سهام روی ورقه سهم مشخص می‌گردد و معمولاً چند درصدی بیشتر از مبلغ اسمی سهام ممتاز می‌باشد.
سهام ممتاز قابل بازخرید در بعضی موارد بازخرید سهام ممتاز توسط شرکت صادر کننده در تاریخ و مبلغی مشخص طبق قرارداد اجباری است و در آن زمان مبلغ تعهد شده توسط شرکت باید پرداخت گردد.
در مواقعی نیز مطالبه سهام ممتاز و تعیین تاریخ آن در اختیار دارندگان سهام ممتاز می‌باشد.
ویژگی سهام ممتاز قابل بازخرید این است که تعیین مدت و کنترل زمان بازخرید در اختیار شرکت صادر کننده سهام نمی‌باشد (برخلاف سهام ممتاز قابل مطالبه) عملیات حسابداری مربوط به تشکیل شرکت تا زمانی که شرکتهای سهامی تشریفات قانونی خود را طی ننموده و به ثبت نرسیده‌اند نمی‌توانند دفاتر قانونی برای ثبت عملیات قبل از تأسیس داشته باشند.
به همین مناسبت هیأت مؤسس دفتر غیر رسمی برای خود تهیه نموده و عملیات قبل از ثبت شرکت را در آن ثبت می‌نماید.
پس از ثبت شرکت و انتقال سرمایه نقدی به حساب جاری شرکت در بانک و سرمایه غیر نقدی به شرکت دفتر هیأت مؤسس بسته می‌شود.
لذا پس از ثبت شرکت و دریافت دفاتر قانونی حسابهای زیر در دفاتر اصلی افتتاح می‌شود: حسابهای دفتر کل برای سرمایه سرمایه‌گذاری توسط صاحبان سهام معمولاً نیاز به دو نوع حساب دارد: 1.
حساب سرمایه (سهام) 2.
صرف سهام ثبت عملیات سهام نقدی در دفتر روزنامه در رابطه با انتشار و فروش سهام عملیات زیر در دفتر روزنامه انجام می‌گیرد: صندوق (بانک) 10.180.000.
سرمایه ـ سهام ممتاز 10.000.000 صرف سهام ممتاز 180.000 ثبت عملیات مربوط به انتشار و فروش 10.000 سهم ممتاز جمع شونده 8%، 1000 ریالی به 018/1 ریال بانک حساب جاری ...
20.600.000 سرمایه ـ سهام عادی 20.000.000 صرف سهام عادی 600.000 ثبت عملیات مربوط به انتشار و فروش 20.000 سهم عادی 1000 ریالی به 030/1 ریال کسر سهام اگر سهام شرکتی کمتر از مبلغ اسمی به فروش برسد مابه‌التفاوت مبلغ دریافتی و مبلغ اسمی به بدهکار حسابی به نام کسر سهام منظور می‌گردد که در ترازنامه (قسمت حقوق صاحبان سهام) به عنوان یک مبلغ منفی از حقوق صاحبان سهام کسر می‌گردد.
در ایران سهام کمتر از مبلغ اسمی آن توسط شرکتهای سهامی ممنوع می‌باشد.
تعهد پرداخت قسمتی از مبلغ سهام اغلب انتشار سهام از طریق پذیره‌نویسی صورت می‌گیرد که مستلزم تعهد پرداخت قسمتی از مبلغ سهام آینده می‌باشد و عموماً تا پرداخت کلی مبلغ سهام ورقه سهام صادر نمی‌گردد.
مثال: ثبت تشکیلا شرکت سهامی با انتشار 10.000 سهم عادی 500 ریالی مشروط بر اینکه هنگام پذیره‌نویسی 50% مبلغ اسمی پرداخت شود.
بانک حساب جاری...
25.000.000 تعهد صاحبان سهام عادی 25.000.000 سرمایه سهام عادی پذیره‌نویسی 50.000.000 به طوری که ملاحظه می‌شود کلیه پذیره‌نویسان یک دوم مبلغ سهام خود را نقداً پرداخت نموده‌اند، حال اگر کلیه تعهد کننندگان به جز دارندگان 1000 سهم باقیمانده قیمت سهام را هنگام مطالبه شرکت پرداخت نماید عملیات زیر در دفتر روزنامه به ثبت می‌رسد: بانک حساب جاری...
24.500.000 تعهد صاحبان سهام عادی 24.500.000 عدم پرداخت تعهد توسط صاحبان سهام مبلغ پرداخت نشده سهام (تعهد صاحبان سهام) باید در مدت تعیین شده در اساسنامه از جانب شرکت مطالبه گردد.
اگر پس از مطالبه، هیچگونه پرداختی صورت نگیرد و یا شرکت نتواند آن را وصول نماید