در حیوانات این بیماری از زمانهای بسیار قدی موجود داشته ، جراحاتی که در استخوانهای اجساد مومیایی مصریان قدیم مشاهده شده ثابت می کند که این بیماری بیش از دو هزار سال قبل وجود داشته است .
اما تا اوائل قرن نوزدهم انرا با بیماریهای مختلف اشتباه مکردند.
عده ای از مولفان قدیم سل را بیماری واگیردار می دانستند و عده ای دیگر آنرا نوعی تومور بدخیم غیر عفونی می پنداشتند و بالاخره در سال 1882 بوم گارتن در بافتهای آلوده مشاهده و در همان سال رابرت کخ،با تهیه گسترشهایی از بافتهای مبتلا و رنگ آمیزی آن موفق گردید میکروب سل را مشاهده نماید و آخرین گزارش خود را در سال 1884 انتشار داد.
میکروب سل : سه گونه میکروب (باسیل) سل بعنوان عامل بیماری در حیوانات خونگرم شناخته شده اند که گونه سل انسانی و گاوی و مرغی می باشند.
گونه های سل پستانداران (انسانی و گاوی) خیلی به یکدیگر نزدیک هستند و اختلافشان بیشتر از نظر سرم شناسی است ، گونه مرغی از جهات مختلف با دو گونه (انسانی و گاوی) دیگر تفاوت دارد و بخوبی قابل تمایز است.
بایددانست مثلاَ گونه سل گاوی ممکن است از انسان یا گربه جدا شود و یا گونه انسانی موجب سل در سگ و خوک می گردد و یا گونه مرغی ایجاد اختلالات آنتی ژنتیکی در گاو و گوسفند نماید.
دو گونه میکروب سل در ماهیان پرورشی و استخوانی شناسایی شده که از نظر بهداشت عمومی و ایجاد حساسیت در نزد آکواریومداران و کارکنان پرورش ماهی مورد توجه است.
نوعی دیگر میکروب سل نیز از یک نوع جونده بنام ول(VOLE)جدا شده که قادر است در سایر پستانداران ضایعاتی نظیر سل را ایجاد نماید.
در خزندگان و لاک پشت و قورباغه نیز نوعی میکروب سل جدا شده .
سل گاوی: از نظر میزان اشاعه و اهمیت اقتصادی و بهداشتی مهمترین سل دامی است که در بیشتر کشورهای جهان کم وبیش وجود دارد و میزان گسترش آن بر حسب: 1- وضع دامپروری 2- نژاد گاو 3- اجرای مقررات بهداشتی متفاوت است.
اهمیت بیماری در نژادهای شیری بیشتر از نژادهای گوشتی است معمولاَ نگهداری گاوان در زمستان در اصطبلهای بسته، تاریک، نمورشیوع بیماری بیش از نگهداری گاوها ییست که در چراگاه پرورش می یابند.
سیر بیماری در دام طولانی بوده و در دامهای جوان علائم بیماری کمتر دیده می شود.
بطور کلی با ایجاد واحدهای صنعتی گاوداری در ایران و ورود گاوهای خارجی جهت اصلنژاد اولین علائم بیماری سل گاوی خودنمایی کرد و در سال 1320 مواردی از آن در موسسه دامپروری حیدرآباد تشخیص داده شد.
شیوع بیماری سل در خوکها و گرازها خیلی کمتر از گاو است ولی در صورت استفاده این حیوانات از چراگاهها ی گاوان مبتلا ممکن است به بیماری سل دچار گردند و مخاطراتی برای گاوان سالم ایجاد کنند.
اسب و گوسفند ندرتاَ به این بیماری مبتلا می شوند و حساسیت بز نسبت به اسب و گوسفند بیشتر است.
گوشتخواران مقاومت زیادتری در برابر سل دارند ولی در عین حال در اثر خوردن مواد آلوده و یا در نتیجه مجاورت با افراد و یا دامهای مسلول ممکن است به آن مبتلا گردند.
پرندگان در شرایط طبیعی به این بیماری دچار می شوند، معمولاَ مرغهای تخمگذار بیشتر یکسال بیشتر دچار می شوند.
جوندگان و خزندگان و ماهیان نیز به این بیماری دچار می شوند(حیوانات مهره دار) بیماری زایی گونه گاوی سل در سایر حیوانات در گاو ایجاد سل عمومی و پیشرونده ای می نماید.
در اسب ایجاد سل عمومی می کند.
برای خوک خیلی بیماریزا است و در مکانهایی که خوک و گاوان مسلول مجاور یکدیگر نگهداری می شوند موجب سل پیشرونده در خوکها می گردد.
در گوسفند و بز گونه گاوی سل عمومی ایجاد می کند ولی بطور کلی سل در این دامها ندرتاَ دیده می شود.
در سگ سل عمومی بوجود می آمورد ولی در این حیوان سل گاوی به اندازه سل انسانی شایع نیست.
در گربه ایجاد سل عمومی می کند و بطور کلی سل در این دامها بیشتر مربوط به گونه گاوی است.
در جوندگان سل عمومی ایجاد می کند.
گونه سل گاوی برای پرندگان بیماریزا نمی باشد اما حاملهای انتقال بیماری می باشند.
در انسان بویژه در کودکان گونه سل گاوی سل پیشرونده بوجود می آورد که بیشتر عقده های لنفاوی و یا اندامهای گوارشی و استخوانها را فرا می گیرد.
بیماریزایی گونه انسانی در گاو فقط جراحات مختصری در عقده های لنفاوی بوجود می آورد که اهمیت زیادی ندارد ولی واکنش توبرکولین را مثبت می نماید.
گزارشی درباره آلودگی اسب به این گونه وجود ندارد.
در خوک ایجاد جراحاتی در عقده های لنفاوی دستگاه گوارش می نماید که اهمیت چندانی ندارد.
آلودگی گوسفند با گونه انسانی میکروب سل گزارش نگردیده است.
در سگ سل عمومی و تنفسی ایجاد می کند.
در گربه موارد نادری از سل در اثر گونه انسانی گزارش شده است.
برای پرندگان گونه انسانی بیماریزا نمی باشد فقط گزارشهایی از سل طوطی در اثر زندگی با انسانهای مسلول در اثر این گونه موجود است.
بیماریزایی گونه مرغی تمام پرندگان نسبت به گونه مرغی حساس می باشند ، بیماری سل بیشتر در پرندگان اهلی و پرندگان باغ وحش دیده می شود.
در گاو ممکن است موجب عفونت رحم با دوام سقط جنینی گردد در غیر اینصورت جراحات مختصری در عقده های لنفاوی بوجود می آورد که بخودی خود اهمیتی ندارد ولی گاوان در برابر تزریق بونین که به منظور شناخت بیماری بون بکار می رود واکنش مثبت نشان می دهند.
آلودگی اسب به گونه مرغی گزارش گردیده است ولی بیماری حاصل اهمیت زیادی نداشته است.
در خوک اغلب جراحات به عقده های لنفاوی محدود می شود ولی گاهی سل عمومی در اثر گونه مرغی در این حیوان بوجود میآید.
در گوسفند ممکن است سل عمومی و آلودگی ریه و عقده های لنفاوی بوجود می آورد ولی بطور کلی گوسفندان کمتر به بیماری سل دچار می شوند.
در بز موارد نادری از سل عمومی در این حیوان در اثر گونه مرغی گزارش شده است.
سگ و گربه خیلی بندرت بوسیله گونه مرغی گزارش نگردیده است.
خرگوش نسبت به گونه مرغی از حساسیت زیادی برخوردار است.
مقاومت میکروب(باسیل) سل و طرز انتقال بیماری -باسیل سل هاگ ندارد - در برابر حرارت مقاومت زیادی نمی کند - در اثر پاستوریزاسیون از بین می رود.
- مقاومت میکروب در برابر خشک شدن محیط نسبتاَ زیاد است.
- در مقابل نور مستقیم خورشید به سهولت از بین می رود.
- در برابر بیشتر موارد ضدعفونی کننده و مقاومتی بیش از سایر باکتریهای فاقد هاگ از خود بروز می دهد.
- باسیل سل در زمینهای مرطوب ، فضولات و بستر حیوانات ممکن است مدت زیادی زنده بماند در گل و لای و در باغ وحش بیش از 7 ماه مقاومت می کند.
- نسبت به سرما مقاوم است در گوشتهای یخ زده بمدت یکسال در 50- درجه سانتیگراد تغییری در خصوصیات باکتری مشاهده است - در شیر محتوی باسیل سل در 8- تا 20- بمدت 2 سال و 8 ماه بدون تغییر یافت شد.
- در بافتهای عفونی شده تا مدت 18 روز در آب نمک میکروب را زنده نگاه میدارد.
- درجه حرارت مناسب برای رشد گونه باسیل سل انسانی و گاوی 37- 38 می باشد.
- باسیل سل تا چند در حرارت 75، 10 دقیقه و 95 یک دقدقه مقاومت می کند.
- باسیل سل تا چند سال در بیماران فوت شده و در لاشه حیوانات زنده باقی می ماند.
- بسیاری از مواد ضدعفونی کننده قوی اثر چندانی بروی این میکرو ارگانیسم ندارد.
- الکل یک ماده ضد عفونی کننده اثر بخش بر روی این میکرو ارگانیسم می باشد.
- سوزاندن مواد زائد اصطبل اثر مناسبی دارد.
- ترکیبات فنل دار مانند محلول 3-2 درصد کروزول محلول موثری است.
- باسیل سل از طریق ادرار،مدفوع، اخلاط، هوای بازدم،شیر،ترشحات مهبل و رحم و ترشحات مربوط به جراحات باز لنفاوی سطحی بخارج دفع می شود.
- دامها و افراد مسلول مهمترین منبع انتشار بیماری می باشند.
- بیماری سل در بیشتر اوقات بطور مستقیم انتقال می یابد.
- نگهداری دامهای مسلول و سالم در یک مکان بویژه اگر محیط کثیف و کم نور باشد همواره با بروز بیماری در تعداد زیادی از حیوانات سالم همراه خواهد بود.
راههای ورود میکروب به بدن 1- دستگاه تنفس 2- گوارش 3- خراشهای پوستی 4- از راه رحم دستگاه تنفس: *در انسان و گاو عادی ترین راه دخول میکروب دستگاه تنفس می باشد.
عامل بیماری در اثر سرفه و همراه با قطرات اخلاط بخارج پرتاب می شود و هوای مجاور خود را آلوده و بدین ترتیب تنفس آنرا برای اطرافیان خطرناک می سازد.
* در دام های شیرخوار ممکن است میکروب سل همراه با شیر وارد بدن حیوان گردد و حیوانات را مبتلا سازد * خورانیدن اندامهای سلی و یا شیر سلی به دامهائی نظیر خوک، سگ و گربه منجر به بروز بیماری در آنها خواهد گردید.بعضی از اوقات دامهایی که بشکل ریوی به بیماری مبتلا می باشند در اثر بلع اخلاط آلوده بطور ثانوی دچار سل دستگاه گوارش خواهند گردید.
گوارشی: در پرندگان همواره از راه دستگاه گوارش صورت میگیرد در نتیجه برچیدن دانه ها و یا مواد غذایی آلوده باین بیماری دچار می شوند.
به این جهت آثار سل پرندگان بیشتر بصورت روده و یا دانه سلی در طحال دیده می شود.
پوستی: ورود میکروب سل از راه زخمهای جلدی و ایجاد سل پوستی که انسان معمولاَ لوپوس خوانده میشود که در دامها بسیار کمیاب است.
رحمی: دامهایی که مبتلا به سل رحمی می باشند ممکن است جراحات سلی در جفت انها ایجاد می شود و میکروب سل از راه خون جنین را آلوده سازد در این صورت نوزاد پس از تولد در نتیجه سل عمومی بزودی تلف خواهد شد.
این نوع سل معمولاض پس از جفتگیری و یا در اثر سوند آلوده در تلقیح و یا متعاقب تورم پرده صفاف سلی اتفاق می افتد و یا در اثر سل عمومی باکتری از راه خون آلوده می سازد و یا در بعضی از موارد بیماری منجر به ناباروری در گاوان می گردد.
ترشحات چرکی مزمن که حاوی باسیل سل فراوان است از مهبل جاری می گردد.
نشانیهای بیماری سل در گاو بیماری سل در گاو معمولاَ سیر مزمن دارد و بنابراین ممکن است تا مدتی با وجود ابتلاء به سل ، حیوان ظاهر سالم خود را حفظ کند و حتی بعضی از گاوان که جراحات وسیع سل عمومی دارند از نظر ظاهری اغلب عادی جلوه می کنند.
نشانیها شامل: لاغری تدریجی و دائمی 2- کم و زیاد شدن اشتها 3- نوسان درجه حرارت بدن 4- از دست دادن چابکی 5- ممکن است مو جلای اولیه خود را از دست بدهند این آثار معمولاَ پس از زایش محسوس تر و نمایان تر است.
6- سرفه های کوتاه و مرطوب در اثر ابتلاء ریه در اثر برنکوپنومونی و مزمن –سرفه هیچگاه صدادار و همراه با تشنج نیست بخصوص صبحهای زود در هوای سرد.
تنگی نفس با افزایش تعداد تنفس آشکار می شود، در بعضی نواحی صداهای تنفسی شنیده نمی شود و در قسمتهای دیگر خس خس ریه همراه با رالهای تنفسی شنیده می شود.
ابتلای عقده های لنفاوی نای ممکن است باعث تنگی مجاری عبور هوا و موجب دشواری تنفس گردد.
عادی ترین نشانیهای سل گوارشی شامل بزرگ شدن عقده های لنفاوی و فشار بر اندامهای مجاور و نیز بزرگ شدن عقده های لنفاوی عقب حلقی می باشد.
تورم بیضه سلی بسیار نادر است در این صورت بیضهها بزرگ ، سفت و بی درد می باشد.
تورم پستان سلی از نظر بهداشت انسانی و هم از نظر انتقال بیماری به گوساله ها و همچنین بواسطه دشواری تمایز ان از سایر پستان واجد اهمیت ویژه ای می باشد و از مشخصات ان سفت و بزرگ شدن بافت پستانی است، همراه با کاهش شیر و بزرگ شدن عقده های لنفاوی فوق پستانی بدون علائم بیماری دیگر می توان به بیماری سل مشکوک شد.
شناسایی سل حیوانات پس از مرگ معمولاَ بسیار آسان است زیرا جراحات سلی منظره مشخصی دارند و چون کانونهای سلی ابتدا در عقده لنفاوی تشکیل می شود لذا معاینه دقیق و منظم این عقده ها مخصوصاَ هنگاممعاینه لاشه در کشتارگاه و در مواردی که آثار بیماری در سایه اندامها چندان زیاد نیست وسیله موثری برای شناخت سل می باشد.
*در پی دیگری پرده جنب و صفاق در گاوان منجر به سل مرواریدی (pearly disease)می گردد.
درمان باید اذعان داشت که این بیماری درمان نداشته بنابراین سیاست باید بر مبنای پیشگیری مبارزه و کنترل باشد.
پیشگیری و مبارزه تنها راه مبارزه با سل گاوی برنامه ریزی صحیح کنترل و ریشه کنی سل گاوی می باشد که پیشگیری و مبارزه شامل: مبارزه و ریشه کنی بیماری عمدتاَ بر اساس تست مکرر توبرکولین و خارج ساختن تمامی حیوانات آلوده از گله و کشتار راکتورها نتایج درخشانی را در بر خواهد داشت.
اجرای کامل مقررات بهداشتی و قرنطینه ای و ضدعفونی گاوداریها برای برنامه ریشه کنی ، آموزش مداوم و لازم و کافی به گاوداران