چکیده ما در کشوری زندگی میکنیم که به صورت سنتی از زلزله به عنوان بلا یاد میشود.
از نظر متخصصان، زمین لرزه پدیدهای کاملا طبیعی است که در راستای تکامل کره زمین اتفاق میافتد.
حال باید دید که چرا زمینلرزه میتواند چنین خسارت بار و مصیبت آفرین باشد؟
شاید کلید آن در عدم درس گرفتن از اتفاقات گذشته و فراموشی است.
زلزله همانند باران، که بصورت متناوب اتفاق میافتد، یک پدیده تکرار پذیر است.
تنها تفاوت آن در مقایسه با باران این است که زمان تکرار آن بسیار طولانی است و گاهی به صدها سال میرسد.
در نتیجه عمر بشر آنچنان کوتاه است که نمیتواند وقوع زمینلرزه ها را بصورت تکرار پذیر و متناوب ببیند.
تاریخ کهن ایران زمین علاوه بر مکتوب نمودن حوادث بشری، حوادث طبیعی را نیز ثبت نموده است.
گاهی چنین به نظر میرسد که در کوچکترین فعالیتهای روزمره از وجود چنین گنجینه کهنی غافل میشویم و همان اشتباهی را که نیاکان ما مرکتب شدهاند را دوباره تکرار میکنیم.
بحث زمین لرزه نیز از چنین مقوله ای مستثنا نیست و تاریخ ما گزارشهایی از زمین لرزه های مخرب در گوشه و کنار این مرز و بوم ارائه مینماید.
در این بین تاریخ نویسان گزارشهای متعددی را از زمینلرزه های ویرانگری در شهر تبریز ارائه نمودهاند.
در مقاله حاضر پس از مرور اجمالی تاریخ زمین لرزه های شهر تبریز، به بررسی گسل مسبب این زلزلهها خواهیم پرداخت و در نهایت خواهیم دید که در حال حاضر شرایط ساخت و ساز در این شهر چگونه است و طرح جامع کشوری این کشور را به کدامین سو کشانده است.
مقدمه این واقعه را تصور کنید : پایتخت کشور در کمتر از چند ثانیه زیر و رو می شود.
خانه های مسکونی و ساختمان های بزرگ از هم پاشیده شده و بر روی خاک فرود می آید.
گرد و غبار و اوار تمام شهر را فرا می گیرد.
آتش از نقاط مختلف شهر زبانه می کشد.
و دودی سهمگین آسمان را پوشانده است.
فریاد و گریه و ناله از هر سو به گوش می رسد و بازماندگان این فاجعه به کوچه ها و خیابان ها ریخته و نومیدانه آوار را در پی گرفتن عزیزانشان پس می زنند.
تعداد مجروحین و معدودمین لحظه به لحظه فزونی می یابد و پزشکان باقیمانده بیمارستان های ویران و نیمه ویران شهر به علت قطع منابع انرژی در تجهیز دستگاه های بیمارستانی نیمه سالم و سالم ناتوان می باشند.
ادارات دولتی، زندان، سرباز خانه ها و ...
همگی ویران شده و ساکنان آنها هر یک به سویی می گریزند، و در غیاب نیروهای کارآمد نظامی و انتظامی دسته های غارتگر از این رج و مرج سود جسته و درگوشه گوشه شهر به غارت و چپاول باقی مانده اموال مردم مشغول هستند، اصلی ترین منابع ارنژی شهر، آب و برق، قطع شده و نیروهای امداد ناتوان از انجام وظیفه خود در مهار آتش و یاری رساندن به بازماندگان این فاجعه عظیم می باشند.
این چهره شهری است که روزی ....
نامیده می شد و زلزله به این گونه نابودش نمود.
زمین همواره در حال تغییر و لایه های زیرین آن در حال تحول و جابجایی است.
حاصل این تغییر و تحول زلزله را پدید می آورد که در طی آن همیشه آدمی بر حسب موقعیت اقلیمی و جغرافیایی و یا نوع مقاوم سازی محیط خویش در برابر این واقعه، خسارات جانی و مالی و کم و بیشی را متحمل شده است.
از سویی، زلزله در قرآن کریم نیز به عنوان نشانه ای از عظمت خداوندگاری معرفی شده است که بدیهی است باید با اندیشه در آن، ارتباطش با طبیعت را کشف نمود تا بل از این رهگذر اندکی از حقایق دستگاه آفرینش بر ما روشن گردد.
با هدف تشریح و شناخت زلزله و نیز چگونگی راه های پیشگیری و مقابله با آن این تحقیق انجام شده است و امید که توانسته باشیم شناخت اجمالی از زلزله، زلزله های جهان، زلزله تهران و مدیریت آن را بیان نماییم.
یک قرن همراه با بلایای طبیعی انسان همواره از زمین لرزه وحشت دارد .
هر سال در اثر خرابی های عظیمی که زمین لرزه ها به وجود می آورند ، افراد زیادی جان خود را از دست میدهند .زمین لرزه ها اگر شدید باشند ، بزرگترین سوانح و بلایای طبیعی[1] را باعث می شوند .
سالانه حداقل دو زمین لرزه بزرگ و هزاران لرزه کوچک تر در زمین رخ میدهد فقط در موارد معدودی می توان زمین لرزه را پیش بینی کرد از قبل اخطارها و توصیه های لازم را به اطلاع مردم رساند.
از زمانی که انسان توانایی نوشتن و طراحی کردن را به دست آورده ، گزارش هایی در مورد وقوع زمین لرزه به ثبت رسیده است.
به نظر می رسد که شهر باستانی « تروی » حدود3000 سال قبل در اثر زمین لرزه ویران شده باشد .
حوادث ناشی از زمین لرزه در تمام قرون وجود داشته و بعضی وقت ها با تلفات جانی بسیار همراه بوده است .
در سال 1755 میلادی ، وقتی شهر لیسبون (پایتخت کشور پرتغال ) به شدت تکان خورد ، حدود 30000 نفر از مردم جان با ختند .
در قرن نوزدهم زمین لرزه های بزرگی در ایران ، هند ، ژاپن و ایتالیا و کشورهای آمریکای جنوبی و مرکزی به وقوع پیوسته است .
در تمام موارد، قبل از وقوع زمین لرزه هیچ اطلاع و اخطاری وجود نداشته است .
اما تمام زمین لرزه ها در مناطقی رخ داده اند که سابقه ای طولانی از زمین لرزه داشته اند.
صد سال آخر در ابتدای قرن حاضر ، جمعیت زمین یک میلیارد نفر بود .اکنون جمعیت زمین به 6میلیارد رسیده است و این رشد هنوز ادامه دارد.
شهرها گسترش یافته اند و افراد بیش تری در مناطق حومه شهرها ساکن شده اند.
بسیاری از مردم جهان در نقاطی زندکی می کنند که زلزله خیز به شمار می آیند و سابقه زمین لرزه داشته اند و به همین دلیل، وقوع فجایع انسانی بزرگتر ، متحمل به نظر می رسد .
بعضی از شهرهای بزرگ در معرض خطر قرار دارند .
در سال 1906 میلادی زمین لرزه ای سانفرانسیسکو را تکان داد و بخش وسیعی از شهر را ویران کرد و وقوع آتش سوزی های گسترده نیز بر ابعاد ویرانی افزود.
توکیو هم در سال 1923 زمین لرزه را بار دیگر تجربه کمرد و مکزیکوسیتی نیز چندین بار به لرزه درآمد.یکی از بدترین زمین لرزه ها در سال 1976 در شهر صنعتی تانگشان در چین به وقوع پیوست که حدود 000/650 نفر را به کام مرگ فرو برد.
قدرت یک زمین لرزه را می توان از آن چه بر سر زمین می آورد فهمید .
در سال 1968 یکی از شدیدترین زمین لرزه های این قرن در شهر « انکوریچ» در الاسکا به وقوع پیوست .
خیابان ها شکاف برداشتند و دهان بازکردند و در بعضی نقاط زمین حدود 11متر بالا آمد .خشکی مثل ژله به لرزه در آمد و موجب لغزش های زمین شد .
امواج عظیمی از دریا به سمت ساحل هجوم می آوردند و ویرانی را کامل کردند .
به دشواری می توان چیزی ساخت که درچنین زمین لرزه ای دوام آورد وبر جا بماند .
امروزه ، چه در مناطق شهری و چه در مناطق روستایی ، سکونت در یک ناحیه زلزله خیزی امری عادی شده است .
هر بار پس از وقوع زمین لرزه ، خرابی ها ترمیم می شود و انسان درس هایی می آموزد که چگونه هنگام زمین لرزه بزرگ بعدی بقای خود را حفظ کند اما همواره هر فردی امیدوار است که زمین لرزه بعدی در نقطه‌ای دیگر رخ دهد .
سنگ های متحرک به سادگی می توان شواهدی یافت که زمین زیر پای ما آن طور هم که به نظر میرسد ، آرام و پایدار نیست .
به ناحیه‌ای که لایه های سنگی زمین در معرض دید قرار دارند نظر اندازید .
تپه های ساحلی مکان خوبی برای آغاز این جستجو هستند .
خطوط سنگ ها را بررسی کنید و ببینید آیا مستقیم هستند .
اگر چنین باشد ، اهالی آن محل خوش شانس هستند .اما اگر سنگ ها شکسته و خم شده و زاویه دار باشند ، مشخص می شود که در گذشته نیروی بزرگی آن هارا به حرکت و جابجایی واداشته است .
این نیرو ممکن است زمین لرزه هایی را به وجود آورده باشد.
لایه های سنگ بیشتر سنگ هایی که برروی آن ها قدم می گذاریم ، از قطعات کوچکی ساخته شده اند که به هم فشرده شده اند .
این تکه ها و قطعات یا در اثر خرد شدن سنگ های قدیمی به وجود آمده اند و یا از بقایای گیاهان و جانواران شکل گرفته اند .
این نوع سنگ ها را سنگ رسوبی می نامند.
بعضی وقت ها بقایای گیاهان و جانوران ، درون سنگ های رسوبی به شکل فسیل حفظ می شود .
بعضی رسوبات به وسیله آب دریا شسته شده اند و به بستر دریا انتقال پیدا کرده اند .
سایر رسوبات1 هم بقایای حیات در دریاهای باستانی هستند که مرده اند و به بستر دریا افتاده اند.
وقتی سطح آب دریا بالا می آید و خشکی در آب فرو می رود و زیر لایه های گل و لای قرار می گیرد نیز امکان شکل گیری سنگ های رسوبی به وجود می آید .
سنگ آهکی یکی از انواع سنگ های رسوبی است .قطعاتی که سنگ آهن را می سازند، زمانی صدف یا بقایای موجودات دریایی بوده اند که پس از مرگ این موجودات در بستر دریا رسوب کرده اند ، به تدریج ، در بستر تخت و گسترده ،لایه به لایه بر این رسوبات افزوده شده است این نوع لایه های سنگی را چینه1 می نامند که شکل گیری هر لایه هزاران سال طول می کشد و رسوبات به تدریج روی هم انباشته می شوند .
چین ها و گسل ها لایه های رسوبی معمولاً‌به شکل تخت و صاف باقی نمی مانند.
این لایه ها از بالا ، پایین و کناره ها تحت فشار قرار دارند .
و تغییر شکل میدهند.
البته تغییرات مزبور در مقیاس زمان زمین شناختی2 ، که معمولاً میلیون ها میلیون سال را در بر می گیرد ، به وجود می آیند .
نیروهای مؤثر بر سنگ ها می توانند آنها را خم کنند؛ درست مانند انگشتی که بر یک ورق کاغذ فشار وارد می آورد.
خم شدن سنگ را چین3 خوردگی می نامند.
رشته کوه های بلند زمین نیز به همین شکل و با دین خورین سنط های رسوبی به وجود آمده اند.
به این ترتیب می توان توضیح داد که چرا بقایای فسیل موجودات دریایی معمولاً در نوک سلسله کوه های چون آلپ و هیمالیا پیدا می شود.
بعضی وقت ها لایه های سنگ به جای آن که در اثر فشار خم شوند، شکسته می شوند.
این حالت شبیه شکسته شدن استخوان بازو است.
استخوان به دو تکه تقسیم می شود که در یک امتداد قرار ندارند و از حالت همراستایی خارج شده اند.
وقتی نظیر این حالت در مورد لایه های سنگ اتفاق می افتد، خط گسل1 به وجود می آید.
برخلاف شکستگی بازو که امکان ترمیم و جوش خوردین آن وجود دارد، خط گسل همواره باقی می ماند و باعث سستی زمین می شود.
اگر فشار روی سنگ ها باز هم افزایش یابد، حرکات بیشتری را به دنبال می آورد.
معمولاً ابتدا سنگ های نزدیک به خط گسل به حرکت در می آیند.
چین ها و گسل ها شواهد ساده ای هستند که نشان می دهند نیرویهای بزرگی بر سنگ ها ورد می آیند.
در بعضی نقاط زمین این نیروها فعال تر هستند و احتمال وقوع زمین لرزه وجود دارد.
این حرکات معمولاً خیلی کند هستند و در زمانی بسیار طولانی انجام می شوند.
در بیشتر موارد، حرکات مزبور آن قدر کوچک هستند که حس نمی شوند.
زمین لرزه فقط هنگامی رخ می دهد که حرکت سنگ ها خیلی ناگهانی و شدید است.
بعضی نقاط زمین درطول 100 میلیون سال بارها محل چنین فعالیت هایی بوده اند.
انسان ها فقط از حدود چهار میلیون سال قبل بر روی زمین می زیسته اند و بنابراین درک این فواصل زمانی برای ما دشوار است.
زمین لرزه ها مدت ها قبل از به وجودن آمدن انسان ها اتفاق می افتاده اند و یقیناً مدت ها پس از آنها بی ادامه خواهند یافت.
گسل های متحرک خطوط گسل در تمام نقاط جهان پراکنده هستند.
بعضی از این خطوط در سنگ های باستانی به وجود آمده اند که میلیون ها سال قبل شکسته شده اند.
خطوط دیگر نتیجه شکست های جدیدتر هستند و نیروهای درون زمین هنوز هم آنها را حرکت می دهند.
زمین می تواند در اطراف تمام خطوط گسل حرکت داشته باشد، اما این حرکت در اطراف خطوط جدیدتر بیش تر به چشم می خورد.
حتی یک خط گسل جدید هم ده ها میلیون سال عمر دارد.
سن خطوط گسل قدیم تر به صدها میلیون سال می رسد.
حرکت در امتداد گسل خطوط گسل در اندازه های مفتاوت دارند، بعضی از آن