شرایط و ویژگی های مدیر از دیدگاه اسلام اکثر پژوهشگران و نویسندگان معتقدند ،جهان بینیها ،اعتقادات ،بینشها و نگرشهای حاکم بر یک جامعه هستند که معیارها و ملاکهای شایستگی وموفقیت افراد را تعیین می کنند ،مکتب حیات بخش اسلام نیز که در جز جزء زندگی اجتماعی ،سیاسی و اداری افراد نظر و حضور داشته ،داشتن ویژگی هایی را برای موفقیت مدیر لازم و ضروری می داند که برخی از ویژگی های عمده آن اشاره می کنیم : ایمان به هدف و علاقه مندی به کار اولین ویژگی و معیار برای موفقیت یک مدیر بطور طبیعی ایمان به هدف و یا علاقه مندی به کار و یا باور باطنی به آنچه که به عنوان وظیفه می نگرد هست یکی از دانشمندان در تبیین این ویژگی می نویسد.
«کشش درونی و علاقه باطنی به هر کاری که انسان انجام آن را به عهده می گیرد از عوامل بزرگ موفقیت اوست ،زیرا عشق و علاقه به کار (هدف ) مانع از آن می شود که غبار خستگی بر روان انسان بنشیند ،نه تنها احساس خستگی نمی کند بلکه دوری از کار در او ایجاد خستگی می کند ،عشق و علاقه به کار ،روح ابتکار و نوآوری را در انسان زند می سازد و در پرتو کشش درونی مشکلات برطرف می شود در حالی کهع کار از روی بی میلی (تردید ) و بی رغبتی نه تنها پیش نمی رود بلکه درجا هم می زند».
وقتی هدف ،روشن و قابل دسترسی و واقع بینانه باشد علاقه به نیل آن چند برابر می شود و مدیری که هدف و وظیفه برای او قابل درک و قابل دسترسی و روشن باشد شدیدا به تحقق آن علاقه مند و برای پیشبرد آن نهایت تلاش را خواهد نمود.
پیامبر (ص) به عنوان شایسته ترین فردی که اقدام به تشکیل حکومت از طریق ایجاد سیستم مدیریت اسلامی نمود دارای چنین ویژگی بودند که از عوامل عمده موفقیت او محسوب می شود و بر این اساس خداوند دربارزه او می فرمایند:«پیامبر به آنچه (فرمانها و دستورهای خداوند) از سوی خداوند بر او نازل شده ایمان و باور قلبی داشتند.
ایمان و علاقه رسول خدا به ماموریت و وظیفه اش از تمام تلاشها م کوششها و از تمام زوایای زندگانیش پیدا بود ایستادگی پیامبر در جنگ احد نمونه بارز این ویژگی است که خداوند خطاب به او می فرمایند : «ما انزلنا علیک القران لتشقی » «ما قرآن را (فرمان و ماموریتها) بر تو نازل نکردیم که اینگونه خود را به زحمت افکنی » همین ایمان عمیق به هدف بود که به دعوت او جاذبه خاصی داده بود.
انبیا و فرستادگان خداوند ،مدیران عمومی جامعه خویش بودند که از طریق هدایت افراد کار و ماموریت خود را شروع نمودند و در سخت ترین شرایط بدون امکانات کافی موفقیتهای بزرگی به دست آوردند بنابر این نخستین و مهمترین ویژگی برای موفقیت مدیر ایمان به هدف و علاقه مندی به کار می باشد.
علم و آگاهی و تخصصو مهارت لازم از جمله ویژگی های مدیر که شرط موفقیت او نیز محسوب می شود علم و تخصص و مهارت مربوطه است دانش و آگاهی لازم از گذشته های قبل نیز ضروری بوده و به آن تاکید شده است بر همین اساس خداوند افراد را به اهل علم و دانش ارجاع داده و می فرمایند: « همیشه از اهل علم و دانش بپرسید و به آنها مراجعه کنید» و نیز در گزینش طالوت و در پاسخ ایرادات قوم بنی اسرائیل به این انتصاب فدو ویژگی برجسته او را یاد آور شده و فرموده : «خداوند او را برای شما برگزید و به او توانایی (قدرت ) و دانش (تخصصی ) لازم را بخشید.» از این آیه استفاده می شود که «کار را باید به کاردان سپرد» و یا حضرت یوسف ویژگی خود را برای پذیرش مسئولیت علیم بودن و کاردانی و دانش خود یاد آور می شود و فرماید: «مسئولیت خزانه داری را به من بسپارید ،زیرا من امانتدار و به کار (وظیفه ) آگاهی دارم » علم و دانش و به اصطلاح تخصص راه را روشن می سازد و مشکلات را برطرف می کند مقصود از دانایی دانش مربوط به موضوعی است که مدیریت آن را بر عهده گرفته است .
و از دیدگاه اسلام علاوه بر ایمان و اعتقاد به ارزشهای مکتبی دانش اداره و انجام وظیفه و آگاهی لازم نسبت به آنچه که باید انجام دهد ضروری است با تاکید بر این ویژگی پیامبر (ص) می فرمایند: « هر گاه حاکم فردی را به عنوان مدیر و کارگزار انتخاب نماید در حالی که می داند در جامعه اسلامی شایسته تر و آگاه تر از او به کتاب (قران ) و سنت رسولش (قول ،فعل ،تقریر معصوم (ع) هست او به خداوند و رسول او و تمام مسلمین خیانت کرده است » و نیز می فرمایند :« کسی که بدون علم و آگاهی لازم کاری رزا به عهده بگیرد و انجام دهد فسادش بیشتر از اصلاح کردنش هست « یکی از رموز عقب ماندگی مسلمانان ،سپردن امور به مدیران نالایق و غیر متخصص و نا آگاه بوده که خسارت عظیم و جبران ناپذیری در جهت دست از رفتن فرصتهای طلایی داشته است و از طرفی سبب بحرانهای اداری ،سیاسی ،اجتماعی و اقتصادی و حتی اعتقادی نیز شده است .
امام علی (ع) نیز فرموده اند: «سزاوار ترین افراد برای اداره (مدیریت ) کشور تواناترین و آگاه ترین آنها به احکام خداوند در مسائل مربوط به حکومت و مدیریت است .» و نیز امام صادق (ع) فرموده اند: « کار گزار بی علم و دانش و تخصص همانند کسی است که راه بیراهه را در پیش گرفت که سرعت حرکتش او را از مسیر و اهداف اصلی دورتر می گرداند.» یعنی هر چقدر چنین کارگزاری به کارش ادامه دهد اهداف منابع و امکانات و فرصتها را بیشتر تلف می کند و ما امروزه چنین کارگزارانی در جوامع مسلمانان کم نداریم و همانطوری که ملاحظه شد اسلام و تعالیم مترقی آن بیش از همه مکاتب و نظریه های اداری بر «سپردن کار به کاردان » اهمیت داده است و سعدی شیرازی نیز گفته اند : ندهد هوشمند روشن رای به فرومایه کارهای خطیر بوریا باف اگر چه بافنده است نبرندش به کارگاه حریر توانایی و قدرت جسمانی یکی دیگر از ویژگی های یک مدیر مسلمان توانمندی و قدرت جسمانی و سلامتی اوست که آیات قرآن بر آن تاکید داشته و معصومین (ع) اهمیت آن را یاد آور شده اندکه در ویژگی قبلی به آنها اشاره گردیده و لزومی به تکرار نیست و مسلما فرد ضعیف و سست عنصر همانند غیر متخصص و نا آگاه ضربه اش شکننده و تشکیلات و سازمان را به سقوط و نابودی می کشاند و فرصتها را نیز تلف نموده و سبب هرج و مرج و بحران در سازمان و جامعه خواهد شد زیرا قدرت روحی و جسمی است که ماشین کار را به پیش برده و موفقیت مدیر را بیشتر می نماید.
یکی از کارگزاران حضرت سلیمان وقتی می خواهد دلیل موفقیت خود را بیان نماید می گوید: «همانا من در زمینه انجام ماموریت هم توانمند و هم امانتدار هستم » در این باره یکی از نویسندگان منظور از قدرت و توانایی را منحصر به توانایی های جسمانی ندانسته و به برخی از توانمندی های لازم برای موفقیت یک مدیر اشاره می کند مثل : قدرت نوآوری و ابداع و ابتکار .
قدرت ارائه دلیل و استدلال بر مدعای خود .
قدرت در تصمیم گیری و اجرای به موقع (قاطعیت ).
قدرت بسیج انگیزه ها امکانات و منابع .
قدرت هدایت و کنترل و نظارت .
قدرت پذیرش حق و تسلیم در برابر آن (عدالت ) یا قدرت انتقاد پذیری .
امانت داری (درستکاری) از جمله ویژگی های یک مدیر امانت داری است بدین معنا که مدیر حافظ اموال عمومی ،دارائیها ،سرمایه ها ،وسائل ،ابزار و آلات و هر آنچه که متعلق به سازمان بوده هست مثل حفظ اسرار و پوشاندن برخی عیوب و امانتداری از رموز موفقیت مدیر بشمار می رود قبل از همه خلاق به این ویژگی تاکید نموده وفرموده اند: «امروز تو نزد ما دارای جایگاه مخصوص و مقام رفیع «امانت داری » هستی » این پاسخی است از ناحیه عزیز مصر وقتی که یوسف را به عنوان بهترین همکار شایسته انتخاب می کند که تاکید بر جنبه امانتداری او دارد .
و این ویژگی در تمام مراحل و سطوح مدیریت لازم و ضروری است.
در پذیرش حضرت موسی از ناحیه شعیب برای همکاری و وصلت نیز به این ویژگی حضرت موسی اشاره شده است آنجا که می فرماید: «این جوان را برای به کارگیری استخدام کن که هم توانمند و هم امانتدار است .» بطور طبیعی امانت داری می تواند معانی وسیعی داشته باشد و امانت داری منحصر به حفظ اموال وسائل ابزار آلات و امکانات مادی نیست و برای مدیر هر سازمانی نیز مصداقی از مفهوم وسیع آن وجود دارد .
و امانت دار کسی است که وظیفه را امانت بداند و در هر شرایط به این امانت خیانت نورزد و حضور و یا عدم حضور مافوق تاثیر در انجام وظیفه محوله نداشته باشد .
و در قران آمده است :« ای افراد با ایمان به امنت خداوند و پیامبر خیانت نکنید و به امنت های خودتان خیانت نکنید» بنابر این همانگونه که وظایف عبادی را بطور صحیح انجام ندهیم خیانت به خداوند و رسول (ص) هست انجام ندادن وظایف دیگر نیز نوعی خیانت است بدین ترتیب انتخاب نیروهای نالایق به عنوان خیانت در امانت بشمار می رود و از ائمه در مورد مضمون آیه : «ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها» «همانا خداوند امر می کند که امانات را به اهل آن بسپارید...» پرسیدند در جواب فرمودند « منظورش این است که ولایت و مدیریت را به افراد شایسته و لایق که کاملترین آنها امامان اهل بیت هستمند بسپارند» در اینجا منظور از امانت همان ولایت و مدیریت و اداره مملکت است که باید به افراد لایق و شایسته آن سپرده شود.
پیامبر (ص) ویژگی افراد شایسته را امانت داری می داند که فرمودند : «برای تشخیص افراد لایق و خوب به زیادی نماز و روزه و حج و حتی نیکی به مردم و سر و صدایهای آنها توجه نکنید بلکه به راستگویی و امانت داری آ؛نها نظر کنید.
علی (ع) نیز با تاکید بر ویژگی امانتداری مدیران فرمودند: «هر کسی را که به کاری منصوب کردم اگر یک نخ و یا بیشتر از ما پنهان کند در روز قیامت غلی در گردنش خواهد بود» و یا فرمودند: «ان من اعظم الخیانه المه و اعظم الغش علی اهل المصر غش الامام.» بالاترین خیانت ،خیانت به امت است و بزرگترین تقلب و نیرنگ نسبت به مردم تقلب نسبت به امام مسلمین است.» در مکتب اسلام وظیفه دینی و وجدانی انسانی که مقام مدیریت را می پذیرد این است که قدرت و توانایی روحی را در برابر تمایلات شخصی که با حوزه مدیریت او در تضاد است بسنجد اگر خود را انسانی با اراده و محکم یافت با توئکل به عنایات خداوند این وظیفه سنگین را بپذیرد و در غیر این صورت از پذیرفتن مدیریت معذور خواهد بود.
صداقت و راستگویی از جمله ویژگی های لازم برای یک مدیر صداقت و راستگویی است زیرا اعتماد و صمیمیت متقابل بین مدیر و زیر دستان بستگی شدیدی به صداقت و راستگویی طرفین و مخصوصا مدیر دارد.
عکس این مطلب نیز صادق است یعنی گاهی یک سخن و یا عمل دور از صداقت برای ایجاد جدایی سستی و تخریب اذهان کارکنان و از بین رفتن هبستگی و صمیمیت کافی خواهد بود.
خداوند اهل ایمان را به همراهی با راستگویان امر می کند و فرماید: «یا ایها الذین امنوا اتقو الله و کونو مع الصادقین » «ای اهل ایمان خدا ترس و همراه با راستگویان باشید.
» و خداوند در شرح حال پیامبر خود حضرت اسماعیل از جمله ویژگی های خوب را راستگو بودن در وعده دادن ذکر می کند .
«انه کان صادق الوعد و کان رسولا نبیا» به این ویژگی در روایات توجه خاصی شده است که به ذکر برخی از آنها اکتفا می کنیم .
پیامبر (ص) در حدیث معروفی می فرمایند : برای خوب بودن افراد نگاه کنید به راستگویی آنها یعنی برای امتیاز افراد صرفا اکتفا به نماز ،روزه حج و کارهای نیک آنها کافی نیست .
ویژگی بارز انسانهای شایسته علاوه بر این عبادات باید صداقت و راستگویی باشد و در حدیث دیگری به همین مضمون از امام صادق آمده است که برای تشخیص خوبی و شایستگی افراد نباید تنها به رکوع و سجود طولانی آنها نگاه کرد.
بلکه باید به صداقت آنها نیز توجه کرد.
در گزینش انبیای عظام که مدیران