دانلود تحقیق اقتدار دین در پالایش جامعه از انحرفات اجتماعی

چکیده: ربط و نسبت دو مقوله دین و پیشگیری از انحرافات اجتماعی هم برای کسانی که دغدغه دین و اجتماع دارند به خصوص آنان که در جامعه دینی زندگی می‏کنند، از اهمیت زیادی برخوردار می باشد، اینکه دین در این زمینه چه وظیفه ای دارد و از چه ظرفیت‏های و کارکردهای در قبال این موضوع برخوردار است و اینکه انحرافات اجتماعی چه جایگاهی دارند و چه نسبتی میان آنها و گناه شرعی و انحرافات اخلاقی برقرار است، در این نوشتار به اختصار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

لازم به ذکر است هر چند چاره جویی برای انحرافات اجتماعی که با گناه فقهی و اخلاقی نسبت عموم و خصوص من وجه دارد لزوماً و در همه موارد نمی‏باید از منظر دینی پی جویی شود و علوم تربیتی و تدبیرهای حکومتی بیشترین مسئولیت را در این زمینه دارد، اما دین به ویژه دین همه جانبه نگر، معنوی و اجتماعی اسلام، اگر به خوبی فهم و تطبیق شود، می‏تواند نقش تعیین کننده به ویژه در مرحله پیشگیری و واکسینه نمودن ایفا نماید.

مفاد تعالیم دینی، اعم از نظم، انضباط، محدودیت‏های سازنده و جهت دار و مایه‏های عمیق معنوی ادیان به ویژه در دین اسلام، بخشی از توانمندی‏های دین است که در همه زمینه‏های فردی و اجتماعی و از جمله در مقابله با انحرافات اجتماعی بکار می‏آید.

واژگان کلیدی: انسان، دین، گناه، الگو، اراده، نظم، انحرافات اجتماعی، نیاز درونی.

در طول تاریخ انحرافات اجتماعی از جمله معضلات جوامع بوده است، بدین سبب فلاسفه، جامعه شناسان، روانشناسان و حقوق دانان با توجه به تخصص‏های مربوطه راهکارهایی برای مقابله و پیشگیری از انحرافات به جوامع ارائه می‏دهند، نکته قابل تأمل آن است که آیا دین در این مقوله هم می‏تواند نقشی ایفا نماید؟

و آیا می‏توان از اهرم دین برای این امر بهره برد؟

به جهت اهمیت این سؤالات در نوشتار ذیل از منظر دینی و فلسفی به آنها پاسخ داده می شود و در شماره آتی با رویکرد جامعه شناختی این موضوع مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

موضوع انحرافات اجتماعیاز موضوعات مهمی است که همواره هم ذهن کارگزاران سیاست و تعلیم و تربیت را به خود مشغول داشته و هم توجه جدّی جامعه شناسان و روانشناسان اجتماعی را برانگیخته است.

گرایش مطالعاتی آسیب شناسی اجتماعیعهده دار کندوکاو در همین موضوع است.

اهتمامی که اغلب ادیان شناخته شده به جامعه و رفتارهای اجتماعی دارند، در کنار تأثیر شگرفی که دین در جوامع دیندار دارد، می‏طلبد که به نگرش ادیان به ویژه اسلام که از اجتماعی ترین دین‏های شناخته شده است، به انحرافات اجتماعی و راههای پیشگیری از آن، توجه ویژه ای مبذول شود.

البته ذکر نکته ای قابل توجه است که رویکرد دینی به این بحث، تداعی کننده این مطلب نیست که گویا پیشگیری و درمان انواع انحراف‏های اجتماعی فقط وظیفه دین یا در وسع و توان دین است، لذا قبل از بیان رسالت اصلی هر نهاد، باید میزان توانایی‏های نهفته در آن به خوبی شناخته شود تا بی دلیل، سطح مطالبات و انتظارات از آن نهاد بالا نرود تا در صورت برآورده نشدن آن توقعات، ناخواسته زمینه بدبینی فراهم نگردد.

این اشتباه ومغالطه بزرگی است که دین مسئول و عهده دار پاسخگوئی به همه پرسش‏ها و موظف به حلّ همه مشکلات آدمیان شناخته شود، همچنان که در مقابل، این نهایت گوهرنشناسی است که قدر ومنزلت دین پاس داشته نشود و کارکردهای مثبت آن در ساحت‏های گوناگون فردی و اجتماعی نادیده گرفته شود، لذا این اهمال و فروگذاری در حقیقت به معنای محروم ساختن جامعه از عنصری اثرگذار می‏باشد که تا اعماق جان در همه ساحت‏های وجودی انسان نقش می‏آفریند.

از این رو لازم است، قبل از تبیین رویکرد دینی به انحرافات اجتماعی از مفهوم انحراف اجتماعی و نیز ماهیت اصلی و وظیفه اساسی دین تصویر درستی اراده شود.

انحرافات اجتماعی انحراف یا کجروی رفتاری است که با معیارهای پذیرفته شده یا انتظار اجتماعی گروه یا جامعه ای خاص مغایر باشد.

این تعریف، شامل رفتارهای گوناگون، نظیر تقلّب، ارتشا، جنایت، اعتیاد، ظلم و … می‏شود.

بنابر نظر «کلینارد» این اصطلاح زمانی کاربرد دارد که رفتار، صورتی ناپسند پیدا نماید و ناپسندی آن به گونه ای باشد که از حدود اغماض جامعه فراتر برود.

یکی از مفاهیم نزدیک به انحراف، مفهوم نابهنجاری است.

فرد نابهنجارکسی است که فاقد سازگاری با ساخت کلّی یک نظام باشد که یا در کارآیی یک نظام، مضرّ یا با انتظار و توقع مردم، ناهمخوان و یا از آنچه معمول، متداول و طبیعی شمرده می‏شود، متمایز باشد.

در روانشناسی اجتماعی، شخصی نابهنجار خوانده می‏شود که با ضوابط اجتماعی - فرهنگی محیط پیرامون خود، سازگاری نیافته باشد و در روانپزشکی کسی نابهنجار تلقی می‏شود که با خود، محیط پیرامون و انتظارات محیطش همساز نباشد.

بدین ترتیب، مبنای انحراف دانستن یک رفتار، مخالفت آن با هنجارهای پذیرفته شده، انتظارهای جامعه یا هر گروه اجتماعی دیگر و ناهمخوانی آن با یک نظم خاص اجتماعی یا گروهی است، پس از یک سو با تنوع فرهنگ‏ها، معیارهای کجروی نیز تفاوت می‏یابد (همین نسبیّت معیارها و تنوع فرهنگ‏ها، مایه ناسازگاری و گاه ستیز دولت‏ها و ملت‏ها می‏شود) و از سوی دیگر، از آنجا که هیچ کس دقیقاً رفتاری منطبق با الگوهای اجتماعی ندارد، زیرا رفتار هر فردی تابع خطوط خاص شخصیت خود نیز هست، پس آن رفتاری نابهنجار، انحراف و آسیب تلقی می‏شود که حاوی انحرافات گسترده ای از معیارهای اجتماعی باشد.

از منظر جامعه شناسی، مشروعیت و بهنجار بودن یک رفتار از نوع دیدگاه و انتظار یک جامعه یا هر گروه اجتماعی ناشی می‏شود و در صورتی انحراف تلقی می‏شود که هنجارها مکرّر و در حدی گسترده نادیده گرفته شوند.

اما اگر از منظر دین، کجروی معادل گناه باشد، تنها خاستگاه ترک اوامر الهی و انجام نواهی الهی است.

بنابراین، تلقی و انتظار جامعه در این جهت نقشی ندارد، بلکه یک فعل یاترک در صورتی که مخالف نهی یا امری باشد گناه شمرده می‏شود.

کوچک و بزرگ بودن، درگناه بودن یک فعل یا ترک تأثیری ندارد، البته در آمرزیده شدن، قبول توبه و نیل به سعادت، کمیت و نوع گناه اثرگذار است، همانطور که نیت فرد نیز در استحقاق عقوبت مؤثر است، در حالیکه جامعه شناس هرگز با نیت و باطن افراد کاری ندارد.

بر این اساس کارهای زیادی می‏باشد که از نگاه جامعه و جامعه شناسان نابهنجار محسوب می‏شود، اما از نگاه دین گناه محسوب نمی‏شود، یا اساساً دین هیچ موضعی نسبت به آنها ندارد، در مقابل، رفتارهای زیادی است که از نگاه دین، در شمار گناهان می‏باشد ولی به دلیل آن که عرف جامعه آنها را می‏پسندد، نابهنجار تلقی نمی‏شود، از قبیل منکرات شرعی که در برخی جوامع، معروف و بهنجار تلقی می‏شود و نیز معروف‏های شرعی که در برخی جوامع یا مقاطع، منکر و نابهنجار انگاشته می‏شوند.

وظیفه اصلی دین به راستی وظیفه اصلی دین چیست و ادیان چه غایت و هدفی را مطمح نظر دارند؟

آنچه در این فرصت محدود به ذهن می‏رسد آن است که مهمترین هدف ادیان - تا جایی که ما می‏شناسیم - بیش از آن که به اجتماع بر گردد به فرد، راجع است یعنی دین در پی آن است که افراد را به سعادت درونی که قطعاً بازتاب‏های بیرونی خواهد داشت، برساند، البته روشن است که جامعه صالح بستر مناسبی برای پرورش افراد صالح است و نیز شایستگی و خود ساختگی افراد زمینه‏ساز اصلاحات اجتماعی می‏باشد.

اما این گمان که گویا هدف اصلی ادیان نائل آمدن به مطلوب‏های اجتماعی است و طبعاً میزان کارآمدی و توفیق هر دینی باید با میزان تحقق اهداف اجتماعی سنجیده شود، شاید بتوان ادعا نمود که گمان بسامانی نیست.

در میان ادیان زنده جهان، دین اسلام عنایت ویژه ای به ساماندهی اوضاع اجتماعی دارد، اما اینگونه نیست که غایت اصلی آن ایجاد بهشت بیرونی در زمین و تحقق مطلوب‏های اجتماعی باشد.

چه اصول اساسی و مهم تمامی مسائل در دین موجود می‏باشد، اما بسیاری از شئون اجتماعی مردم به خود آنها واگذاشته شده است تا خودشان با توجه به همان اصول، در مورد علائق و الزامات زندگیشان تصمیم بگیرند، بسیاری از مسائل باب معاملات و نیز مباحات از این قبیل هستند که شهید صدر از آن به «منطقه الفراغ» تعبیر کرده است.

با عنایت به این نگاه، در باب بسیاری از مسائل اجتماعی و از جمله انحرافات اجتماعی باید از دانش‏های بشری و تجربیات عینی، مدد جست.

در زمینه انحرافات اجتماعی و راههای مقابله با آنها هم سخنان و رهنمودهای بسیاری دارد و هم عملاً در این قلمرو می‏تواند، کارکردهای مثبت فراوانی داشته باشد.

انسان پاک نهاد یکی از نظرات مطرح، در تبیین چرایی کجروی شناساندن آسیب‏ها و انحرافات به عنوان نابسامانی زیستی، روانی و گاه فطری است، از این رو صاحبان این نظرگاه به آسیب شناسی فردینه آسیب شناسی اجتماعی گرایش دارند.

از برخی ادیان نیز، چنین نظرگاهی بر می‏آید؛ در مسیحیت، گناه نخستین را که آدم ابوالبشر مرتکب شد، دامن گیر همه انسان‏ها می‏دانند و برآنند که انسان‏ها تنها در صورت پذیرش بشارت مسیح و گرویدن به وی می‏توانند، خود را از تبعات این گناه رها سازند.

از این منظر، انسان‏ها همه در ذات و نهاد خود، میراث خوار گناه و آلودگی نیاکان نخست خود هستند و مسیح یا خدای تجسد یافته پسر با رفتن بر فراز صلیب، فدیه آن گناه نخستین را پرداخت و انسان‏ها فقط در صورتی که ایمان بیاورند می‏توانند به نجات اخروی و رهایی از تبعات گناه نخستین امیدوار باشند.

شاید این شعر حافظ نیز اشاره به همین تلقی باشد: پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت ناخلف باشم اگر آن را به جوی نفروشم از بعضی نصوص و برداشت‏های برخی عالمان مسلمان نیز می‏توان ردپای این نظـر را یافت، اما بر حسب تلقی درست از اسلام این چنین نظری مورد قبول نمی باشد.

تحکیم نقش عقل در منابع اسلامی، همان عقلی که صراحتاً، حکم به مختار بودن انسان و تأثیر تعلیم و تربیت انسان می‏نماید، همچنین ستایش‏ها ونکوهش‏های موجود در متون دینی، معنادار بودن بعثت پیامبران، دعوت و تبلیغ دین، عادلانه بودن ثواب و عقاب اخروی و ده ‏ها شاهد دیگر گواه این حقیقت هستند که آدمی از آغاز خلقت بر سرشت سوء آفریده نشده است و اوست که با اختیار، سرنوشت خود را رقم می‏زند و اگر برای ویژگی‏های موروثی، ژنتیکی و تأثیرات ناخواسته محیط، تأثیری قائل شویم حداکثر در حد اقتضا می‏باشد، به این معنا که زمینه خیر در برخی انسان‏ها ممکن است، بیشتر از زمینه شر باشد، عکس این مطلب نیز صادق است، اما هرگز تأثیر عوامل وراثتی و محیطی به حد علیت قطعی، تام و تخلف ناپذیر نمی‏رسد.

بنابراین از منظر صحیح اسلامی هیچ انسانی از آغاز تولد از نابسامانی زیستی، روانی و فطری برخوردار نیست و هرگز سعادت و شقاوت وی از آغاز تولد، رقم نخورده است و اگر در او گرایش‏هایی طبیعی و مادی - به مقتضای سرشت ماده و طبیعت - به خصلت‏های نکوهیده حیوانی باشد، فطرت الهی، جنبه انسانی و علوی وی مایه و زمینه‏ساز تعالی اوست.

بازگشت به گناه بنا بر تعالیم اسلامی،همواره و در همه مراحل زندگی راه بازگشت از گناه و انحراف، به روی همه انسان‏ها باز است.

به همین دلیل این تلقی عوامانه که «آب از سر که گذشت چه یک وجب، چه چند وجب»، تلقی ناصوابی است، زیرا کسی که آب از سرش گذشت، چاره ای جز ادامه دادن به این وضعیت پیش روی او نیست.

در حالیکه با عنایت به تعالیم اسلامی از یک سو هرچه گناه بیشتر شود عقوبت آن نیز مضاعف خواهد شد و از سوی دیگر، لطف و فضل الهی آن قدر دامنه دار می‏باشد که بندگان گناهکار هر گاه به سوی او برگردند، با پذیرش و رحمت او روبرو خواهند شد.

البته برخی از انسان‏ها آنچنان در گناه و انحراف فرو می‏افتند که انگیزه و امکان برگشت آنها از میان می‏رود و بنا به قاعده «الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار»، محال بودن برگشت اگر ناشی از سوء اختیار آدمی باشد، مستلزم مجبور بودن و به معنای سلب اختیار از وی نخواهد بود.

این وضعیت اسفبار هر چند ممکن است، پیش بیاید، اما باید توجه داشت که چنین وضعیتی برای شمار محدودی از انسان‏ها رخ می‏دهد، یعنی بسیار اندک هستند کسانی که آنقدر در گناه و انحراف فرو رفته باشند که طبیعت سالم آغازین آنان جای خود را به طبیعت ثانوی منحرف داده باشد و دیگر امکان برگشت از آنان سلب شده باشد، در هر حال، این اقلیت کم شمار نیز اگر به هر صورتی به نیکی‏ها بگرایند و در پی بازگشت برآیند، حتماً با رحمت و رأفت الهی روبرو خواهند شد.

مکرراً در آیات و روایات بیان شده است که: «هرگاه بندگانم درباره من از تو پرسیدند به‌ آنها بگو که من به ایشان نزدیک هستم و به دعوت دعاگو پاسخ مثبت می‏دهم»، «به بندگانم خبر ده که من آمرزنده مهربان هستم»، «از رحمت خدا نا امید نشوید که خداوند