دانلود مقاله مونوگرافی شهر جدید گلبهار

1- مقدمه : رشد شهرنشینی در جهان بویژه در کشورهای جهان سوم رو به افزایش است و به صورت پدیده ای گسترده و فراگیر درآمده است.

این پدیده هم به دلیل رشد جمعیت در چند دهه اخیر و هم به خاطر موج گسترده مهاجرت از روستا به شهر بوده است.

آمارهای جهانی مربوط به میزان شهرنشینی که نسبت جمعیت شهرنشین به کل جمعیت را نشان می دهد، هر ساله افزایش آن را به وضوح بیان می دارد.

شتاب این رشد در کشورهای در حال توسعه بسیار شدید است[1].

در ایران نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه مشکل شهرنشینی اساساً جزئی از نظام عدم توسعه است که نمود بارز آن در رشد سریع جمعیت شهرنشینی آنچنان است که نه متناسب با آن قادر به تجهیز فضاهای شهری و گسترش زیرساخت ها هستیم و نه می توانیم به تناسب آن مشاغل مولد ایجاد کنیم بطوریکه مشکل مسکن شهری از حدود سی سال پیش با رشد سریع شهرنشینی در ایران به شکل فزاینده ای تا کنون ظاهر شده است[2].

رشد شهرنشینی در همه شهرها به صورت متعادل صورت نگرفته است بلکه عمدتاً شامل شهرهای اصلی و بخصوص بزرگ شهر بوده است[3].

افزایش سریع و بی رویه شهرنشینی در شرایط ویژه کشورهای در حال توسعه که به علت همپایی با تمرکز سرمایه گذاری ها، مهارت ها و امکانات در شهرهای بزرگ با پدیده بزرگ سری شهری همراه می باشد در کشور ما بوجود آورنده برخی تفکرات در مقام مواجهه و حل مشکلات ناشی از آن بوده است[4].

کلان شهرها مرکز پرجنب و جوشی برای فعالیت های اقتصادی – اجتماعی می باشند، این تمرکز منشأ صرفه های اقتصادی بوده و همین پدیده موجب تمرکز هر چه بیشتر می باشد و این خود دلیل وجود کلان شهرهای بزرگ در کشورهای جهان سوم است.

اما این نیاز و واقعیت هر چه باشد کلان شهرهای جهان سوم در حال حاضر دچار مشکلات عدیده ای است که برای هر شهروند آن، هرچند دور از زمینه های حرفه ای برنامه ریزی و شهرسازی کاملاً ملموس است.

به دنبال یافتن راه حلی برای تمرکز فوق و مشکلات ناشی از آن، الگوها و برنامه های مختلفی اتخاذ و بعضاً اجرا شده است، از جمله سیاست تشویق شهرهای کوچک و متوسط از طریق سیاست عدم تمرکز اداری – مالی، تغییر پایتخت و ...

، ایجاد شهرهای جدید نیز از جمله سیاست هایی بوده که در کشورهای مختلف جهان از دهه های قبل به کار رفته است[5].

ایجاد شهرهای جدید به عنوان یکی از سیاستگزاری های اساسی، از نگرش های هدایت کننده ای است که در جهت کاهش مشکلات رشد جمعیتی و تورم شهرهای بزرگ مطرح گردیده است و این سیاست در ایران به شهرهای اقماری گرایش یافته و عمدتاً در مناطقی که دارای افزایش سربار جمعیتی است اختصاص یافته است[6].

معمولاً شهرهای جدید اقماری به منظور جذب جمعیت اضافی شهرهای بزرگ و پرتراکم و عمدتاً با نگرش شهرهای خوابگاهی طراحی می شوند ولی اغلب نه تنها مسکن ساکنان خود را تأمین می کنند بلکه در اکثر موارد تا حدودی اشتغال ساکنان را نیز تأمین می کننند و امکان خرید و تفریح شهروندان را نیز فراهم می آورند و به این طریق شهرهای اقماری برخی از مشکلات مادر شهرهای خود را پذیرا می شوند با این وجود به رغم اینکه شهرهای جدید اقماری معمولاً از لحاظ سیاسی در اداره امور خود مستقل هستند نتوانسته اند چارچوب جامعی برای زندگی بوجود بیاورند و اغلب به عنوان بخشی از مادر شهر و توسعه ناپیوسته و مشروط آن تلقی شده اند[7].

بر مبنای آنچه گذشت، در این قسمت از مقاله، نتایج مطالعاتی که در زمینه تدوین خط مشی توسعه فیزیکی آینده مشهد در چهارچوب طرح جامع با توجه به ویژگی های یاد شده در مورد شرایط کشور و مشهد انجام شده است و هم چنین نقش شهر جدید گلبهار به اختصار شرح داده می شود.

2-مروری بر روند توسعه مشهد و زمینه های شکل گیری شهر جدید گلبهار : شهر مشهد از نظر جمعیت و وسعت بزرگترین شهر کشور پس از تهران است و مهم ترین کانون جذب جمعیت در شهرستان مشهد و استان خراسان می باشد.

در عین حال با توجه به محدودیت های و امکانات توسعه شهر و عدم امکان استقرار تمامی جمعیت ناشی از افزایش جمعیت آینده شهر در داخل محدوده پیوسته آن از یک سو و رهسپار شدن سرریز جمعیت به دلایل متعدد به پیرامون این شهر و گسترش حاشیه نشینی در آن از سوی دیگر اینک طی دو دهه گذشته در راستای تمرکز زدایی از مادر شهر مشهد دو شهر جدید اقماری در منطقه شهری مشهد به منظور ساماندهی این منطقه شهری طراحی و وارد فرایند احداث شده اند[8].

پدیده مهم دیگری که در شهرهای بزرگ کشور و از جمله مشهد به وقوع پیوسته است ناشی از سرعت و شدت رشد و توسعه شهرنشینی می باشد، شکل گیری منطقه شهری است.

اسکان جمعیت مهاجر در روستاهای اطراف مشهد، به دلیل فقدان امکانات کافی و گرانی زمین در محدوده شهر و نیز استقرار صنایع در حاشیه محورهای خروجی شهر به علت گرانی زمین و ممنوعیت ها و محدودیت های قانونی موجب شکل گیری تدریجی منطقه ای به وسعت تقریبی 3000 کیلومتر مربع در اطراف شهر مشهد شده است که این منطقه، هم از لحاظ میزان رشد جمعیت و هم از لحاظ انواع فعالیت ها و هم در مزینه ارتباطات متقابل با مشهد دارای خصیصه شهری می باشد[9].

طبق پیش بینی طرح توسعه و عمران ؛ جمعیت شهر مشهد از حدود 67/1 میلیون نفر در سال 1367 ( سال انجام مطالعات وضع موجود شهر ) به حدود 06/3 میلیون نفر در سال 1380 و حدود 8/5 میلیون نفر در سال 1395 افزایش می یابد.

بدین ترتیب ضروری بود که شهر مشهد برای پذیرش حدود 5/3 میلیون نفر جمعیت در طی دوره 25 ساله 1370 تا 1395 آماده می شد[10].

مطالعات اولیه مربوط به بررسی امکانات توسعه پیوسته مشهد نشان داد که در سمت شمال شرق مشهد به دلیل وجود اراضی درجه یک کشاورزی امکان توسعه وجود ندارد.

حاشیه جنوبی شهر نیز کوهستانی است و عملاً سدی برای توسعه شهر است.

تنها اراضی قابل توسعه که متصل به شهر است واقع در غرب مشهد در حد جنوبی جاده قوچان قرار دارد که از نظر کشاورزی زمینی درجه 4 می باشد.

ولی چون شهر در این ناحیه فقط به صورت خطی می توانست رشد کند دیده شد که برای خدمات شهری باید هزینه های گزافی را متحمل شد.

با توجه به این مشکلات، طراحی و ساخت شهر جدید در نزدیکی مشهد ضروری به نظر می رسید[11].

و جهت انجام این مهم، راه حل پیشنهادی طرح جامع جهت اسکان 4/1 میلیون نفر اضافه جمعیتی که باید در چهاچوب توسعه ناپیوسته شهر اسکان می یافتند، گزینه ایجاد سه شهر جدید هر یک با جمعیتی در حدود 500 هزار نفر در فاصله 60 – 40 کیلومتری اطراف مشهد بوده است.

و بر اساس مطالعات و برررسی های انجام شده جهت مکانیابی سه شهر جدید مناطق دو طرف محور قوچان (حد فاصل کوه های هزار مسجد و بینالود و منطبق بر حوضه آبریز کشف رود) به عنوان یکی از نواحی مناسب جهت احداث شهر جدید انتخاب گردید[12].

3- شکل گیری شهر جدید گلبهار : این شهر هم چون تمامی شهرهای جدید کشور بر پایه مصوبات قانونی و برنامه ریزی و طراحی از پیش اندیشیده شده و نظام مند و منطبق بر آخرین استانداردها و ارزش های شهرسازی احداث شده است.

طرح جامع گلبهار برای جمعیت 200 هزار نفر و قابل توسعه تا 400 هزار نفر در تاریخ 7/4/72 به عنوان اولین مصوبه طرح جامع شهر های جدید به تصویب شورای عالی شهرسازی ایران رسید[13].

طرح جامع گلبهار برای جمعیت 200 هزار نفر و قابل توسعه تا 400 هزار نفر در تاریخ 7/4/72 به عنوان اولین مصوبه طرح جامع شهرهای جدید به تصویب شورای عالی شهرسازی ایران رسید.

در حال حاضر و بر اساس نتایج سرشماری 1385 جمعیت شهر جدیدگلبهار 7039 نفر می باشد.

این شهر از نظر استقرار در فضا همانند شهر جدید بینالود در حوزه شهری مشهد جزو شهرهای جدید اقماری به شمار می رود.

این گونه شهرها در خارج از محدوده طرح جامع ایجاد شده و بیشتر برای توسعه ناپیوسته مادر شهرها در نظر گرفته می شوند.

مطالعات شهر جدید گلبها در اجرای سیاست ایجاد مرکز اقماری اسکان جمعیت برای شهرهای بزرگ کشور از سال 13666 در دستور کار قرار گرفت.

ایجاد شهرهای جددی در مدار شهرهای بزرگ به منظور کنترل توسعه پیوسته این شهرها و هدایت اسکان جمعیت در محدوده اطراف آنها ( منطقه شهری) و جلوگیری از نابودی اراضی کشاورزی اطراف شهرها و اسکان بی رویه جمعیت یکی از سیایست های مهم وزارت مسکن به شمار می آید.

بر اساس مطالعات طرح توسعه و عمران شهر و حوزه نفوذ مشهد که الگوی توسعه آن در سال 69 به تصویب رسیده، جمعیت این شهر در 25 سال آینده به 8/5 میلیون نفر خواهد رسید که اسکان این جمعیت در محدوده بافت پیوسته این شهر مقدور نمی باشد لذا پیش بینی شده است که 5/1 میلیون نفر از این جمعیت در سه شهر اقماری در اطراف مشهد اسکان یابند.

بر این اساس مطالعات مکانیابی در 3 ناحیه در فاصله 40 تا 60 کیلومتری شهر مشهد جهت استقرار شهرهای جدید تعیین شد.

ناحیه اول : محور قوچان در شمال غربی شهر مشهد ناحیه دوم : محور مشهد به نیشابور ناحیه سوم : محور مشهد به سرخس.

که شهر جدید گلبهار به عنوان اولین شهر جدید تصویب و در محور مشهد به قوچان قرار گرفته است.

4- اهداف ایجاد شهر : اهداف اصلی شهر با توجه به مطالعات پیش نیازها در قالب دو هدف زیر تعیین گردیده اند : ایجاد مرکزیتی به منظور جذب و اسکان بخشی از سرریز جمعیتی مشهد و منطقه شهری.

ایجاد مرکزیتی به منظور ارائه خدمات عالی و تخصصی پشتیبانی کننده در منطقه.

به منظور پاسخگوئی به اهداف اصلی فوق هدف های تبعی زیر تدوین گشتند : ایجاد فرصت های شغلی مناسب در ارتباط با رفع نیازهای جمعیت ساکن.

ایجاد مراکز عالی خدمات و کارگاهی تخصصی شهری.

جلوگیری از تخریب و کمک به اعاده و بهبود نسبی اکوسیستم های طبیعی منطقه راهبردهای اجتماعی شهر که با توجه به اهداف کلان آن از یک سو و راهبردهای عام اجتماعی در توسعه شهرهای جدید از سوی دیگر تدوین شده شامل 2 راهبرد اصلی است : ایجاد تنوع اجتماعی در شهر ( فراهم کردن شرایط اسکان گروه های مختلف اجتماعی) ایجاد محیط مطلوب شهری از طریق تأمین خودکفایی و حفظ یکپارچگی شهر در آستانه های جمعیتی متفاوت، تأمین استاندارد خدماتی بالاتر برای ساکنین، استفاده از الگوی مناسب استقرار گروه های اجتماعی با توجه به ناشناخته بودن همسایگی و کیفیت محیط اجتماعی محلات و سرانجام تسریع در شکل گیری مراکز شهری.

بر اساس مطالعات جامع و تفضیلی که در زمینه های مختلف درباره گلبهار انجام شده، شهر جدید گلبهار پس از اماده سازی از سال 1374 به جذب پرداخته است.

تا شهریور 1385 فاز یک شهر بر اساس طرح جامع و تفصیلی شهر تقریباً اجرایی شده و محلات مختلفی مانند فرهنگیان، پردیس و پرند در آن شکل گرفته است.

به لحاظ مدیریتی نیز هم اکنون به وسیله شرکت عمران شهر جدید گلبهار اداره می شود و از لحاظ تقسیمات کشوری مرکز بخش گلبهار در شهرستان چناران به شمار می آید.

5- موقعیت و ویژگی های جغرافیایی : شهر جدید گلبهار در مساحتی به وسعت 4000 هکتار در ارتفاع 1250 متری در فاصله حدود 45 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد در دشت نسبتاً هموار در دره کشف رود میان رشته کوه های هزار مسجد در شمال و بینالود در جنوب احداث شده است.

این شهر در محور مشهد به چناران در جنوب جاده ترانزیتی مشهد- بجنورد ( معروف به جاده سنتو) و در فاصله حدود 10 کیلومتری چناران قرار دارد.

با توجه به رشته کوه های فوق الذکر، گلبهار به طور کلی در ناحیه ای مکانیکی شده که به لحاظ اقلیمی در زمستان ها سرد و در تابستان ها نسبتاً معتدل است.

در بررسی اقلیمی منطقه نکات زیر قابل توجه است : الف ) در هیچ یک از ماه های سال تداوم و شدت گرما وسرما دیده نمی شود.

ب ) علیرغم اعتدال نسبی هوا در تابستان، منطقه با بادهای سرد روبروست.

ج ) متوسط دمای سالانه در شهر 6/14 درجه و میزان بارش سالانه حدود mm 290 است.

6- امکانات و خدمات موجود : بر اساس گزارش هایی که شرکت عمران شهر جدید گلبهار در شهریور 1385 منتشر ساخته، خدمات عمومی و امکانات زیربنایی و روبنایی متعددی ایجاد شده است.

در خدمات عمومی این شهر ناوگان حمل و نقل اتوبوسرانی به مشهد و چناران و مراکز تجاری مرکزی و پراکنده عرضه کننده انواع نیازهای معیشتی، صنعتی، فرهنگی است.

در عرصه ایجاد دوایر دولتی، ایجاد بخشداری، آموزش و پرورش منطقه گلبهار، اداره آب و فاضلاب،