سوء تغذیه یکی از مهمترین علل مرگ و میر و ناتوانی در کودکان می باشد .
عدم تعادل بین مواد غذایی و انرژی مصرفی با نیاز بدن برای رشد ، نگهداری وعملکرد اعضای بدن ، عامل ایجاد این ناهنجاری است .کاوشیکور و ماراسموس ۲ نمونه از کمبود انرژی - پروتئین از این بیماری می باشند .
اختلاف بین این دو نمونه بر اساس عدم وجود ادم و تورم بین بافتی است که در کواشیوکور این ادم وجود دارد ولی در ماراسموس این علامت را نداریم .
ماراسموس بدنبال عدم دریافت پروتئین و کالری است ولی کاوشیکور بدنبال عدم مصرف کافی پروتئین است .
اگر چه بعضی علامتها بین دو نمونه متفاوت است ولی در واقع مارسموس حاصل تطابق بدن با گرسنگی است ولی کاوشیکور ، حاصل عدم تطابق بدن با گرسنگی می باشد .
در این بیماران کمبود ریزمغذیها مثل آهن ، ید ، روی و نیز ویتامین ها مثل ویتامین A و D وجود دارد .
اختلال یونی نیز در این بیماران دیده می شود مثل یونهای سدیم ، کلر ، پتاسیم ، هیدروژن .
سوء تغذیه هر اندام را حقیقتاً تحت تأثیر خودش قرار می دهد .
اسیدهای آمینه محصول پروتئینها هستند که در عملکرد اندامها نقش مهمی دارند .
همچنین رشد سیستم ایمنی و عملکرد فیزیولوژی اندامها تحت تأثیر این مواد می باشند .
* اهمیت بیماری سازمان بهداشت جهانی تعداد کودکان مبتلا به سوء تغذیه را در جهان حدود ۱۵۰ میلیون نفر گزارش کرده است .
حدود ۳۰ درصد کل کودکان زیر ۵ سال در کشورهای در حال توسعه وزنشان نسبت به سنشان کمتر از نرمال است و دو سوم از این گروه در آسیا زندگی می کنند که ۵ برابر میزان در کشورهای پیشرفته می باشد و بقیه در آفریقا زندگی می کنند .
این کودکان از نظر رشد وزنی و رشد قدی دچار اختلال می باشند .
این کودکان نقص در عملکرد ایمنولوژیکی دارند .
این کودکان دچار اختلال رفتاری ، از جمله بی قراری ، عصبانیت ، هیجان و عدم توجه کافی هستند .
تقریباً ۵۰ درصد از ۱۰ میلیون مرگ در کودکان زیر ۵ سال بدنبال سوء تغذیه رخ می دهد .
* در ایران : ۳۰ درصد از کودکان دچار فقر تغذیه ای از نوع پروتئین و انرژی هستند که ۱۱ درصد بصورت متوسط تا شدید دچار این مشکل هستند .
۱۳ تا ۵۳ درصد از دختران و زنان ، ۱۲ تا ۳۰ درصد از کودکان و ۸ درصد از مردان دچار کم خونی ناشی از سوء تغذیه هستند .
۲۰ تا ۷۰ درصد از کل کودکان ایرانی درجاتی از گواتر را دارند .
مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال در سال ۲۰۰۰ به میزان ۳۵ در هزار کودک بدنیا آمده می باشد .
۱۰ دردص کودکان زیرخط رشد وزن و ۱۶ درصد زیر خط قد نرمال هستند .
که در روستاها بیشتر از شهر می باشد .
نسبت وزن به قد نرمال در سنین نوجوانی خیلی کمتر از نرمال می باشد .
فقط ۲۰ درصد از مردم از لحاظ میزان و نوع تغذیه ( پروتئین و انرژی ) در حد مناسب هستند .
در ایران سه عامل مهم سوء تغذیه شامل : ۱ - عدم دسترسی به غذای کافی و مناسب از لحاظ پروتئین ، چربی ، کربوهیدرات ۲ - عدم رسیدگی و نگهداری مناسب کودکان در دوران رشد از طرف والدین .
هم حمایتهای جسمی و هم حمایتهای روانی ، ۳ - عدم وجود سیستمهای مناسب سرویس دهنده سلامتی بخصوص آب و بهداشت محیط ) * علل : عدم تغذیه کافی که شایعترین علت در کشورهای در حال توسعه است .
تغذیه کافی از لحاظ میزان و کیفیت غذای خوراکی ( پروتئین ۱۵-۱۱ درصد ، چربی ۲۵-۲۰ درصد و کربوهیدراتها ۷۰-۶۰ درصد ) و نیز بهداشت غذا در جهت جلوگیری از عفونتها اهمیت دارد .
بیماری های مزمن نیز مثل بیماری های مزمن کلیوی ، عصبی - عضلانی ، قلبی - مادرزادی ، سرطانها و بیماریهای متابولیک مادرزادی و فیبروزسیستیک از علل مهم سوء تغذیه می باشند .در کواشیوکورعدم دریافت پروتئین خوراکی کافی و یا عدم جذب مناسب پروتئین از طریق اسهال مزمن یا عفونتهای روده ای و یا از دادن پروتئین مثل خونریزی ، سوختگی و عدم ساخت پروتئین کافی در بدن بدنبال بیماریهای کبدی بوجود می آید .علائم و نشانه ها : این بیماران دچار ضعف رشد وزنی و نقص در رشد قدی هستند ، تغییرات رفتاری بصورت بی قراری و عدم توجه کافی همراه با اختلال اضطراب ، بی علاقگی ( آپاتی ) و کاهش توجهات اجتماعی همراه است .
علائم مربوط به کمبود ریزمغذیها و ویتامینها شامل : آهن : علائم شامل : بی حسی ، کم خونی ، سردرد ، کاهش عملکرد شناختی و تورم زبان ، تغییرات ناخن دست ید : گواتر ، تأخیر در رشد و تغییرات و نقص فکری - مغزی ویتامین آ : شب کوری ، ضایعات قرنیه چشم ، نقص در رشد و تغییرات مو دیده می شود .
ویتامین د : عدم رشد کافی ، ریکتز ، کمبود کلسیم اسیدفولیک : تورم زبان ، کم خونی و اختلال عصبی - عضلانی از دیگر علائم کاهش بافت زیرجلدی در پاها ، دستها ، باسن و صورت .
این بیماران ادم در انتهای اندامها دچار ادم می باشند .
در دهان تغییرات کنار لبها ،روی زبان و آتروفی پرزهای زبانی مشاهده می شود .
تغییرات در شکم بصورت اتساع شکمی ثانویه به ضعف ماهیچه های شکمی ظاهر شده و نیز علائم بزرگی کبد را مشاهده می کنیم .
پوست خشک و پوسته پوسته همراه با زخمهایی در نواحی برجسته بدن دیده می شود ، همراه با تغییرات تیره شدن پوست روی نواحی پوست بدنبال صدمات پوستی ، التهاب پوست شایع است و تیره گی پوست در نواحی پوشیده بدن دیده می شود .
تغییرات ناخن بصورت شکاف های برآمده نیز وجود دارد .
تغییرات مو شامل نازک ، کم پشت ، شکننده ، به آسانی کنده شده و رنگ مو به سمت قهوه ای تیره یا روشن تغییر می کند .
حالت موها به صورت زبر و خشن تغییر می کند .
این بیماران مستعد به عفونت نیز هستند از جمله عفونتهای انگلی شایع است .
تغییرات مغزی شامل عدم توجه ، بی حالی ، بی هوشی و کما نیز می باشد .
علائم آزمایشگاهی : علائم کم خونی ، کاهش میزان پروتئین خون و کاهش میزان کراتینین خون و کاهش قندخون مشاهده میشود .
این بیماران از نظر عفونتهای خونی ، ادراری ، مدفوع باید چک شوند.
از نظر فیبروزسیستیک ، تست عرق چک می گردد .عملکرد کبد ، کلیه ، پانکراس نیز چک می گردد .
اندازه گیری قد ، وزن ، نسبت وزن به قد و نیز میزان قطر عضله غیرنرمال است .
درمان : ابتدا باید علت سوء تغذیه مشخص گردد و در سوء تغذیه نیاز کالری روزانه ۱۲۰ تا ۱۵۰ کالری به ازای هر کیلوگرم در روز است .
در موارد شدید سوء تغذیه بستری باید انجام گیرد .
غذای روزانه باید حاوی پروتئین ، کالری ، انرژی و مواد غذایی ریز مغذی کافی بر اساس سن و جنس و فعالیت روزانه باشد .
غذای وی باید بهداشت کافی را داشته باشد .
در ۲ هفته اول غذای فرد با سوء تغذیه شدید باید با غلظت ۵۰ درصد تهیه گردد بتدریج غلظت آن را افزایش داده و به غلظت ۱۵۰ درصد رساند .
آنتی بیوتیکها باید بصورت پیشگیری و در صورت نیاز به میزان دوز درمانی برای ۵ تا ۱۰ روز تنظیم شود .
در موارد شدید می توان مایعات درمانی را از طریق داخل صفاقی و یا داخل استخوانی تزریق کرد .
مصرف روغنهای گیاهی بهتر از روغنهای است زیرا بهتر جذب می شوند .
شروع مصرف داروهای ویتامینی و نیز ریزمغذیها مثل آهن ، روی ، کلسیم طبقه‌بندى سوء‌تغذیه سوء‌تغذیه کودکان سوء تغذیه بزرگسالان سوء‌تغذیه کودکان حساس‌ترین شاخص سوء‌تغذیه، اختلال در رشد طبیعى مى‌باشد که جهت تشخیص، آن کودک با مرجع طبیعى مقایسه مى‌شود (معمولاً مرجع NCHS).
سایر استانداردهائى که از روى افراد سالم در نقاط مختلف دنیا تعیین شده‌اند به NCHS نزدیک مى‌باشند.
- طبقه‌بندى‌هاى وزن براى سن: در طبقه‌بندى گومز (طبقه‌بندى وزن براى سن W/A)، وزن کودک با وزن کودک طبیعى همسن مقایسه و به‌صورت درصد ساده بیان مى‌گردد.
به‌منظور از بین بردن خطاهائى که در استفاده از این طبقه‌بندى در حالت ادم به‌وجود مى‌آید، طبقه‌بندى Wellcome معرفى شد.
این تقسیم‌بندى کودکان براساس دو معیار انجام مى‌گیرد: وجود یا عدم وجود ادم و وزن براى سن.
از مشکلات این طبقه‌بندى مى‌توان به قرار گرفتن بیماران دچار ادم تغذیه اى در گروه کواشیورکور اشاره کرد.
بنابراین کواشیورکور دو معنى متفاوت خواهد داشت: یکى سوء تغذیه ادماتوز و دیگرى سندروم بالینى که با تغیراتى در پوست، مو و کبد چرب همراه مى‌باشد.
از دیگر مشکلات این طبقه‌بندی، قرار گرفتن بچه‌هائى با وزن براى قد کمتر از ۶۰ درصد استاندارد در گروه ماراسموس، بدون در نظر گرفتن ساختار بدنى مى‌باشد.
به این ترتیب، این گروه، علاوه بر کودکان لاغر، کودکان کوتاه قد را نیز در بر مى‌گیرد.
در صورتى‌که ماراسموس در گذشته فقط براى توصیف کودکان خیلى لاغر به‌کار مى‌رفت.
این طبقه‌بندى‌ها با استفاده از معیار وزن براى قد، نمى‌توانند بین کاهش رشد طولانى‌مدت و کاهش حاد وزن تفاوت قائل شوند (به‌عبارت دیگر، طول دوره بیمارى را نشان نمى‌دهد) و در نتیجه امروزه دیگر کارائى ندارند.
در طبقه‌بندى گومز (طبقه‌بندى وزن براى سن W/A)، وزن کودک با وزن کودک طبیعى همسن مقایسه و به‌صورت درصد ساده بیان مى‌گردد.
از مشکلات این طبقه‌بندى مى‌توان به قرار گرفتن بیماران دچار ادم تغذیه‌اى در گروه کواشیورکور اشاره کرد.
- طبقه‌بندى قد براى سن و وزن براى قد: رشد طبیعی، شامل افزایش مداوم و متعادل بافت به‌صورتى قابل پیش‌بینى است که به افزایش یکنواخت قد و وزن مى‌انجامد.
در حالت کاهش رشد، هر چه زمان بیشتر مى‌گذرد، کودک بیشتر از رشد طبیعى عقب مى‌افتد به‌نحوى که از نظر وزن براى سن وارد محدوده سوء تغذیه مى‌شود ولى با وجود کوچک بودن از نظر جثه، داراى تناسب اندام خواهد بود.
کودکى که با کمبود توجه و مراقبت مواجه مى‌شود، هم رشد و هم وزن خود را از دست مى‌دهد؛ که کاهش وزن نسبت به سن در او شدیدتر مى‌باشد.
چنین کودکى لاغر خواهد بود ولى بیمارى او آنقدر طولانى نخواهد شد که به کوتاه قدى نیز منجر شود.
بنابراین در کودکانى که وزن براى سن آنها کم است دو حالت وجود دارد: کوتاه قد ولى متناسب (کوتولگى تغذیه‌ای)، قد طبیعى ولى بسیار لاغر (مفهوم اصلى ماراسموس).
تشخیص این دو حالت با اندازه‌گیرى قد، علاوه بر وزن و سن قابل تشخیص است.
کوتاه‌قدى از طریق مقایسه قد کودک با قد کودک طبیعى همسن تعیین مى‌شود (قد براى سن).
لاغرى مفرط با مقایسه وزن کودک با وزن کودکى طبیعى با همان قد، حتى اگر کودک طبیعى از نظر سن کوچک‌تر باشد، تغیین مى‌شود (وزن براى قد).
معمولاً دو روش براى بیان داده‌ها به‌کار مى‌رود.
ساده‌ترین روش، بیان مقادیر به‌صورت درصد طبیعى (پنجاهمین صدک مرجع) مى‌باشد.
دومین روش، بیان کمبود به‌صورت درصدى از مرجع NCHS مى‌باشد که اصطلاحاً به آن Z-score (انحراف معیار از میانگین) مى‌گویند.
Z-score به سن وابسته نبوده و لاغرى و کوتاه قدى را به‌صورت واحدهاى نسبى مشابه بیان مى‌کند، اما محاسبه آن دشوار است.
هر کودکى که در محدوده ۲Z-score± قرار گیرد، طبیعى مى‌باشد.
کودکانى که در محدود ۲SD تا ۳SD قرار دارند، دچار لاغرى یا کوتاه قدى متوسط و آنهائى که در محدوده ۳SD یا پائین‌تر قرار مى‌گیرند، دچار سوء‌تغذیه شدید مى‌باشند.
در بچه‌هاى بزرگ‌تر از ۶ ماه، ۵ درصد کاهش قد براى سن و یا ۱۰ درصد کاهش وزن براى قد، تقریباً معادل یک Z-score مى‌باشد.
- دور بازو (MUAC): ذر سنین ۱ تا ۵ سال، تغییرات اندکى در محیط دور بازوى یک کودک طبیعى ایجاد مى‌شود.
بنابراین اندازه‌گیرى دور بازو، معیار تن‌سنجى ساده‌اى براى تشخیص لاغرى است که وابسته به سن نمى‌باشد.
سوء تغذیه بزرگسالان - شاخص تودهٔ بدنى (BMI): ارزیابى سوء‌تغذیه بزرگسالان مشابه طبقه‌بندى کودکان مى‌باشد.
کوتاه قدى در آنها معمولاً نشان‌دهندهٔ سوء‌تغذیه مزمن دوران کودکى است.
این حالت ممکن است دلیلى بر بروز بیمارى‌هاى بزرگسالى نیز به‌شمار بیاید.
ولى هیچ نوع اقدام درمانى را نمى‌توانیم به‌کار بگیریم.
هدف در بزرگسالان، طبقه‌بندى درجه لاغرى آنها مى‌باشد.
بهترین معیار براى این‌کار BMI مى‌باشد که به‌صورت ۲(قد) / وزن بیان مى‌شود.
بسیارى از بیماران بزرگسال نمى‌توانند صاف بایستند تا قد آنها اندازه‌گیرى شود.
در افرادى‌که دچار گوژپشتى یا انحراف ستون فقرات هستند نیز این اندازه‌گیرى کارآئى ندارد.
چند روش دیگر براى اندازه‌گیرى قد وجود دارد که مى‌توان از آنها استفاده کرد.
کاربردى‌ترین آنها از نظر بالینى روش demi-span مى‌باشد که در این روش، انگشتان دست بیمار را روى استخوان آهیانه سر او قرار مى‌دهیم و سپس فاصله بین برجستگى جناغ سینه تا نوک انگشت وسط بر روى استخوان آهیانه را اندازه مى‌گیریم.
هر دو طرف باید اندازه‌گیرى شود و اگر اختلافى در اندازه‌گیرى باشد، باید دوباره این عمل را انجام داد و سپس بیشترین اندازه را در محاسبات به‌کار برد.
به این ترتیب مى‌توان قد (متر) را