دانلود مقاله امام خمینى و احیاى نگرش سیاسى به عاشورا

امام‏خمینى که فرهنگ عاشورا را گنجینه عظیم سیاسى دینى و پشتوانه فرهنگ غنى و انسان ساز اسلام مى‏دانست با بهره‏گیرى از آموزه‏هاى عاشورایى، حماسه حسینى را اساس قیام و مبارزه خویش قرار داده به احیاى دین پرداخت.
نویسنده در این مقاله با نگاه به نهضت امام‏خمینى از دریچه الهام‏گیرى از نهضت حسینى، احیاى روح سیاسى نهضت عاشورایى توسط حضرت امام را تحلیل کرده است و گامهاى عملى ایشان در این راستا را بر مى‏شمارد.

وى تربیت شاگردان، طرح تئورى حکومت اسلامى و ولایت فقیه، بهره‏بردارى صحیح از مناسبت‏هاى اسلامى در جهت هدایت و به کارگیرى مردم و الگودهى منطبق بر آموزه‏هاى قیام حسینى را به عنوان اقدامات عملى حضرت امام در تشکّل بخشى شیعه، مورد بررسى قرار مى‏دهد.
وى در همین بستر تشکیل نظام جمهورى اسلامى را برخاسته از متن مکتب حسینى و استمرار آن را آمادگى براى ظهور ولىّ مطلق الهى قلمداد مى‏کند.
رمز و راز جاودانگى حادثه عظیم و حماسى عاشورا در گستره تاریخ بشریت، الهى بودن
این رویداد مهم تاریخى است هر چند در تاریخ پس از عاشورا با نگرش‏هاى متفاوت و از
جنبه‏هاى گوناگون درباره ابعاد و عظمت این حماسه بزرگ سخن گفته شده است
رمز و راز جاودانگى حادثه عظیم و حماسى عاشورا در گستره تاریخ بشریت، الهى بودن این رویداد مهم تاریخى است هر چند در تاریخ پس از عاشورا با نگرش‏هاى متفاوت و از جنبه‏هاى گوناگون درباره ابعاد و عظمت این حماسه بزرگ سخن گفته شده است که هر کدام به نوعى داراى نکات بدیع است؛ اکنون نیز با هر رویکردى به نهضت عاشوراى حسینى، مشاهده مى‏گردد که نکات ناگفته بسیارى وجود دارد که به تحقیق گسترده نیاز دارد تا جوانب مختلف این واقعه شناسانده شود.

سؤالاتى که از عنوان این مقاله به ذهن متبادر مى‏شود و این مقاله در صدد روشن ساختن و پاسخ‏گویى به آن‏هاست عبارتند از: 1.

نگرش سیاسى امام به عاشورا چیست و چگونه آن را احیا کرد؟

2.

امام با بهره‏گیرى از این نگرش سیاسى به چه شیوه‏اى به شیعه تشکل بخشید؟

3.

تشکل‏بخشى شیعه به چه شکلى تبلور یافت؟

در طول تاریخ شیعه و پس از غیبت کبرى، بسیارى از عالمان دینى و متعهد، با قیام و مبارزه احیاى دین اسلام را وجهه همت خویش قرار دادند که موفق‏ترین و شگفت‏انگیزترین آن‏ها، انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام‏خمینى است.

امام با شناخت دقیق از سیاست‏هاى استکبار جهانى در تحمیل و حمایت رژیم پهلوى در ایران و مشابهت‏هاى فراوان این رژیم باحاکمان اموى با الهام از فرهنگ احیاگر عاشورا و بهره‏گیرى از دو عنصر تحرک‏آفرین دینى، یعنى «امر به معروف و نهى از منکر» و «تکلیف الهى» که شالوده و اساس شکل‏گیرى حماسه عاشوراى حسینى را پایه‏ریزى کردند؛ رژیم دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهى را فرو ریخت و مکتب انسان‏ساز اسلام را حیات مجدّد بخشید و غبار تحریف و بدعت را از چهره دین زدود.

از مهم‏ترین دلایل موفقیت امام در پیروزى انقلاب و تشکیل حکومت جمهورى اسلامى احیاى نگرش سیاسى ایشان به آموزه‏هاى دینى و آمیختگى دین با سیاست بود.

درباره سیاست و تعریف آن، دیدگاه‏هاى متفاوتى ارائه شده است؛ برخى از متفکران مغرب زمین سیاست را معادل با «علم قدرت»، «علم به زیر سلطه درآوردن»، یا «علم به اطاعت وا داشتن» مى‏دانند.

هارولد.ژ.لاسکى موضوع سیاست را بررسى نهادهاى رسمى کشور و دولت مى‏داند.

مک آیور، سیاست را به معنى حکومت مى‏داند، موریس دو ورژه، استاد علم سیاست دانشگاه پاریس در این باره مى‏گوید: سیاست وسیله‏اى است براى تأمین نوعى نظم اجتماعى.[1] متفکران و اندیشمندان اسلامى هم تعریف‏هاى مختلفى در مفهوم سیاست بیان‏نموده‏اند: فارابى، رابطه فرماندهى و فرمان‏برى و خدمات حکومت را سیاست مى‏داند.

غزالى، سیاست را به معناى اصلاح جامعه و مردم براى نجات دنیا و آخرت آنان بیان مى‏کند.[2] ابن خلدون، جامعه شناس معروف اسلامى، سیاست را معادل با قدرتِ حکومت مى‏داند.[3] امام‏خمینى در تعریف سیاست مى‏فرماید: «سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و این‏ها را هدایت کند به طرف آن چیزى که صلاحشان هست، صلاح ملت است و صلاح افراد است.»[4] و در ادامه مطلب، مجریان صالح و شایسته این «سیاست» را معرفى مى‏نماید: «این مختص به انبیاست، دیگران این سیاست را نمى‏توانند اداره کنند، این مختص به انبیا و اولیاست و به تبع آن‏ها به علماى بیدار اسلام.»[5] مطلب دیگر پیوند دین و سیاست است که یکى از مباحث مهم در حوزه اندیشه سیاسى اجتماعى امروز به شمار مى‏رود.

برخى با انکار هرگونه پیوند میان این دو مقوله، تداخل یکى از آن‏ها را در امور دیگرى موجب ناکارآمدى طرف مقابل مى‏دانند و به جدایى کامل و پرهیز از تداخل آن‏ها براى حفظ حرمت هر یک توصیه مى‏نمایند.

اندیشه سکولار مروّج چنین نظریه‏اى مى‏باشد.

نقطه مقابل این تفکر؛ نظریه رابطه میان دین و سیاست است، اما در نوع رابطه و قلمرو تداخل دین و سیاست در میان برخى از اندیشمندان اسلامى اختلاف نظر وجود دارد.

در اندیشه سیاسى امام آمیختگى دین و سیاست مطرح است، نه رابطه میان این دو.

ایشان ضمن نقد نظریه تفکیک، معتقد بودند که دین و سیاست از یکدیگر منفک و مجزا نیستند تا با استدلال یا بررسى نوع رابطه به چگونگى پیوند یا تعامل بین این دو بپردازند ایشان دراین‏باره‏مى‏فرماید: «دیانت اسلام یک دیانت عادى تنها نیست و فقط وظیفه عبد و خداى تبارک و تعالى، وظیفه روحانى تنها نیست؛ و همین طور یک مذهب و دیانت سیاسى تنها نیست؛ عبادى است و سیاسى، سیاستش در عبادت مدغم است و عبادتش در سیاست مُدغَم، یعنى همان جنبه عبادى یک جنبه سیاسى دارد.»[6] ایشان در تحریرالوسیله نیز در بحث و مسأله خطبه‏هاى نماز جمعه چنین مى‏نویسد: «اسلام دین سیاست است با همه شؤون سیاست، و این معنا براى کسى که کمترین دقتى در احکام حکومتى و سیاسى اجتماعى و اقتصادى اسلام بکند به خوبى و روشنى ظاهر مى‏گردد، پس کسىکه خیال مى‏کند دین اسلام جداىاز سیاست است هم نسبت به معارف اسلام جاهل است و هم سیاست را نمى‏داند.»[7] در اندیشه امام«دین» خاستگاه و منشأ نظام سیاسى اسلام است و کلیه برنامه‏ها و مباحث سیاسى اسلام بر مبناى قوانین و احکام دینى پایه ریزى شده است و دلیل توسعه‏یافتن و فراگیر شدن حکومت اسلامى درنیمه اول قرن ظهور اسلام را آمیختگى دین و سیاست مى‏داند و مى‏فرماید: «رسول الله(ص) پایه سیاست را در دیانت گذاشته است».[8] با توجه به آن چه که بیان گردید روشن شد که در اندیشه سیاسى امام آموزه‏هاى دینى داراى صبغه سیاسى مى‏باشند، از این رو یکى از ابعاد احیاگرى امام(ره) احیاى روح سیاسى نهضت عاشوراى حسینى با توجه به اهداف آن در میان اندیشمندان و شیعیان جهان است که اثرات بسیارى را در پیشبرد نهضت اسلامى به دنبال داشت، هر چند این مسأله در طول تاریخ تحولات جامعه مسلمانان به فراموشى سپرده شده بود.

در فضاى فرهنگى قبل از انقلاب و قیام امام هم دیدگاه‏ها نسبت به نهضت عاشورا توجه بیشتر به اجر و پاداش معنوى عزادارى امام حسین(ع) بدون درک صحیح از فلسفه سیاسى قیام امام حسین(ع) بود.

یکى از نویسندگان درباره وضعیت سیاسى فرهنگى عزادارى شیعیان قبل از انقلاب مى‏نویسد: «افسوس که شیعه بیشتر بر مصائب عاشورا گریست و کمتر در مسائل عاشورا اندیشید، شیعه عاشورا را نگه داشت لیکن درست نشناساند، آفرین بر او که نگاه داشت و دریغا از او که‏نشناساند.»[9] در میان برخى متفکران و صاحبان اندیشه و قلم هم بیشتر به مباحثى پرداخته مى‏شد که به بروز اختلاف در میان پیروان حقیقى ولایت مى‏انجامید و دستمایه‏اى براى بهره‏گیرى دستگاه‏هاى امنیتى رژیم در ایجاد تنش و کشمکش میان سخنرانان مذهبى در ایام محرم و جوانان متدین مى‏گردید[10] تا اندیشمندان از تبیین فلسفه اصلى قیام عاشورا غفلت نمایند در نتیجه عملاً فرصت‏هاى مناسب ایام عزادارى به جنجال‏هاى بیهوده صرف مى‏شد.

نگرش امام به حادثه عظیم عاشورا به عنوان یک ضایعه تاریخى نبود، بلکه ایشان در یک افق برتر قیام امام حسین(ع) را یک حرکت هدفمند و برنامه‏ریزى شده در جهت احیاى اسلام مى‏دانست و مى‏فرمود: «او [امام حسین(ع)] مى‏دانست که چه مى‏کند و کجا مى‏رود و هدفش چیست؟»[11] «امام حسین(ع) با فداکارى بى‏نظیر و نهضت الهى خود واقعه بزرگى را به وجود آورد که کاخ ستمگران را فرو ریخت و مکتب اسلام را نجات بخشید.»[12] ایشان فرهنگ عاشورا را گنجینه عظیم سیاسى دینى و پشتوانه فرهنگ غنى و انسان‏سازتشیع مى‏دانست و با بهره‏گیرى از آموزه‏هاى عاشورایى به احیاى دین پرداخت‏وحماسه حسینى را اساس قیام و مبارزه و تحول و بیدارى قرار داد.

نگرش امام‏به‏سیاست و اندیشه سیاسى ایشان باعث شد تا نوع نگاه به مفهوم وکارکرد سیاست‏درمیان مردم مسلمان و حتى اندیشمندان اسلامى تغییر کند و شعائر دینى و مذهبى‏را آمیزه‏اى از دین و سیاست بدانند.امام با تفسیرى جدید از مؤلفه‏هاى فرهنگ عاشورا غبار بدعت و تحریف را از فرهنگ شیعه زدود و به برخى از نظریه‏هاى ناصواب خط بطلان کشید.

«گریه» در مراسم عاشورا و عزادارى امام حسین در نظر بعضى از اندیشمندان نشانه‏دلسوزى و ترحم بر حادثه عاشورا قلمداد مى‏شد و برخى آن را باعث عجز و ضعف‏روحى مى‏دانستند.

امام با تفسیر حدیث «تباکى»[13] به تأثیرات سیاسى گریه در جامعه‏اشاره مى‏کند و ملت ایران را ملت «گریه سیاسى»[14] مى‏نامد که این گریه نهال ایمان وجهاد را در قلوب مردم شکوفا مى‏سازد و یک ملت حماسه‏ساز پدید مى‏آورد ایشان دراین‏باره مى‏فرماید: «مسأله تباکى نیست، مسأله سیاسى است.»[15] «مجلس عزا نه براى این است که گریه بکنند براى سیدالشهداء اجر ببرند، البته براى این هم هست...بلکه مهم آن جنبه سیاسى است که ائمه ما در صدر اسلام نقشه‏اش را کشیده‏اند که تا آخر باشد.»[16] همچنین، حدیث «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» را استمرار نهضت حسینى در گستره تاریخ تشیع مى‏دانست و آن را سرلوحه زندگى شیعیان معرفى مى‏کرد که در هر زمان و مکانى باید حسینیان به مصاف یزیدیان بروند.

امام رویدادهاى انقلاب و دفاع مقدس را مصداقى از این حدیث مى‏دانست و حوادث آن را مکرر عاشورا و مخالفان و دشمنان انقلاب اسلامى را مکرر یزیدیان تفسیر مى‏کرد.

و به بیانى دیگر این حدیث را تصویرگر صحنه مقابله اسلام و کفر و رویارویى عدل و ظلم مى‏دانست که یعنى باید روح حماسه همواره در جامعه شیعه زنده بماند.[17] تأکید ائمه معصومین علیهم السلام بر اقامه عزاى امام حسین(ع) و احیاى عاشورا در جامعه بر همین نکات اشاره دارد.

راه‏کارهاى تشکل‏بخشى بخش عظیم و مهم نگرش احیاگرانه امام‏خمینى به نهضت عاشوراى حسینى در سیره سیاسى ایشان در قیام و مبارزه علیه ظلم و تشکل‏بخشى به جامعه شیعه تبلور مى‏یابد.

امام نهضت خود را به پیروى از قیام خونین امام‏حسین(ع) و بر پایه تجربه تاریخى و عبرت‏آموزى از نقاط ضعف و قوت قیام‏هاى شیعیان در طول تاریخ، خصوصاً مبارزات عالمان شیعى در سده‏هاى اخیر استوار کرد و مسیر مبارزه و اهداف و آینده انقلاب اسلامى را مشخص نمود.

سیره عملى ایشان قبل از قیام و پس از آن مبیّن این حقیقت است که امام بر پایه فرهنگ انسان‏ساز و عزت‏آفرین عاشورا، راه‏کارهایى را بستر تشکل‏بخشى به شیعه قرار داده است که به مهم‏ترین آن‏ها اشاره مى‏شود.

1.

تربیت شاگردان: حوزه درس امام به گونه‏اى بود که یک طلبه واقعى تربیت مى‏کرد و فقط یک سلسله مباحث خشک علمى نبود، بلکه شاگردانى تربیت مى‏کرد که براى آینده اسلام فایده داشته باشند.[18] و هنگامى که به درس خارج فقه مى‏پرداخت زمینه ظهور انقلاب اسلامى را مهیا مى‏کرد و در هر دوره شاگردانى بیشتر از دوره قبل تربیت مى‏یافت و نسل جدید روحانیت با افکار انقلابى پدید مى‏آمد.[19] 2.

درس ولایت فقیه و حکومت اسلامى: در دورانى که در حوزه‏هاى علمیه و میان اندیشمندان هیچ گونه بحثى مستدل و جامع درباره حکومت اسلامى ارائه نمى‏شد و اگر هم سخنى از حکومت اسلامى به میان مى‏آمد بیشتر با معیارهاى حکومت دمکراسى در غرب مطرح مى‏گردید؛ امام در سال 48 در ایام تبعید بحث مستدل و منظم حکومت اسلامى و ولایت فقیه را مطرح ساخت و با استشهاد به دلایل عقلى و نقلى مشروعیت و کارآمدى[20] حکومت اسلامى را به مجامع علمى و فرهنگى معرفى کرد، و از روحانیون درخواست نمود تا براى معرفى اسلام و حکومت اسلامى، نهضتى «عاشورایى» بر پا کنند.[21] امام با ترویج اندیشه ایجاد حکومت اسلامى در صدد حاکمیت دین و اجراى قوانین اسلامى در همه شؤون فردى و اجتماعى، سیاسى و اقتصادى برآمد و بر این باور بود که تا اسلام حکومت نداشته باشد، نمى‏توان آن را از بدعت‏ها و تحریف‏ها حفظ نمود و این اقدام امام بیانگر برنامه‏ریزى و آینده‏نگرى براى تشکل بخشیدن به دین و شیعه است.

در دوران فراگیرى و شتاب انقلاب ایشان طى نامه‏اى به یکى از مراجع قم خواهان حمله به شخص شاه شده بود امّا پاسخ شنید که نمى‏دانیم بعد از رفتن شاه چه خواهد شد امام گفتند: «من فکرش را کرده‏ام».[22] در اندیشه و نگرش سیاسى امام