متخصصان علوم اقتصادی و سیاسی تقسیمبندیهای متفاوتی را برای کشورها قائل شده اند؛ مثل کشورهای پیشرفته، صنعتی و جهان اول، در مقابل کشورهای توسعه نیافته، در حال توسعه، جهان سوم و نظایر آن.
در این مقاله هدف، تائید، تکذیب و یا بررسی درست و یا غلط بودن این عنوانها نیست؛ بلکه منظور، بررسی مسائل مربوط به انتقال اطلاعات به کشورهای گروه دوم است که از میان عنوانهای فوق، عنوان جهان سوم بمناسبت مصطلحتر بودن آن، برایشان انتخاب شده است.
از نظر جغرافیای سیاسی، 49 درصد وسعت کره زمین و 51 درصد جمعیت جهان اختصاص به کشورهای جهان سوم دارد.
حدود 40 درصد این کشورها در زمره فقیرترین کشورهای جهان محسوب می شوند و بقیه در قیاس با آنها از فقر کمتری رنج می برند.
مشکلات متعددی که گریبانگیر این کشورهاست روی همه عوامل پیشرفت از جمله تولید اطلاعات و یا استفاده صحیح و موثر از اطلاعات تولید شده در خارج از کشور تاثیری عمیق می گذارد.
اصولا اطلاعات، اساسی ترین عامل برای توسعه و تکامل یک کشور است و بدین جهت جزئی از منابع ملی محسوب می شود که باید توسط هر کشوری در جهت پیشرفت و نیل به خودکفایی و همچنین غنای مادی و معنوی افراد جامعه، مورد بهره برداری قرار گیرد.
بعبارت دیگر، صرفنظر از ویژگیهای مختلف فرهنگی (نژاد، مذهب، زبان، جنس و .
.
.)، ویژگیهای اقلیمی، تجربه، تحصیل و غیره، هر فردی باید امکان دسترسی و دستیابی به اطلاعات موجود در نقاط مختلف دنیا و استفاده از آن را در امر سازندگی خویش و جامعه خود داشته باشد.
اصولا" اطلاعات، اساسی ترین عامل برای توسعه و تکامل یک کشور است و بدین جهت جزئی از منابع ملی محسوب می شود که باید توسط هر کشوری در جهت پیشرفت و نیل به خودکفایی و همچنین غنای مادی و معنوی افراد جامعه، مورد بهره برداری قرار گیرد.
.)، ویژگیهای اقلیمی، تجربه، تحصیل و غیره، هر فردی باید امکان دسترسی و دستیابی به اطلاعات موجود در نقاط مختلف دنیا و استفاده از آن را در امر سازندگی خویش و جامعه خود داشته باشد.
بر این اساس، از خصوصیات مهم جوامع پیشرفته صنعتی، با ارزش شمردن اطلاعات، فراهم آوردن مجموعه ای غنی از داده ها و کوشش در تولید و افزایش آنها و اتکای شدید به اطلاعات است.
با توجه به نقش حساس اطلاعات در اینگونه جوامع، امکانات کافی برای دسترسی افراد به انواع مختلف اطلاعات تولید شده درکلیه نقاط دنیا فراهم آمده است، در حالی که کشورهای جهان سوم استفاده از منابع اطلاعاتی، حتی در رابطه با اساسی ترین نیازها، با دشواریهای فراوان مواجه است.
از اینرو، اهمیت اطلاعات ایجاب می کند که با بررسی همه جانبه آن در ارتباط با کشورهای جهان سوم چاره اندیشیهایی بشود.
هر چند که تا کنون یونسکو و بعضی از سازمانهای بین المللی پروژه هایی را در رابطه با بررسی نیازهای اطلاعاتی کشورهای جهان سوم آغاز کرده اند؛ ولی متخصصان و مسئولان امور اطلاع رسانی و نیز سیاستگزاران این کشورها بطور جدی و پیگیر با مسئله برخورد نکرده‌اند.
در این مقاله کوشش شده است تا نیازهای اساسی اطلاعاتی در رابطه با توسعه فنی و اجتماعی کشورهای جهان سوم مورد بررسی قرار گیرد و باشناسایی مشکلات و موانعی که در راه دستیابی به این اطلاعات وجود دارد، پیشنهاداتی در جهت بهبود بخشیدن به وضع اطلاعات و نهایتا" رفع این مشکلات ارائه گردد.
در اینجا لازم است اشاره شود که بررسی تکنولوژی اطلاعاتی و مسائل مربوط به آن، موضوع دیگری است و ما در این مقاله قصد پرداختن به آن را نداریم.
انواع اطلاعات مورد نیاز کشورهای جهان سوم قبل از ورود به بحث اصلی، بهتر است که به مناسب بودن اطلاعات در رابطه با نیازهای اطلاعاتی کشورهای جهان سوم مختصر اشاره ای بشود.
مناسب بودن اطلاعات ممکن است از ابعاد مختلفی بررسی گردد که خود، نوع نیاز کشورهای جهان را مشخص می کند.
در این رابطه موارد زیر از اهمیت خاصی برخوردارند: الف.
مناسب بودن اطلاعات با هدف: برای رسیدن به هر هدف، اطلاعاتی مناسب با آن هدف مورد نیاز است مثلا، امور مربوط به سیاستگزاری، برنامه ریزی، تعلیم و تربیت، تحقیق و توسعه، انتقال تکنولوژی و .
هر یک دسترسی به اطلاعات متفاوتی را ایجاب می کند.
ب.
مناسب بودن اطلاعات یا خصوصیات استفاده کنندگان: میزان تحصیلات، تجربه، زبان، هوش، استعداد و سایر خصوصیات فردی استفاده کنندگان اطلاعات، عامل مهمی در تعیین کمیت و کیفیت اطلاعات قابل استفاده هر فرد است.
پ.
مناسب بودن اطلاعات در رابطه با کاربرد آن در محیط: تفاوتهای فرهنگی مانند زندگی در مناطق روستایی یا شهری، بری یا بحری، سرد یا گرم از عوامل مهم مناسب بودن اطلاعات کاربردی در رابطه با محیط کار است.
ت.
مناسب بودن اطلاعات با راهها و وسایل انتقال آن: اطلاعات ممکن است از طریق کانالها (مجراها)ی رسمی، یعنی مدارک مکتوب از قبیل کتاب، مجله، گزارش و سایر مواد چاپی و غیرکتابی و یا بوسیله مجراهای غیررسمی، مانند ملاقاتهای حضوری، شرکت در کنفرانسها یا سمینارها و نیز از طریق رسانه‌های گروهی و وسایل ارتباط جمعی کسب گردد که بهر صورت می بایست مناسب با وسیله انتقال آن باشد.
ث.
مناسب بودن اطلاعات با توجه به کیفیت آن: اطلاعات می بایست از نظر کیفیت و محتوا مناسب باشد.
این مسئله، بخصوص در مورد اطلاعات آماری و داده های کاربردی مهم است؛ زیرا که کیفیت داده ها از نظر درستی و صحیح بودن حائز اهمیت است.
ج.
مناسب بودن اطلاعات با زمان وصول: اطلاعات می بایست مناسب با زمان دسترسی باشد یعنی وصول آن ممکن است در مواقعی خیلی فوری، و زمانی با قدری تاخیر مدنظر باشد که بهر صورت این امر بستگی به زمان نیاز دارد.
چ.
مناسب بودن اطلاعات از لحاظ اقتصادی، هزینه و کارآئی: اطلاعات می بایست از نظر اقتصادی و همچنین هزینه هایی که برای دسترسی به آن منظور شده مناسب باشد، و ضمنا" بتواند در رفع نیاز خاص، مفید و قابل استفاده واقع گردد.
بهر صورت موارد مذکور از اهمیت خاصی برخوردارند که باید همواره به آنها توجه داشت.
مطالعات و تحقیقاتی که بمنظور تعیین نیازهای اطلاعاتی کشورهای جهان سوم انجام گرفته، عموما" بر اطلاعات علمی و فنی تاکید دارد؛ ولی نباید اهمیتی را که سایر انواع اطلاعات، بویژه در این کشورها دارند، نادیده گرفت.
انواع اطلاعات مورد نیاز این کشورها را می توان در چهار گروه زیر طبقه بندی کرد: الف.
اطلاعات علمی و فنی: شامل اطلاعاتی است که معمولاً در کتابها، نشریات ادواری، و گزارشهای فنی و تحقیقی ارائه می شود و غالباً از طریق خدمات نمایه سازی و چکیده نویسی قابل دستیابی است.
این اطلاعات که قسمت اعظم و مهم داده های مورد نیاز کشورهای جهان سوم را تشکیل می دهد، عمدتا" در خارج از این کشورها تهیه می شود و بخاطر دکومانتاسیون صحیح، مشکلات کمتری را از نظر تعیین محل مواد و شناسایی آنها ایجاد می کند.
اما تهیه مواد شناسایی شده ممکن است با اشکالاتی مواجه باشد.
بطوری که تحقیقات اخیر در نیجریه نشان داده است، 1/37 درصد از کل نشریات ادواری مربوط به کشاورزی نواحی گرمسیر یا نیمه گرمسیر در آن کشور وجود ندارد و در صورت موجود بودن هم، چون دریافت و توزیع آنها در سطح کشور بطور صحیح و مناسب انجام نمی‌گیرد، دسترسی به آنها دشوار است.
همچنین تحقیقاتی که در کینا انجام شده، نشان می دهد که 70 درصد کتابخانه ها، 80 درصد کتابفروشیها و 90 درصد از نشریات ادواری مورد اشتراک این کشور، در نایروبی که پایتخت آن است قرار دارد و حال آنکه این شهر فقط 6 درصد کل جمعیت را در برگرفته است و اگر چه مسئولان و تصمیم گیران امور مملکت در پایتخت سکونت دارند؛ ولی مدیران، محققان و متخصصان فنی در نقاط مختلف کشور پراکنده اند.[1] ب.
اطلاعات وارداتی[2]: اطلاعاتی است که مربوط به یک محصول وارداتی یا سرمایه گذاری خارجی بوده و همزمان یا بدنبال آن به کشور وارد می شوند، مانند: فعالیتهای شرکتهای خارجی در امور فنی یا شرکتهای چند ملیتی و فعالیتهای تجاری و صنعتی.
اطلاعات وارداتی با موانع و مشکلاتی همراهند؛ زیرا این اطلاعات معمولاً بنا به ضرورت و غالباً از طریق مجراهای غیررسمی منتقل می گردند.
از آنجا که این اطلاعات در خارج از کشور تهیه می شود و اغلب با متخصصان فن وارد می گردد، با پایان یافتن ماموریت فرد منتقل کننده اطلاعات، دستیابی به آن با دشواری مواجه می شود – بویژه آنکه بیشتر این اطلاعات جنبه مهارتهای فردی یا صرفاً مشاوره ای دارد.
البته برنامه های مشارکتهای فنی، یک منبع اطلاعاتی عمده بشمار می آید.
اطلاعات تولید شده در محل[3]: اطلاعاتی است که بعنوان نتایج پژوهشها، بررسیها، اختراعات، و پروژه های تحقیق و توسعه در محل تولید می شوند.
این اطلاعات از نظر حجم و ارزش از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
در کشورهای جهان سوم بعلت ضعف سازماندهی و عدم استفاده از روشهای صحیح دکومانتاسیون مواد، بازیابی اینگونه اطلاعات غالباً مشکل است.
این اطلاعات بیشتر بصورت گزارشهای فنی، طرحهای مشاوره ای، پژوهشهای تحقیقاتی، آمارها و گزارشهای دولتی ارائه می شوند.
بعلت نارساییهایی که در آماده سازی آنها وجود دارد، پژوهشگران کمتر موفق می شوند که بوجود آنها پی‌برده و یا به اطلاعات آنها دسترسی پیدا کنند.
اطلاعات بومی[4]: یعنی دانش و اطلاعات ارزنده ای که مدون نبوده و در ذهن مردم بومی وجود دارد.
این اطلاعات غالباً بطور غیررسمی و از طریق محاوره به دیگران منتقل می شود.
به لحاظ ارزشهای علمی، اطلاعات بومی باید بطور منظم گردآوری و ضبط شوند.
تا سالهای اخیر، توجه چندانی به این نوع اطلاعات نمی شد؛ اما اخیرا" به این نتیجه رسیده اند که از این طریق می توان اطلاعات زیادی در زمینه دانشهای سنتی، نظیر پزشکی، بدست آورد.
نکاتی چند درباره خدمات اطلاعاتی و مسائل و مشکلات آن در کشورهای جهان سوم متخصصان علوم اطلاع رسانی معتقدند که خدمات اطلاعاتی کشورهای جهان سوم در دهه گذشته پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته است ولی این پیشرفت که در مدتی کوتاه صورت گرفته متاسفانه بطور پراکنده و نامنظم و بدون در نظر گرفتن جنبه های لازم بوده است.
در این خصوص شواهد زیادی وجود دارد که ثابت می کند خدمات اطلاعاتی در کشورهای جهان سوم کمتر مورد استفاده قرار گرفته است و دلیل اصلی آن عدم هماهنگی خدمات ارائه شده با نیازهای واقعی استفاده کنندگان بوده است.
بوجود آمدن چنین وضعی شاید بیشتر ناشی از آن باشد که ارائه خدمات اطلاعاتی جدید، بر اساس شیوه های سنتی خدمات کتابخانه ای استوار بوده و چندان توجهی به کاربرد و یا کارآیی آنها نشده است.
نکته مهم دیگر اینکه هیچ گونه کوششی چه در جهت تبلیغ این خدمات برای جذب افراد به کتابخانه ها یا مراکز اطلاعات و چه بمنظور بررسی، ارزشیابی و کاربرد اطلاعات و یا کفایت این خدمات صورت نگرفته است و به این دلیل، خدمات ارائه شده کمتر با نیازهای اساسی استفاده کنندگان تطبیق می کند.
هدفهای عمده ای که برای خدمات اطلاعاتی در کشورهای جهان سوم باید در نظر گرفته شود عبارتند از: سازماندهی نظام یافته کلیه اطلاعات موجود در کشور، بخصوص اطلاعات تولید شده در محل.
فراهم آوردن تسهیلات لازم جهت دسترسی به اطلاعات علمی و فنی تولید شده در کشورهای صنعتی و نیز اطلاعات علمی و فنی تولید شده در زمینه فعالیتهای مشابه از سایر کشورهای جهان سوم.
هماهنگی در گردآوری و تمرکز خدمات کتابشناسی بمنظور بالا بردن میزان استفاده از کتابها، نشریات ادواری و سایر منابع اطلاعاتی.
همانگونه که اشاره شد، خدمات اطلاعاتی کشورهای جهان سوم غالباً با موانع و مشکلاتی مواجه است که مهمترین آنها به قرار زیر است: الف.
نیروی انسانی: کشورهای جهان سوم با کمبود شدید افراد تحصیلکرده و تعلیم دیده در زمینه علوم اطلاع رسانی و کتابداری رو به رو هستند.
بعلت کمبود متخصصان اطلاعاتی و دکومانتالیستها، غالباً تمیز دادن این گروه از کارکنان عادی کتابخانه ها، برای استفاده کنندگان آسان نیست مضافاً بر اینکه عدم تشخیص ارزش حرفه اطلاع رسانی از جانب مسئولان، موجب پایین بودن میزان حقوق دریافتی آنان شده است و این مسائل در مجموع، موجبات دلسردی متخصصان تازه وارد به این حرفه را فراهم کرده است.
ارتباطات: خدمات اطلاعاتی به نظام ارتباطات خوب و قوی نیازمند است.
متاسفانه در اکثر کشورهای جهان سوم مشکل دستگاههای ارتباطی کاملا" مشهود است.
ضعف سیستم پست و تلگراف و تلفن، کمبود راهها و وسایل و تجهیزات سریع ارتباطی غالباً دسترسی محققان به اطلاعات را مشکل می سازد.
منابع: به استثنای بعضی پیشرفتهای مقدماتی که در برخی از کشورهای جهان سوم در زمینه افزایش مجموعه کتابخانه ها انجام گرفته، اکثر این ممالک با کمبود کتب، مجلات علمی و سایر منابع و مواد اطلاعاتی مفید مواجه هستند – اغلب مجلات علمی معتبر یا در کشور وجود ندارد و یا اگر وجود دارد فقط در یک یا دو کتابخانه یافت می شود.
این مسئله، دسترسی به منابع و مواد مورد نیاز را بسیار محدود ساخته است.
بودجه و مسائل ارزی: کمبود بودجه کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی در اکثر کشورهای جهان سوم بخوبی نمایان است.
مسئله بودجه و مشکلات ارزی باعث می شود که غالب کتابها و مجلات