فعل :چیزی که در فعل است ،مانند اجرا شدن فرمان و نفوذ حکم، چیزی که در انفعال است :مانند احساس محسوسات ملایم با طرح، همانند شنیدن آواز خوش.
خیرات یا در معقولاتند یا در محسوسات .
اقسام سعادت: چنان که گفته شد سعادت خیر نسبی است و به اختلاف موارد مختلف
می شود و سعادت تمام کارهای خیر و مقصد و هدف آنهاست که آدمی از روی اختیار انجام می دهد و شیئی تمام و کمال به چیزی می گویند که وقتی انسان به او رسید به چیز دیگری محتاج نباشد از این رو سعادت برترین و بالاترین خوبیهاست ولی در این خیر تمام و کمال که هدف کامل است به سعادتهای دیگری نیازمندیم که در بدن یا در خارج بدن است به این معنی که اگر انسان در امور مربوط به بدن و دنیا راحت باشد می تواند سعادت روحانی به دست بیاورد.
ارسطو می گوید : نمی شود انسان کار خوبی انجام دهد یعنی ببخشد، به کامیابی برسد، برای خود دوستان فراوان داشته باشد اما از سلامت جسمانی و ثروت و مال بی بهره باشد از این رو می گوید: ظهور شرافت و مقام حکمت نیاز به ابزار قدرت ندارد و خوشبختی خالص آن موهبتی است که در شریفترین منازل و بالاترین درجات خیرات از سوی خداوند و به انسان برسد و آن ویژه ی انسان کامل است اما کسانی چون کودکان یا کسانی که به کمال نرسیده و عملشان رشد نکرده است از این موهبت بی بهره اند.
اقسام پنجگانه سعادت به گفته ی ارسطو: ارسطو سعادت را پنج قسم می داند به شرح زیر:
1- سعادتی که به تندرستی و اعتدال مزاج و سلامتی نیروها و مشاعر مربوط است مانند درستی اعضا و قوای پنجگانه ی ظاهری (سامعه، باصره ،لامسه، شامه، ذائقه)که سالم بودن آنها نوعی از سعادت است.
2-مال و ثروت در صورتی که بخشیده و انفاق شود، کسی که مال را در جای خود، خرج کند و به افراد مستحق بویژه دانشمندان بسیار ببخشد در این صورت یاد خیر او در میان مردم شایع می شود و از او به نیکی یاد می کنند.
3-سعادت مربوط به شهرت :کسی که در میان مردم به خوبی مشهور است و ذکر خیر او در میان فضلا و دانشمندان به خاطر احسان و بخشش منتشر می شود و او بسیار می ستایند از بخشی از سعادت برخوردار است.
4-سعادتی که به آرزوها مربوط است یعنی در هر کاری که وارد شود و به اتمام آن موفق شده به هوش برسد.
5-سعادتی که به اندیشه مربوط است: یعنی در عقاید دینی و کلیه علوم و معارف دارای عقیده ای درست و اندیشه ای سالم بوده و از اشتباه بدور باشد و در رایزنی اندیشه ای نو داشته باشد و خیراندیشی و خیر خواهی کند.
به اعتقاد این حکیم، خوشبخت واقعی کسی است که اقسام پنجگانه سعادت که یاد شد در او جمع باشد و هر کس، بعضی از آنها را نداشته باشد به همان اندازه فاقد سعادت است.
5-سعادتی که به اندیشه مربوط است: یعنی در عقاید دینی و کلیه علوم و معارف دارای عقیده ای درست و اندیشه ای سالم بوده و از اشتباه بدور باشد و در رایزنی اندیشه ای نو داشته باشد و خیراندیشی و خیر خواهی کند.
به اعتقاد این حکیم، خوشبخت واقعی کسی است که اقسام پنجگانه سعادت که یاد شد در او جمع باشد و هر کس، بعضی از آنها را نداشته باشد به همان اندازه فاقد سعادت است.
حکمای پیش از ارسطو ،مانند فیثاغورث، بقراط، سقراط، افلاطون و نظایر آنها به اتفاق گفته اند: تمام فضیلتها و آنچه مربوط به سعادت است در نفس انسان تحقق می یابد و اموری را که خارج از نفس است از اقسام سعادت نمی شمارند و دارنده ی آن را سعادتمند نمی دانند از این رو ،آنگاه که حکما سعادت بشر را تقسیم می کنند تمام آن را در قوای نفسانی و جنبه های روحانی قرار می دهند چنان که ما نیز در اول کتاب گفتیم سعادت بشر در (حکمت و شجاعت و عفت و عدالت)است و نیز تمام حکما معتقدند که سعادت بشر در همین ملکات چهارگانه ای است که بر شمریم و کفایت می کند و اگر صاحب آن ملکات شد دیگر در سعادتمند شدن به فضیلت مربوط به بدن و خارج آن محتاج نخواهد بود پس معلوم است که هر فردی موفق و متصف به ملکات فوق شود، تمام سعادت نصیب او شده و میتوان او را سهیل کامل نامید و اگر بیمار و گرفتار بلاها شود یا نقصی در ب دنش باشد به سعادتش آسیبی نمی رسد مگر آن که بیماری و گرفتاری او بگونه ای باشد که در روحیه ی او تاثیر منفی بگذارد مثلاً حواس او را مختل سازد و گرفتار کند ذهنی و سست خردی شود.
اما در نظر حکمای یاد شده ،فقر و گمنامی ،نقص اعضا و دیگر چیزها که خارج از نفس و روح انسان است با سعادت منافاتی ندارد .رواقیون و جمعی از طبیعیون ،بدن را جزئی از انسان می دانند نه ابزار روح ،و گفته اند :سعادت نفسانی و روحی کامل نمی شود مگر آنگاه که همراه با سعادت بدنی یا خارج بدن باشد که با تلاش و یا شانس به دست می آید.
لیکن محققان از فلاسفه به بخت و شانس و امثال آن توجهی ندارند و نام آنها را سعادت نمی گذارند زیرا سعادت را امری ثابت و نامتغیر می دانند و بزرگترین و والاترین چیزها، شیئی ثابت و دائمی است و پست ترین اشیاء آن است که متغیر و غیر ثابت باشد.
از این دو پست ترین اشیاء را که متغیر است و با فکر و اندیشه به دست نمی آید و فضیلتی ندارد، سعادت نمی شمارند از این دیدگاه است که پیشینیان در سعادت بزرگ اختلاف کرده اند و گروهی پنداشته اند که سعادت بزرگ برای انسان حاصل نمی شود مگر پس از آن که روح از بدن و تمام امور مادی جدا شود.
اینان همان گروهی هستند که از آنان نقل کردیم که سعادت بزرگ تنها و روح می دانند و انسان را تنها همان جوهر روحانی می شناسند نه به داشتن بدن از این دو حکم کرده اند که روح تا در بدن است و به طبیعت و تیرگیها و آلودگیهای بدن و نیازهای جسمانی و مادی پیوستگی دارد سعادتمند مطلق نیست(سعادتمند نسبی است).همچنین چون دیده اند که نفس تا زمانی که در تاریکی ماده پنهان است و عقل وی به طبیعت پای بند است ،نمی تواند امور عقلانی را ادراک کند از اینرو نه کامل می شود و نه به سعادت کامل می رسد لذا پنداشته اند هرگاه نفس از تیرگیهای مادی جدا شود از نادانیها نیز جدا می شود و به صفا و خلوص و روشنی می رسد و نورانیت الهی می پذیرد یعنی عقل کامل می شود.
و به اعتقاد این گروه سعادت کامل انسانی فقط پس از مرگ و در آخرت حاصل می شود.
اما گروه دیگر گفته اند: بسیار زشت است که چنین گمان رود که انسان تا زمانی که زنده است و کارهای خوب انجام می دهد و اعتقادات صحیح دارد و برای به دست آوردن خوشبختی خود در درجه اول و خوشبختی همنوعانش در درجه ی دوم تلاش می کند و با این کارهای پسندیده خلیفه خدا و در میان خلق خدا می باشد، شقی و بدبخت و ناقص است تا زمانی که بمیرد و این امور مادی را از دست بدهد آن وقت است که به سعادت کامل می رسد.
ارسطو بر این اعتقاد است چون او درباره ی سعادت انسان سخن گفته است و انسان را مرکب از بدن و روح می داند از این رو انسان را به ناطق می رنده و ناطق رونده ی به دو پا و مانند آن تعریف کرده است و این گروه که به ارسطو رئیس آنهاست معتقدند که سعادت انسانی برای انسان دو دنیا حاصل می شود هرگاه برای سعادت تلاش کند و رنج بکشد تا به آخرین درجه ی سعادت برسد و چون ارسطوی حکیم آن را دید و مشاهده کرد که مردم در این سعادت انسانی مختلفند و اشکالی به ظاهر نشدنی بر آنها وارد شده است خود را نیازمند آن دید که رنج و زحمت به خود دهد و پرده از اشکال بردارد و سخن را در آن مورد طولانی کند و آن این است که فقیر سعادت بزرگ را در ثروت و رفاه می داند و بیمار سعادت را در تندرستی و سلامتی می داند و انسان ذلیل و خوار ،سعادت را در قدرت و مقام ،و به اعتقاد شخص بر کنار شده از کار و مقام سعادت در دست یابی به همه ی خواسته های گوناگون است، و به اعتقاد عاشق، سعادت در رسیدن به معشوق است و دانشمند سعادت را در رساندن علوم و معارف به افراد مستحق می داند، و به اعتقاد فیلسوف هرگاه تمام امور یاد شده بر اساس عدالت باشد یعنی در هنگام نیاز و زمان لازم و آنچنان که لازم است و نزد کسی که واجب و لازم می داند انجام شود، سعادت است ،بنابراین (با توجه به آیت ملاک)تمام موارد ذکر شده سعادت شمرده می شود و در هر یک از موارد مذکور که شخص چیز دیگری را قصد کند همان که قصد کرده است شایسته ی نام سعادت است و چون هر یک از این دو گروه نظر خاصی در سعادت داده اند لازم است آنچه حق است(به اعتقاد ما)و جامع هر دو عقیده است بیان کنیم از این رو می گودیم: (عقیده ی مؤلف (ابو علی مسکویه)درباره ی سعادت) انسان فضیلتی روحانی دارد که با ارواح پاک به نام فرشتگان تناسب دارد و فضیلتی جسمانی نه مادی دارد که با چهار پایان مناسبت دارد چرا که آدمی مرکب از جسم و روح است بنابراین انسان با خیر جسمانی که مناسب چهار پایان است مدتی کوتاه در این عالم پست طبیعت اقامت دارد تا جهان مادی را آباد کند و به آن نظم و ترتیب بدهد تا هرگاه به کمال لایق خود در این جهان رسید به عالم علوی (عالم فرشتگان )منتقل گردد و برای همیشه در آنجا اقامت گزیند و همنشین فرشتگان و ارواح پاک شود و لازم است فهمیده شود که مقصود ما از عالم علوی و سفلی همان است که پیش از این یاد کردیم (عالم علوی یعنی عالم ملکوت و فرشتگان و عالم سفلی عالم طبیعت است)چون در آنجا گفتیم که مقصودمان از عالم علوی،مکان بلند از نظر حس ظاهری نیست و منظورمان از عالم سفلی مکان پائین و پست از نظر حس ظاهری نیست بلکه هر چه با حواس ظاهری ادراک می شود اسفل است اگر چه در مکان اعلی حس شود و هر چه تعلق شود از عالم اعلی است اگر چه در مکان اسفل تعلق شود.
«اگر انسان قدم به مریخ بگذارد و مریخ را با حواس ظاهری درک کند ععالم اسفل محسوب می شود و ا گر در کره زمین عقول و فرشتگان را ادراک کند عالم اعلی شمرده می شود»و لازم است بدانیم که ارواح پاک (مجردات)که از بدن بی نیازند به هبچ کدام از سعادتهای جسمانی که یاد کردیم محتاج نمی باشند و سعادت آنها فقط روحانی است که همان معقولات ابدی یعنی حکمت است.
در این صورت انسان تا انسان است سعادتمند کامل نمی شود مگر این که هر دو حالت (سعادت روحی و جسمی)را به دست بیاورد و آن دو حالت کاملاً حاصل نمی شود مگر بوسیله ی چیزهایی که در رسیدن به حکمت ابدی سودمند هستند در این صورت انسان سعادتمند در یکی از دو مرتبه و درجه است ،یا در مرتبه اشیاء جسمانی است و وابسته ی به احوال جسمانی پست است و به وسیله آنها سعادتمند است و با این حال به بررسی امور شریف و فضایل می پردازد و در جستجوی آنهاست و به آنها مشتاق و به طرف آنها در حرکت است و به آنها غبطه و رشک می برد.
یا در مرتبه ی اشیاء روحانی است و وابسته ی به حالات بلند روحانی است و به آنها سعادتمند است و با این حال به امور بدنی و جسمانی می پردازد و به آنها نظر و توجه دارد و به نشانه های قدرت الهی می نگرد و دلایل حکمت رسای خداوندی را بررسی می کند و به آنها اقتدار می کند و به آنها نظم می دهد و افاضه ی خیرات می کند و به کارهای خیر سبقت می گیرد و بر حسب توان و پذیرش برتر و برتر را بر می گزیند.
و هر کس یکی از این دو مرتبه را به دست نیاورد در درجه ی چهارپایان قرار می گیرد بلکه گمراه تر از