نوشته اند که شماره مسلمانان در جنگ تبوک به سى هزار نفر رسید و ده هزار اسب و دوازده هزار شتر داشتند, برخى هم عده مسلمانان را چهل هزار و بعضى دیگر هفتادهزار گفته اند ((366)).
ابوخیثمه
((ابوخیثمه )) از کسانى بود که در حسن عقیده چند روزى با رسول خدا رهسپار بود,ولى به مدینه بازگشت و در کنار همسران خود آرمید او پشیمان گشت و گفت : پیامبرخدا در آفتاب و گرما رهسپار باشد و ((ابوخیثمه )) در سایه اى سرد و خوراکى مهیا و بازنانى زیبا در مدینه بماند؟
از انصاف به دور است , سپس به زنان خود گفت : توشه فراهم کنید و زنان چنان کردند, آنگاه شتر خود را سوار شد و به راه افتاد و همچنان مى رفت تا در تبوک به آن حضرت ملحق شد رسول خدا وى را تحسین کرد و درباره اودعاى خیر فرمود ((367)).
همسفران منافق
در غزوه تبوک مردانى منافق نیز همراه رسول خدا(ص ) رهسپار شده بودند, ازجمله : ((ودیعه بن ثابت )), ((جلاس بن سوید)), ((مخشى بن حمیر)) و ((ثعلبه بن حاطب )) که احیانا سخنان کفرآمیز مى گفتند, از جمله اصحاب رسول خدا در سرزمین حجر از بى آبى شکایت کردند, رسول خدا دعا کرد و ابرى پدید آمد وبارانى بارید و همه سیراب وشاداب شدند, اصحاب رسول خدا به یکى از منافقان گفتند: با این معجزه دیگر چه جاى نفاق و تردید است ؟
گفت : ابرى رهگذر بود که بر حسب تصادف در این جابارید ((368)).
و نیز چون شتر رسول خدا در بین راه گم شد و اصحاب در جستجوى او بیرون شدند,یکى از منافقان به نام ((زیدبن لصیت )) گفت : مگر محمد نمى پندارد که پیامبر است وشما را از آسمان خبر مى دهد, پس چگونه اکنون نمى داند شترش کجاست ؟
رسول خدا(ص ) از گفتار زید خبر داد و گفت : من پیامبرم و جز آنچه خدا به من تعلیم مى دهدچیزى نمى دانم , اکنون خدا جاى شتر را به من بازگفت , شتر در فلان دره است و مهارش به درختى گیر کرده است , بروید او را بیاورید.
در غـزوه تـبـوک مـردانـى مـنـافـق نـیـز هـمـراه رسول خدا(ص ) رهسپار شده بودند, ازجمله : ((ودیـعـه بـن ثـابـت )), ((جـلاس بن سوید)), ((مخشى بن حمیر)) و ((ثعلبه بن حاطب )) که احیانا سـخـنـان کـفـرآمـیز مى گفتند, از جمله اصحاب رسول خدا در سرزمین حجر از بى آبى شکایت کـردنـد, رسول خدا دعا کرد و ابرى پدید آمد وبارانى بارید و همه سیراب وشاداب شدند, اصحاب رسول خدا به یکى از منافقان گفتند: با این معجزه دیگر چه جاى نفاق و تردید است ؟
گفت : ابرى رهگذر بود که بر حسب تصادف در این جابارید ((368)).
و نـیـز چـون شـتر رسول خدا در بین راه گم شد و اصحاب در جستجوى او بیرون شدند,یکى از مـنـافقان به نام ((زیدبن لصیت )) گفت : مگر محمد نمى پندارد که پیامبر است وشما را از آسمان خبر مى دهد, پس چگونه اکنون نمى داند شترش کجاست ؟
رسول خدا(ص ) از گفتار زید خبر داد و گفت : من پیامبرم و جز آنچه خدا به من تعلیم مى دهدچیزى نمى دانم , اکنون خدا جاى شتر را به من بازگفت , شتر در فلان دره است و مهارش به درختى گیر کرده است , بروید او را بیاورید.
بـه هر حال هر کدام از منافقان , سخنى کفرآمیز از در نفاق گفتند تا آنجا که ((مخشى بن حمیر)) گـفت : به خدا قسم , راضى ام قرار باشد که هر کدام ما را صد تازیانه بزنند, اما بر اثر این گفته هاى شـما چیزى از قرآن درباره ما نازل نشود, آنگاه آیات 64 ـ66 و 74 از سوره توبه درباره ایشان نازل گشت .
داستان ابوذر غفارى ((ابـوذر)) از کسانى بود که پس از گذشتن چند روز از حرکت رسول خدا به راه افتاد ودر یکى از مـنـازل بـین راه به رسول خدا ملحق شد و رسول خدا درباره وى دعا کرد و چنین گفت : ((خدا ابوذر را رحمت کند, تنها مى رود و تنها مى میرد و تنها برانگیخته مى شود)).
((عـبـداللّه بـن مـسعود)) خود, این سخن را در غزوه تبوک درباره ابوذر از رسول خداشنید و او به هـنـگـام مـرگ ((ابـوذر)) آنـچـه رسـول خـدا درباره اش گفته بود, محقق یافت وبراى دیگران بازگفت ((369)).
رسول خدا(ص ) در تبوک رسول خدا (ص ) با سى هزار مرد وارد تبوک شد, بیست روز آن جا ماند و ((هرقل ))در حمص بود و گزارش نبطى ها درباره تجمع رومیان در شام , اصلى نداشت .
رسـول خـدا نـمـازهـا را سـفرى مى خواند و از منزل ((ذى خشب )) تا روزى که از تبوک به مدینه بازگشت , نماز ظهر را تاخیر مى کرد تا هوا سرد مى شد و نماز عصر را هم قدرى زودتر مى خواند و بدین ترتیب ما بین دو نماز جمع مى کرد ((370)) در تبوک و درمراجعت , چند قضیه پیش آمد که اکنون به آنها اشاره مى کنیم :.
اهل ایله و جربا و اذرح چون رسول خدا(ص ) به تبوک رسید, ((یحنه بن رؤبه )) حاکم ایله نزد رسول خداشرفیاب شد و از در صـلـح درآمـد و جزیه پرداخت و نیز مردم جربا و اذرح نزد وى آمدندو جزیه پرداختند و رسول خدا براى آنان امان نامه نوشت .
سریه ((خالدبن ولید)) رجـب سـال نـهـم : رسـول خـدا(ص ) از تـبوک ((خالدبن ولید)) را با چهارصدوبیست سوار بر سر ((اکیدربن عبدالملک )) که مردى نصرانى از قبیله ((کنده )) و پادشاه ((دومه الجندل )) بود فرستاد خالد با سپاهى که همراه داشت , پیش رفت و شبى مهتابى به نزدیک قصر وى رسید, او را دید که با تـنـى چـند از جمله برادرش ((حسان )) گاوى را براى شکار تعقیب مى کنند, در همان حال سپاه اسلام بر وى حمله بردند و برادرش را کشتند وخود او را اسیر گرفتند.
خـالـد, اکـیـدر را امـان داد مـشـروط بـه آن کـه دومـه را براى وى بگشاید و او چنان کرد,خالد ((دومـه الـجندل )) را گشود و خمس آنچه را به غنیمت گرفته بود جدا کرد و بقیه را برسواران بخش کرد و به هر سوار مسلحى پنج شتر غنیمت رسید.
اصحاب عقبه در بازگشت رسول خدا(ص ) از تبوک به مدینه , منافقانى که همراه بودند تصمیم گرفتند که در گـردنـه مـیـان تبوک و مدینه (عقبه هرشى ) شبانه رسول خدا را از بالاى شترش دراندازند تا در میان دره افتد و کشته شود.
ایـن عـده منافقان را بیشتر مورخان دوازده نفر گفته اند, اگر چه در تعیین دوازده نفرهم میان مورخان اسلامى اختلاف است .
به هر حال , چون رسول خدا(ص ) نزدیک آن گردنه رسید, خداى متعال او را ازتصمیم منافقان با خـبـر ساخت , پس به اصحاب خود فرمود تا از وسط دره عبور کنند وخود ازبالاى گردنه رهسپار شـد, ((عـمـاربن یاسر)) و ((حذیفه بن یمان )) در رکاب وى بودندو منافقانى که به منظور عملى سـاختن مقصود خود به دنبال وى مى رفتند, مى خواستنددست به کار شوند, رسول خدا به خشم آمد و حذیفه را فرمود تا آنها را دور کند و چون حذیفه بر آنها حمله برد از ترس آن که رسوا شوند, با شتاب خود را به میان سپاه انداختندمقریزى از ابن قتیبه , اسامى اصحاب عقبه را بدین ترتیب نقل مى کند:.
1 ـ عـبـداللّه بـن ابـى , 2 ـ سـعـدبـن ابى سرح , 3 ـ ابوحاضر اعرابى ((371)) 4 ـجلاس بن سوید, 5 ـ مجمع بن جاریه , 6 ـ ملیح تیمى ((372)) , 7 ـ حصین بن نمیر, 8 ـطعیمه بن ابیرق , 9 ـ مره بن ربیع , 10 ـ ابوعامر راهب (پدر حنظله غسیل الملائکه ) ((373)).
مسجد ضرار پـیـش از آن کـه رسـول خـدا(ص ) رهسپار تبوک شود, دوازده نفر از منافقان مسجدى ساختند و منظورى جز ایجاد اختلاف و کارشکنى و زیان رساندن به مسلمانان نداشتند,پنج نفر از ایشان نزد رسـول خـدا آمـدند و گفتند: ما به نمایندگى دیگران نزد تو آمده ایم تادر مسجدى که به خاطر نـیـازمـنـدان بـنـا کـرده ایـم نـمـاز بـخـوانى آن پنج نفر عبارت بودند از: 1ـ معتب بن قشیر, 2 ـ ثعلبه بن حاطب , 3 ـ خذام بن خالد, 4 ـ ابوحبیبه بن الازعر, 5 ـنبتل بن حارث .
رسـول خـدا (ص ) در پاسخشان گفت : اکنون قصد سفر دارم , اگر خدا بخواهد پس ازبازگشتن خـواهـم آمـد در بـازگـشـتـن از تبوک به وسیله وحى از قصد بانیان مسجد باخبر شدو بیدرنگ ((مـالـک بـن دخشم )) و ((معن بن عدى )) با برادرش ((عاصم )) را خواست و فرمود:((بروید و این مسجدى را که ستمگران ساخته اند از بیخ و بن بکنید و بسوزانید)) مالک ومعن رفتند و امر رسول خدا را بیدرنگ اجرا کردند و آیات 107 ـ 110 از سوره توبه دراین باره نزول یافت .
مساجد رسول خدا از مدینه تا تبوک ابـن اسـحاق مى گوید: مسجدهاى رسول خدا(ص ) در میان مدینه تا تبوک معلوم , ونام آنها بدین تـرتیب است : 1 ـ مسجدى در تبوک , 2 ـ مسجدى در ثنیه مدران , 3 ـمسجدى در ذات الزراب , 4 ـ مـسـجدى در اخضر, 5 ـ مسجدى در ذات الخطمى , 6 ـمسجدى در الا, 7 ـ مسجدى در بترا, 8 ـ مسجدى در شق تارا, 9 ـ مسجدى درذوالجیفه , 10 ـ مسجدى در صدر حوضى , 11 ـ مسجدى در حـجـر, 12 ـ مـسـجـدى درصـعـید, 13 ـ مسجدى در وادى القرى , 14 ـ مسجدى در رقعه , 15 ـ مسجدى در ذى المروه ,16ـ مسجدى در فیفا, 17ـ مسجدى در ذى خشب .
هر یک از این مساجد در منزلگاهها و مواضع بین مدینه تا تبوک بوده است .
سه گنهکار خوش عاقبت عـلاوه بـر آن که در سفر تبوک , گروهى از منافقان مدینه و بهانه جویان اعراب بارسول خدا(ص ) هـمراهى نکردند و در مدینه ماندند, سه نفر از مردان با ایمان هم بى هیج شک و نفاقى و با نداشتن هیچ عذر و بهانه اى , توفیق همراهى با رسول خدا رانداشتند و در مدینه ماندند: ((کعب بن مالک )), ((مـراره بن ربیع )) و ((هلال بن امیه واقفى ))که از نیکان صحابه رسول خدا بودند, اما از همراهى با وى کـنـاره گـرفـتند و در جنگ تبوک همراه مسلمانان بیرون نرفتند, بلکه به انتظار بازگشتن رسـول خدا (ص ) در مدینه ماندند و کارى مانند کار منافقان مدینه و اعراب اطراف مدینه مرتکب شـدنـد (هـمان کسانى که جان خود را از رسول خدا دریغ داشتند و آسودگى را بر رنج و مشقت جـهـادترجیح دادند و از پیش آمدهاى جنگ به هراس افتادند, همانان که خداى متعال درآیه هاى سـوره تـوبـه آنها را نکوهش مى کند و به سختى مورد ملامت و سرزنش قرارمى دهد, پیامبرش را مى فرماید که اگر مردند بر آنها نماز نگزارد و برگورهایشان نایستد وپس از این هم همراهى آنان را قبول نکند).
خـدا خوش نداشت که از این سه نفر مؤمن ـ که در غیاب رسول خدا بشدت از عمل خود پشیمان و حـیران شده بودندـ کارى شبیه به کار منافقان سرزند و در پایان کار هم به صریح قرآن مجید توبه آنان را پذیرفت .
داسـتـان تخلف از رسول خدا(ص ) و مشکلات و معاذیرى که در این راه براى آنان پیش آمده بود و اعـتراف به گناه خویش و صدق گفتار و اظهار اخلاصشان در نزد رسول خدا که منتهى به قبول تـوبـه ایشان گشت از زبان خودشان , مطابق آنچه مورخان ومحدثان اسلامى شرح داده اند, آمده است ((374)).
خداى متعال درباره این سه نفر این آیه را نازل کرد:.
((و نـیـز خدا توبه آن سه نفر را که جا مانده بودند قبول کرد, اما پس از آن که زمین باهمه فراخى بـرایشان تنگ آمد, و از خودشان هم به تنگ آمدند ودانستند که از خداجزبه خود او پناهى نیست , آنگاه خداوند برایشان بازگشت تا توبه کنند, همانا خدا توبه پذیر و مهربان است ((375)) )).
اما درباره دروغگویان که نزد رسول خدا بهانه جویى کردند و دروغ گفتند و به ظاهرآسوده شدند, این دو آیه را نازل کرد:.
((بزودى هنگامى که نزد آنان بازگشتید, براى شما به خدا سوگند مى خورند تا به آنهاکار نگیرید, واگـذاریـدشان که آنها پلیدند و جایشان ـ به کیفر آنچه مى کنند ـ دوزخ است براى شما سوگند مـى خـورنـد تـا از آنها خشنود گردید با آن که اگر شما هم از ایشان خشنود شدید, خدا هرگز از مردم فاسق خشنود نمى شود ((376)) )).
دیگر حوادث سال نهم هجرت 1 ـ بـه گـفـته مسعودى , در شعبان سال نهم , ((ام کلثوم )) دختر رسول خدا(ص ) درمدینه وفات کرد ((377)).
2 ـ بـه گفته مسعودى , در