مقدمه :
برصاحبان بصیرت پوشیده نیست که توبه ، شعبه ای است از فضل ، عظیم الهی و دری است از رحمت رحیم خداوند که به روی بندگان خود باز فرموده است .
اگر این در بسته بود رستگاری برای کسی نبود .
زیرا سرشت بشر با آلودگی و خطاکاری و گناه پیوسته است بطوری که هر بشری به حسب اعمال جارم و جانحه خود را به انواع آلودگیها مبتلا خواهد ساخت مگر آن مقداری که خداوند او را حفظ فرموده باشد .
خلاصه بشری که بتواند خودش را از گناه و انواع خطا نگهدارد و پاکی فطرت نخستینش را حفظ کند ، یافت نخواهد شد حتی بسیاری از پیغمبران و بنابراین خدای حکیم و رحیم ،توبه را دوای دردهای معنوی و علاج امراض قلبی و پاک کننده انواع آلودگیها قرار داده است تا انسان پس از گرفتاری به گناه ، به برکت توبه پاک شود و اهل نجات گردد .
خوشبخت کسی است که از این باب رحمت قدردانی کرده و از آن استفاده نموده و از این موهبت الهی سپاسگذاری نماید چنانچه بدبخت کسی است که این باب رحمت برایش فقط اتمام حجت شده باشد .
یعنی روز قیام در موقع حساب و پرسش از اعمال هرگاه در مقام عذرخواهی بگوید : پروردگارا نادان و بی خبر بودم ، اسیر شهوت و غضب بودم ،گرفتار هوا و هوس بودم .
مقاومت با وساوس شیطان عاجز
بودم در نتیجه جواب تمام عذرهایش گفته می شود :
- حقیقت توبه :
- پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : پشیمانی از گناه ، توبه است .
حضرت باقر علیه السلام فرمود : در توبه ، پشیمانی کفایت است حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید : نیست بنده اگر گناهی کند پس پشیمان گردد ، مگر اینکه خداوند او را می‌آمرزد پیش از آنکه از او طلب آمرزش کند .
حضرت باقر علیه السلام فرمود : در توبه ، پشیمانی کفایت است حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید : نیست بنده اگر گناهی کند پس پشیمان گردد ، مگر اینکه خداوند او را می‌آمرزد پیش از آنکه از او طلب آمرزش کند .
بنابراین حقیقت توبه همان پشیمانی از گناه است از جهتی زشتی آن نزد خداوند و اینکه خلاف رضای او است .
مانند غلامی که کاری را برخلاف رضای مولایش انجام دهد و غافل باشد که مولا او را می بیند چون فهمید که او را دیده البته سخت از کردار خود پشیمان می شود و یا مانند کسی که طبیبی او را از خطر خوردن طعامی باخبر کرده و پس از خوردن و گرفتار شدن از کار خود چقدر پشیمان خواهد بود .
ـ پشیمانی سبب ترک گناه است : هرچه ایمان به خطر و روز جزا و تصدیق خبرهای پیغمبر و امام بیشتر باشد ، پشیمانی از گناه کرده شده بیشتر ،و آتش درونی آن سختر خواهد بود چنان چه لازمه ی حسرت و ندامت برگناه ، عزم برتری آن در آینده است .
بطوری که اگر بر ترک آن گناه تصمیم نداشته باشد ، معلوم می شد حقیقتاً از آن گناه پشیمانی ندارد .
حضرت امیر المومنین علیه السلام می فرماید ، جز این نیست که پشیمانی بر گناه سبب ترک آن می شود .
از لوازم حسرت و ندامت برگناه ، سعی در تدارک آن است یعنی اگر آن گناه حق الله بوه ، مانند ترک نماز و روزه ، زکات و حج ، پس قضای آنها را بجای آورد و دیگر حق الناس بوده ، اگر حق مالی است ، آنرا به صاحبش برگرداند اگر مرده است به ورثه اش بدهند و اگر نمی شناسند از طرفش صدق دهد .
و اگر حق عرضی است ، حلال بودی بطلبد و طرف را از خودش راضی کند و اگر حق قصاص یادیه است ، خود را تسلیم او کند تا قصاص کند یا دیه بگیرد یا ببخشد ، و اگر حق حد باشد مانند قذف ، باید تسلیم صاحب حق شود تا بر او اقامه ی حد شود یا عفوش کند در نتیجه پس از ندامت استغفار واجب است یعنی از خداوند طلب مغفرت و آمرزش کند .
ـ وجوب توبه : توبه از گناهان چه کبیره و چه صغیره ،به اتفاق جمیع علما و به حکم عقل واجب است چنانچه محقق طوسی در تجید الکلام و علامه حلی در شرح آن فرموده اند که : به توبه دفع ضرر می شود و دفع ضرر هم عقلاً واجب است پس توبه به حکم عقل واجب است و در قرآن مجید می فرماید: توبه کنید و به سوی خداوند رجوع کنید همه ی شما ،باشد که رستگار شوید و نیز می فرماید: ای کسانی که به خدا ایمان آورده اید توبه کنید و به خدا رجوع نمایید ، توبه ی خالص ( تنها برای رضای خدا ) ، امید است پروردگار شما گناهانتان را تلافی فرماید .
ـ فضیلت توبه : محبوبیت نزد خداوند ـ در سوره ی بقره می فرماید : بدرستی که خداوند بسیار توبه کنندگان را دوست می دارد حضرت صادق علیه السلام می فرماید : خداوند به توبه بنده مومن خود شاد می‌شود ، چنانچه یکی از شما هنگام یافتن گمشده خود شاد می گردد .
2)تبدیل گناه به حسنه ـ بواسطه ی توبه نه تنها تاریکی گناه برطرف می شود بلکه به جایش نور طاعت جایگزین می شود .
چنانچه در سوره ی فرقان می فرماید : و کسانی که جز خدا معبود دیگی نخواهند نیز و نفسیر را که خداوند حرام فرموده نکشد جز به حق و دزدی و زنا نکنند و هرچه چنین کند گرفتار گناه باشد و عذابش دو چندان است در روز قیامت ، به خواری در آن جاودان بماند .
جز آنکه توبه کند و دو کار شایسته کند و آنانند که خدا بد کرداری هایشان را خوش کرداری بدل کند و خدا آمرزنده و مهربان است .
3)مورد ثنا و دعای ملک ـ در سوره ی مومن می فرماید ملائه ای که عرش خدای را به دوش می‌دارد و ملائکه ای در گرد عدلشند ،همه به جحد و ستایش پروردگار خود تسبیع می گویند برای کسانی که گردیده اند آمرزش می جویند و می گویند : پروردگارا رحمت و علمت همه چیز را فراگرفته است کسانی را که توبه کردند و از راه تو پیروی کردند بیامرز و آنها را از عذاب دوزخ نگهدار ـ پروردگارا و ایشان را به بهشت عدنی که بدانها وعده فرموده ای در آور با هرکه شایسته باشد، از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان زیرا تو عزیز و حکیمی .
و ایشان را از بدکردارها برکنار دار و هرکه را از بدکرداریها در آن روز نگهداری به او مهر ورزیده ای و این است آن کامروائی بزرگ .
4) توبه کننده بهشتی است ـ در سوره ی آن عمران می گوید : آن کسانی که گناه زشتی بجا آوردند یا به خوب بسته کنند .
پس خدای را یاد کنند و طلب آمرزش نمایند از او برای گناهانشان و کیست آمرزنده گناهان مگر خدا و اصراری بر گناهی که کرده اند نداشته باشد د رحالی که دانا باشد ، ایشان جذایشان آمرزش است از طرف پروردگارشان و بوستانهایی است که ار زیر عمارت آنها جویها جاری است ، در حالی که همیشه و جاویدان در آنها خواهند بود و خوب است جزای کسانی که برای خدا کار کنند .
5)توبه سبب طول عمر و سعری عیش و رفاهیت است .
در آیه ی 3 سوره هود می فرماید : و طلب آمرزش کنید از پروردگار خودتان پس به سوی او رجوع کنید که اگر بسوی او توبه نمودید .
برخوردار کند شما را برخورداری نیک تا آخر عمرهایی که برای شما مقدر شده است .
از حضرت صادق علیه السلام مرویست : کسانی که به سبب گناهان عمرشان کوتاه شده و می‌میرند، بیشترند از کسانی که به اهل مقدرشان می میرند .
و خلاصه چنانچه گناه عمر را کوتاه می کند ، توبه عمر را دراز می نماید .
و در سوره نوح می فرماید : آمرزش طلبید از پروردگارتان ،بدرستی که او بسیار آمرزنده است .
از آسمان برای شما ابر بسیار بارنده و پی در پی ریزنده فرستند .
و شما را به مالها و پسران مرد دهد یعنی اموال و اولادتان را زیاد می گرداند .
6ـ توبه سبب اجابت دعا است .
از حضرت سجاد علیه السلام مرویست که فرمود : مردی خاندان خود را به کشتی سوار کرد و به دریا رفت کشتی آنها شکست و از کسانی که در کشتی بودند ، جز همسر آن مرد ، کسی نجات نیافت .
آن زن برتخته پاره ای از کشتی نشست و امواج او را به یکی از جزیره ها برد .
در آن جزیره مردی راهزن بود که همه کارهای ناشایسته را مرتکب شده بود و همه محرمات الهی را انجام داده بود چیزی ندانست جز آن که زن را بالای سرخود ایستاده دید سر به سوی او برداشت و گفت : آدمیزاد هستی یا پری ؟
گفت : آدمیزاد ام .
با او سخنی نگفت و میان دو رانش نشست به مانند شوهری با زن خود و چون قصد زنا با او کرد .
آن زن به خود لرزید .
راهزن گفت چرا به خود می‌لرزی در پاسخش گفت : از خدا می ترسم و اشاره به آسمانی کرد .
آن مرد گفت : تاکنون چنین کاری کرده ای ؟
گفت : نه به عزت خدا سوگند .
مرد راهزن گفت : تو اکنون چنین از خدا می ترسی با اینکه از این کار هیچ نکرده ای و من اکنون تو را به زور بر آن داشتم .
به خدا که من سزاوار ترم بدین ترس و هراس .
پس پشیمان شد و آن زن را بدون اینکه حس کند ، ترک کند و به نزد خاندانش روانه شد و همی جز توبه از گناهانش ، و بازگشت بسوی خدا نداشت .
در این میان که می رفت راهبی رهگذر به او برخورد و با هم می رفتند و گرمی آفتا آنها را داغ کرده ،راهب به آن جوان گفت : دعا کن تا خدا بر ما سای اندازد ، آفتاب ما را می سوزاند .
جوان گفت : من برای خود نزد خدا حسنه ای نمی بینم تا دلیری کنم و از او چیزی بخواهم راهب گفت : پس من دعا می کنم و تو آمین بگو ، گفت : بسیار خوب .
و راهب شروع به دعا کرد و جوان آمین گفت در آن حال ابری بر آنها سایه انداخت و زیر سایه آن ، مقدار زیادی روز راه رفتند تا راهشان جدا شد .
آن جوان از یک راه رفت و راهب از راه دیگر به ناگاه آن ابر بالای سر جوان رفت و راهب گفت : تو از من بهتری برای تو دعا اجابت شد و برای من اجابت نشده داستان خود را به من بگو .
او خبر آن زن را گزارش داد .
به او گفت : آنچه در گذشته کرده ای آمرزیده شده برای ترسی که در دست افتاه باید بنگری که در آینده چونی .
7)توبه مورد قبول و بشارت خداوند است .
در سوره ی شوری می فرماید : و اوست خدائی که توبه را از بندگانش می پذیرد و از کارهای زشت در می گذرد و می داند آنچه را می کنید حضرت صادق علیه السلام می فرماید : خداوند عزوجل به داوود علیه السلام فرمود : ای داوود گناه کاران مژده و به صدیقان بیم دهم فرمود : به گناهکاران مژده ده که من توبه را می پذیرم و از گناه در می گذرم و صدیقان رابیم ده که مبادا به کردار خود عجب کنند و خود بین شوند .
زیرا هیچ بنده ای را من پای حساب نکشم جز آنکه هلاک باشد .
8)گناه هرچه و هرقدر باشد به توبه پاک می شود .
در سوره زمر می فرماید : بگو ای محمد صلی الله و علیه و آله خدای متعال می فرماید : ای بندگان من ، آنانکه بر نفسهای خود اسراف کرده‌اند یعنی گناهان را از حد گذرانیده اند از بخشش خدا نومید نشوید ، به راستی که خدا می آمرزد گناهان را همه ی آنرا ( چه کبیره ، چه متغیره اگر چه از حد گذشته باشد ) .
بدرستی که خدای تعالی آمرزنده گناهان و مهربان بربندگان است و رجوع نمائید از گناهان و بجز تمام به پروردگارتان متوجه شوید ( بوسیله اطاعت ) و گردن نهید و منقاد شوید در آنچه به شما امر کند پیش از آن که عذاب الهی شما را بیابد پس یادی داده نشوید .
یعنی هیچ کس نباشد که شما را در دفع آن عذاب یاری کند و در این آیه سخت تاکید در توبه و انابه شده است .
حضرت رضا علیه السلام از بعضی از اصحاب خود شنید مردی می گفت