دانلود مقاله سیمای اهل بیت در حدیقه الحقیقه سنایی

چکیده:
دوستی با اهل بیت پیامبر اکرم (ص) یکی از موضوعات بسیار مهمی است که فکر و ذهن اغلب شعرا و نویسندگان را به خود مشغول کرده و این مودت و دوستی در آثار آنها نمود خاصی پیدا کرده است.
به نظر می رسد که اغلب شعرا و نویسندگان به حدیث معروف ثقلین و آیه تطهیر توجه خاص داشته و این حدیث و آیه را سرلوحه آثار خود قرار داده داده اند و نتایج این توجه در آثار آنها به خوبی نمایان است.
بسیاری از شعرای فارسی زبان بر اهمیت توجه به قرآن و عترت پیامبر واقف و آشنا بوده اند و بدین دلیل است که در آثار آنها اشاره های فراوانی به آیات قرآن و عترت پیامبر (ص) شده است.
سنایی نیز از شاعرانی است که از این قضیه مستثنا نبوده است و در آثار او به ویژه حدیقه الحقیقه و دیوان اشعار مدح و ستایش پیامبر اسلام و اهل بیت آن حضرت به طور چشمگیری دیده می شود.

در آثار وی ارادت خاص و صادقانه او به اهل بیت پیامبر کاملاً آشکار و نمایان است و در جای جای این دو اثر برتری و سروری اهل بیت را به تصویر می کشد، و دوستی با اهل بیت را راه نجات و سعادت خواهی می داند .
حدیث ثقلین: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:
انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی فانهما لن یفتد فاحتی یردا علی الحوض
پیامبر خدا که درود خدا بر او و خانواده اش باد فرمود: من در میان شما دو چیز سنگین و گرانبها که کتاب خدا و عترت من که همان خانواده من هستند باقی می گذارم، این دو هیچ گاه از هم جدا نمی شوند تا اینکه در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.
با توجه به مضمون حدیث شریف ثقلین روشن می شود که هدایت وابسته به تمسک به قرآن و عترت است.

نه قرآن تنها و نه عترت تنها، زیرا شناخت کامل و حقیقی قرآن فقط برای عترت میسر بوده و تنها عترت می توانند به کمک عظمت خدادادیش به حقایق قرآن کما هو حقه برسد و آن را در اختیار تشنگان عترت قرار دهد که انما یعرف القرآن من خو طب به .
آیه تطهیر: ...

اطعن الله و رسوله انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً (سوره احزاب، آیه33).

و اینکه خدا و رسولش را اطاعت کنید، خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.

خداوند در پایان آیه 33 سوره احزاب در مورد اهل بیت صحبت می کند اما اینکه منظور از «اهل بیت» در اینجا چه اشخاصی می باشند در میان مفسران گفت وگو است.

بعضی آن را مخصوص همسران پیامبر دانسته اند و آیات قبل و بعد را که در باره ی ازدواج رسول خداست را قرینه این معنی شمرده اند.

اما با توجه به این مطلب که ضمیرهایی که در آیات قبل و بعد آمده عموماً به صورت ضمیر «جمع مؤنث» است در حالی که ضمایر این قسمت از آیه (انما...

تطهیراً) همه به صورت «جمع مذکر» است و این نشان می دهد که معنی و مفهوم دیگری در نظر بوده است.

بعضی از مفسران از همین مرحله گام فراتر نهاده و آیه را شامل همه خاندان پیامبر اعم از مردان و همسران او دانسته اند، اما از سوی دیگر روایات بسیار زیادی در منابع اهل سنت و شیعه وارد شده است که معنی دوم یعنی شمول همه ی خاندان پیامبر را نفی می کند و می‌گوید مخاطب در آیه فوق منحصراً پنج نفرند: پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، و حسن و حسین(ع) به عنوان نمونه به دو مورد از این روایات اشاره می شود: انس ابن مالک نقل کرد: پیامبر شش ماه تمام هنگام طلوع فجر از خانه بیرون می آمد و رهسپار مسجد می شد و مرتب در آن دم مقابل در خانه ی فاطمه (س) می ایستاد و می‌فرمود: اهل بیت به یاد نماز باشید خداوند می خواهد از شما اهل بیت هر گونه پلیدی را دور کند.

«در مناظره ای که بین امام رضا (ع) در مجلس مأمون با علمای مجلس در خصوص عترت صورت گرفت مطالب زیادی رد و بدل شد و سئوالات زیادی از امام پرسیده شد که امام به آنها پاسخ گفتند.

یکی از این سئوالات این بود: ای اباالحسن آیا عترت فقط آل رسول الله هستند یا غیر آل وی را نیز شامل می شود؟

امام فرمودند: فقط آل رسول الله است.

سپس مأمون گفت: آیا خدا عترت را بر همه ی مردم فضیلت داده است؟

امام فرمود: آری خدا در کتاب خود عترت را بر همه مردم فضیلت داده است».

مذهب سنایی در مورد مذهب سنایی نظرات متفاوتی وجود دارد.

استاد بزرگوار مدرس رضوی در مقدمه دیوان سنایی در مورد مذهب وی اینگونه بیان می کند که “عده ای معتقدند که سنایی در زمان جوانی پیرو اهل سنت بوده است و اشعار او را دلیل بر این ادعا می دانند”.

به عنوان نمونه به بعضی از این ابیات اشاره می شود.

“این دسته معتقدند که سنایی در اواخر عمر خود و هنگام نظم «حدیقه الحقیقه» به مذهب تشیع گراییده است و حدیقه را شاهد بر این امر می دانند”.

البته با توجه به اینکه سنایی در حدیقه نیز اشعار زیادی را آورده است که در آن به توصیف ابوبکر و عثمان و عمر پرداخته است نمی توان ادعای این افراد را مبنی بر اینکه سنایی در موقع سرودن حدیقه به مذهب شیعه گراییده است را چندان قبول کرد.

سنایی در “حدیقه الحقیقه” به ستایش ابوبکر می پردازد و ابیات را با این حدیث از پیامبر (ص) آغاز می کند: انا مدینه الصدق و ابوبکر بابها.

(حدیقه الحقیقه/ به اختصار از ص155 تا160) سپس عمر را مدح و توصیف می کند و شعر را با این حدیث آغاز می کند: انا مدینه الصدق و ابوبکر بابها.

(حدیقه الحقیقه/ به اختصار از ص160 تا 164) و بعد از آن عثمان را می ستاید و سخنش را با این حدیث آغاز می کند: انا مدینه الحیاء و عثمان بابها (حدیقه الحقیقه/ به اختصار از ص164 تا167) و سپس به مدح و ستایش حضرت علی (ع) می پردازد که بعداً در مورد آن مفصل بحث خواهد شد.

“آقای مدرس رضوی در ادامه بیان می کنند که «قاضی نورالله شوشتری» در کتاب «مجالس المؤمنین» سنایی را شیعه دانسته است و برای اثبات ادعای خود به دو بیت از حدیقه الحقیقه اشاره می کند.

(حدیقه الحقیقه/ ص167/ ب18و19) این دو بیت، ابیات پایانی بخشی از حدیقه است که در مورد عثمان سروده است و سپس از مدح ابوبکر و عمر و عثمان به این دو بیت اشاره می کند و سپس به ستایش امیرالمؤمنین (ع) می پردازد.

قاضی نورالله شوشتری معتقد است که سنایی با توجه به این دو بیت باید شیعه باشد چرا که با توجه به معنای این دو بیت سنایی مدح خلفای سه گانه را باطل دانسته و می‌گوید که با مدح حضرت علی (ع) حق جای باطل را می گیرد.

در واقع سنایی شیعه بودن خود را به اینگونه ثابت می کند، شوشتری بر این عقیده است که سنایی به دلیل اوضاع نابسامان سیاسی زمان خود مجبور به ؟؟

بوده و مذهب خود را پنهان می داشته است”.

در باب نهم حدیقه با عنوان «فی الحکمه و الامثال و مثالب شعراء…» در فصل “فی بیان سبیل السعاده و الطریق المستقیم” ابیاتی را بیان می کند که شیعه بودن وی را آشکار می سازد.

(حدیقه الحقیقه/ ص463/ بیت6تا8) وی در همان باب نهم حدیقه از خداوند می خواهد که به سبب دو چیز از تمام کوتاهی ها و گناهان او درگذرد و او را ببخشاید.

(حدیقه الحقیقه/ ص466/ بیت17 تا21) اما آنچه که به طور قطع و یقین مسلم است آن است که سنایی از دوستداران راستین پیامبر و از محبان واقعی حضرت علی (ع) و آل او بوده است و معتقد است که خلافت حق علی (ع) و اولاد اوست.

در دیوان سنایی، سلطان سنجر بن ملکشاه در باب مذهب از حکم سئوال کرد و سنایی در جواب او قصیده زیبایی سرود و به نزد او فرستاد.

در این قصیده اعتقاد خاص سنایی به قرآن پیامبر اکرم و عترت ایشان به صورت کامل و شفافی بیان شده است که به طور اختصار به بعضی از ابیات این قصیده مهم اشاره می شود.

در قصیده دیگری در دیوان سنایی، شاعر به مدح و ستایش حضرت محمد و اهل بیت ایشان می پردازد و در این قصیده حضرت علی بن موسی الرضا را نیز جزء اهل بیت پیامبر به شمار می آورد.

قصیده با این بیت آغاز می شود.

و ادامه می دهد.

(دیوان/ ص571/ به اختصار بیت4 تا18) سنایی در ابیات پایانی حدیقه الحقیقه نیز ارادت خاص خویش را به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان بیان می کند و بر دوستی با ایشان به خود می بالد و دوستی با آنها را راه نجات و سعادت خود می داند.

(حدیقه الحقیقه/ ص546/ به اختصار از بیت7تا17) و در پایان بر محمد و آل محمد درود می فرستد؛ (حدیقه الحقیقه/ ص547/بیت17و18) وی در قلندریات خود به آل عبا چنگ می زند و خود را متوسل به آل عبا می داند.

(دیوان،ص480،بیت7) در حدیقه سنایی به بیتی اشاره می کند که حضرت محمد را آقا و سرور آل عبا می داند و می گوید که خداوند حضرت محمد(ص) سوره هل اتی را نازل کرده است که اکثر مفسران اهل سنت و شیعه نقل می کنند که این آیه در شأن اهل بیت رسول یعنی حضرت علی و فاطمه و امام حسن و امام حسین نازل شده است.

(حدیقه/ ص76/بیت23) باز دربینی در حدیقه که در مورد پادشاهی بهرامشاه است، سنایی آل رسول را از هر گونه عیب و نقصی پاک و مبرا می داند: (حدیقه/ص373/بیت7) در دیوان سنایی بیتی آمده است که در آن سنایی مهر به رسول و حضرت علی و آل او را راه رسیدن به جنت و بهشت می داند و بر محمد و آل او درود می فرستد.

(دیوان/ص701/ب8) (دیوان/ص352/ب2) سیمای پیامبر در آثار سنایی سنایی حضرت محمد را آقا و سرور تمام پیامبران می‌داند و در تفسیر آیه الم یجدک یتیماً فآوی ایشان را تاج سر انبیاء معرفی می کند.

(دیوان / ص 35 / ب 11) (حدیقه الحقیقه / ص 305 / ب 20 و 21) (حدیقه الحقیقه / ص 125 / ب 26) (حدیقه الحقیقه / ص 146 / ب 11) سنایی در فضیلت و برتری حضرت محمد بر جبرئیل داستان معراج پیامبر را به تصویر می‌کشد.

(حدیقه الحقیقه / ص 152 ب 23 و 24 و ص 153) سنایی حضرت محمد را محرم جان انسانها می داند و اعتقاد دارد که هر کس دلش به نور پیامبر روشن باشد از آتش دوزخ در امان است.

(دیوان / ص 202 / ب 3 و 4 ) (دیوان / ص 652 / ب 5) (دیوان / ص 98 / ب 10) سنایی پیامبر را مایه حیات و آفرینش همه عالم می داند و به حدیث لولاک لما خلفت الافلاک اشاره می کند.

(دیوان / ص 917 / ب 13 و 15) (دیوان / به اختصار ص 376 و 377) (حدیقه الحقیقه / ص 127 / ب 1 و2) (حدیقه الحقیقه / ص 128 / ب 1) سنایی پیامبر را رحمت للعالمین می‌داند و در تفسیر و ما ارسلناک رحمه للعالمین می‌گوید: (صدیقه الحقیقه / به اختصار از ص 138 تا ص 140) سیمای حضرت علی (ع) در آثار سنایی سنایی حضرت علی (ع)‌را نایب و جانشین پیامبر می داند و می گوید: (حدیقه الحقیقه / ص 460 / ب 15 و 17) (حدیقه الحقیقه / ص 170 / ب 6) حدیقه الحقیقه/ ص 170 / ب 10) (حدیقه الحقیقه / ص 174 / ب 22) سنایی معتقد است که دین اسلام به دست علی (ع) گسترش پیدا کرده و آرام و قرار گرفته است.

(حدیقه الحقیقه / ص 387 / ب 6) (دیوان / رباعی 348 / ص 1154) (دیوان / ص 662 / ب 10) وی حضرت علی (ع) را دربان سرای پیامبر می‌خواند و حفاظت از دین اسلام را از آن علی می داند.

(دیوان / ص 43 / ب 12) سنایی شرافت و ارجمندی آل یاسین را مدیون علی (ع) می‌داند.

(حدیقه الحقیقه / ص 170 / ب 9) (حدیقه الحقیقه / ص 170 / ب 19) سنایی حضرت علی (ع) را چشم و چراغ پیامبر معرفی می کند و می گوید که علی (ع) رازدار پیامبر است.

(حدیقه الحقیقه / ص 171 / ب 11) (حدیقه الحقیقه / ص 171 / ب 23) از نظر سنایی علی (ع) یکتا و یگانه است و هیچ کس مانند او را نمیتوان در جهان پیدا کرد.

(دیوان / ص 213 / ب 3) (دیوان /