چکیده:
مجلس گویی در تصوّف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ در واقع بسیاری از تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل شده است.
پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که دربارۀ مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیر، که درکتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرار التّوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده و در مورد مجالس برخی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمّد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد، که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.
در این پژوهش، پس از بیان مبادی تحقیق، در فصل دوم، به بررسی سابقۀ وعظ در اسلام و روش های سخنوری و مجلس گویی صوفیان پرداخته می شود و انگیزۀ برگزاری این مجالس که عبارتند از ارشاد و نصیحت، معرفت گفتن، و وصیت کردن بیان می گردد؛ همچنین محل برگزاری مجالس ابوسعید که عبارت از خانقاه، مدرسه، مسجد و مزار است و مکان برگزاری مجالس او که نیشابور، مهنه، طوس، سرخس و مرو است و نیز مجالس جلال الدین محمّد مولوی که در قونیه برگزار می شده است، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زمان برگزاری مجالس اعم از روزها و اوقات، همچنین ترتیب مجالس که هم به صورت منظم( ادواری) و هم به صورت غیر منظّم برگزار می گردیده، بررسی می شود.
در فصل سوم، که به بررسی واعظان اختصاص یافته است، موضوعاتی از قبیل: سخنران مقیم و مدعو، هیأت ظاهری سخنران، وسیلۀ جلوس، که عبارت از منبر تخت وکرسی بوده است و طرز قرار گرفتن سخنران، نحوۀ شروع و ختم سخن که شامل قرائت قرآن، خواندن خطبۀ عربی، مناجات، صلوات و ...
می شود و حالات درونی سخنران از قبیل قبض و بسط، ضمیرخوانی و بیخود شدن، مورد بررسی قرار می گیرد.
در فصل چهارم، محتوای سخنان واعظان، که در برگیرندۀ موضوعاتی نظیر ارشاد مریدان، تفسیرِ قرآن و احادیث، تبلیغ شریعت، فرمان دادن، کرامت، درخواست بخشش، وصیّت کردن، شرح مسائل عرفانی و ...
است، بحث می شود؛ همچنین زینت های سخنوری، مانند: آیات قرآن، احادیث، اقوال بزرگان، اشعار فارسی عربی، ضرب المثل ها، حکایات عامیانه، و حکایات انبیاء و اولیاء مورد بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زبان مجالس که شامل: زبان خطابه و محاوره است، و همچنین واژگان و ترکیبات به کار برده شده در این مجالس و ایجاز و اطناب کلام مطرح می گردد.
در فصل پنجم، به بررسی مستمعانِ این گونه مجالس و طرز قرار گرفتن، تعداد حاضران، شهرهای مستمعان، گروه های اجتماعی، گروههای سنّی اعمّ از نوجوانان، جوانان، کهنسالان، و نیز جنسیّت مستمعان از نظر مرد و زن بودن می پردازد و به وضعیّت حاضران که عبارت است از شنونده، سؤال کننده و درخواست کننده و همچنین، یادداشت برداری مستمعان، و حضور مخالفان و معاندان در مجالس، و سرانجام به تحوّل درونی شنوندگان پرداخته می شود.
در فصل ششم نیز نتایج حاصل از بحث بیان می گردد.
در فصل ششم نیز نتایج حاصل از بحث بیان می گردد.
کلمات کلیدی: نثر فارسی ، مجلس گویی، ابوسعید ابی الخیر، مولوی، تصوّف.
فهرست مطالب عنوان صفحه پیشگفتار أ فصل اول: مبادی تحقیق شرح پایان نامه 2 الف)تعریف موضوع 2 ب) سابقه تحقیق 3 ج) کلمات کلیدی (فارسی و انگلیسی) 4 د) سؤالات پژوهشی 4 هـ) روش تحقیق 4 فصل دوم: آیین وعظ 2-1 تاریخ وعظ در اسلام 6 2-2 روش های سخنوری و وعظ 15 2-3 وعظ صوفیان 21 2-3-1 قدمت مجالس صوفیه 28 2-4 انگیزه ها 46 2-4-1 ارشاد کردن 46 2-4-2 معرفت گفتن 48 2-4-3 وصیّت کردن 50 2-5 محل برگزاری مجالس 51 2-5-1 مسجد 51 2-5-2 مدرسه 53 2-5-3 خانقاه 54 2-5-4 مزار 58 2-5-5 مشهد مقدس 59 2-6 مکان برگزاری 61 2-6-1 نیشابور 61 2-6-2 مهنه 63 2-6-3 طوس 65 2-6-4 مرو 66 2-6-5 سرخس 67 2-7 زمان برگزاری 69 2-7-1 روزها 69 2-7-2 اوقات 70 2-8 ترتیب 71 فصل سوم: واعظان 3-1 سخنران مقیم و مدعو 74 3-2 هیأت ظاهری سخنران 75 3-3 وسیله جلوس 76 3-4 طرز قرار گرفتن سخنران 79 3-5 نحوه شروع و ختم مجالس 80 3-6 حالات درونی سخنران 83 3-6-1 قبض و بسط 83 3-6-2 ضمیرخوانی 86 3-6-3 بیخود شدن 90 فصل چهارم: سخنان واعظان 4-1 محتوا 93 4-1-1 ارشاد مریدان 93 4-1-2 تفسیر قرآن 97 4-1-3 تفسیر حدیث 100 4-1-4 تبلیغ شریعت 102 4-1-5 فرمان دادن 103 4-1-6 کرامت 105 4-1-7 درخواست بخشش 109 4-1-8 وصیّت 111 4-1-9 شرح مسائل عرفانی 113 4-1-10 مناجات 114 4-1-11 شطحیات 115 4-1-12 طنز 117 4-2 زینت های سخنوری 118 4-2-1 آیات قرآن 119 4-2-2 احادیث 122 4-2-3 اقوال بزرگان 126 4-2-4 اشعار فارسی 128 4-2-5 اشعار عربی 133 4-2-6 ضرب المثل ها 135 4-2-7 حکایات 137 4-2-7-1 حکایات انبیاء و اولیاء 141 4-3 زبان 143 4-3-1 زبان خطابه و زبان محاوره 143 4-3-2 واژگان 146 4-3-3 ترکیبات 148 4ـ3ـ4 ایجاز و اطناب 150 فصل پنجم: مستمعان 5-1 طرز قرار گرفتن 153 5-2تعداد حاضران 156 5-3 شهرهای حاضران 158 5-4 گروه های اجتماعی 159 5-5 سنّ مستمعان 162 5-6 جنسیت مستمعان 164 5-7 وضعیت حاضران 166 5-8 یادداشت برداری 170 5-9 مخالفان و منکران 173 5-10 تحول درونی شنوندگان 175 فصل ششم: نتیجه گیری نتیجه 179 منابع و مآخذ 195 پیشگفتار: علم بسان درختی است که شکوفه های رنگارنگی بر شاخ و برگ آن رخ می نماید و مشام جان از عطر دل انگیز آن شیدا و واله می گردد در میان این باغ و بستان باصفا ادبیات بسیار شورانگیز و حماسه آفرین است، و من در این وادی یک حس غریب را در کوچه پس کوچه های احساسم پیدا کردم و سیر و سفری عارفانه را با کوله باری از متون ادبیات عرفانی آغاز نمودم و نقد کم عیار حاضر ره آورد این سفر است.
نگارنده با علاقۀ وافر به متون عرفانی و به پیشنهاد و هدایت استاد فرزانه جناب آقای دکتر یدالله جلالی پندری، با موضوع «تحلیل کتابهای مجالس صوفیه» آشنا گردید و پس از تأیید موضوع در آذر ماه 1385، تحقیقات اوّلیه و جستجوی منابع را آغاز نمود.
بدیهی است که، پیچیدگی های مسألۀ مجالس صوفیه که پرداختن به آن به منزلۀ قدم نهادن در راهی بکر و نارفته است، دشواری های خاصّ خود را داشت.
تازگی موضوع و پیدا کردن منابعی که به طور مستقیم و مستقل به این مسأله پرداخته باشند کار را دشوار ساخته بود.
از این رو نگارنده بیش از یکصد منبع مختلف را که اغلب آنها بیش از چند صفحه و یا چند عبارت مرتبط با مجالس صوفیه را نداشتند مطالعه کرد و پس از بررسی صدها فیش جمع آوری شده، تنها آن دسته از فیش هایی که مستقیماً با موضوع ارتباط داشت و از سوی دیگر بار معنایی عمیق تر و رساتری نسبت به سایر فیش های مشابه بر خوردار بودند انتخاب شدند و در نهایت بر اساس فیش های برگزیده شده، کار نگارش آغاز و رسالۀ حاضر تدوین و تنظیم گردید.
این پژوهش دریچه ای تازه در ادبیات عرفانی و مسألۀ مجلس گویی صوفیان، خصوصاً مجالس ابوسعید ابی الخیر و جلال الدین محمّد مولوی را در برابر دیدگان نگارنده گشود.
در مسیر پژوهش و نگارش رسالۀ حاضر از یاری ها، و همدلی ها و بزرگواری های بسیاری از اندیشمندان و دوستان بهره مند بوده ام که لازم می دانم از آنان سپاسگزاری نمایم: از استاد گرامی جناب آقای دکتر محمد کاظم کهدویی که حلّ بسیاری از پیچیدگی های کار را مدیون هم فکری و راهنمایی ایشان هستم، و همچنین از استاد محترم جناب آقای دکتر سیّد محمود الهام بخش که همواره مرا مورد لطف عنایت خود قرار داده اند بی نهایت سپاسگزارم و از خداوند منّان سلامتی و موفقیّت روز افزون ایشان را خواستارم.
از استاد بزرگوار جناب آقای دکتر یدالله جلالی پندری، که هر گاه به راهنمایی ها و رهنمودهای سازنده و علمی ایشان نیازمند بوده ام، مشتاقانه و بی دریغ یاریم نمودند، و علاوه بر این با دقّت و نکته بینی خاص سبب شدند تا فصل های این رساله سیر نظام مند و منطقی خود را طی کند، کمال تشکّر و امتنان را دارم و از ایزد متعال سلامت، سعادت و بهروزی ایشان را مسئلت می دارم.
از استاد ارجمند جناب آقای دکتر محمّد غلامرضایی، که بزرگواری نموده و با در اختیار نهادن نسخۀ دست نویس مقالۀ ارزشمند خود، بسیاری از غوامض را حل نمودند، سپاسگزارم و از درگاه الهی توفیقات روز افزون ایشان را خواهانم.
سزاوار است وظیفۀ شاگردی به جای آورده و از تمامی استادان متواضع و بزرگ منش خود در دانشگاه یزد، و دانشگاه شهید باهنر کرمان، که با عشق زلال و اندیشۀ با شکوهشان به مفاهیم والای ادبیات، بذرهای علاقه و اشتیاق به مطالعه در زمینۀ ادبیات عرفانی را در قریحۀ بی مقدار بنده به ثبت رسانیدند، قدردانی کرده و سعادت را برای ایشان آرزو می نمایم .
از پدر و مادر مهربانم که تنها تکیه گاه صادق زندگیم هستند؛ و از برادران و خواهران عزیزم که وسعت بی انتهای خوبی هایند صمیمانه سپاسگزارم و امیدوارم که بتوانم، قطره ای از دریای بیکران محبتشان را جبران نمایم.
از جناب آقای حسین شول که در مراحل مختلف انجام این پژوهش، صبورانه و خالصانه من را یاری نمودند نهایت سپاس و امتنان را دارم و امیدوارم که در سایه عنایات حق موفّق و مؤیّد باشند.
از خانم ها حمیده مطهری نیا و ستاره صابر، که همواره پاسخ گوی سؤالات بنده در طول این دورۀ تحصیلی بوده اند تشکر می نمایم.
جج و از همۀ کسانی که در این رهگذر، مرا یاری نمودند و با کلام و عملشان هموار کنندۀ راهم بوده اند، با تمام وجود تشکر می نمایم.
صمیمانه آرزو دارم که، نتایج حاصل از این پژوهش به عنوان گامی کوچک راه گشای مطالعاتی عمیق تر و گسترده تر در این زمینه باشد و اذعان می دارم که این رساله به هیچ روی از سهو و خطا مصون نمانده است از این رو امید است که بزرگان و اهل ادب در پرتو همّت کیمیایی و نقدِ پویای خویش، نگارنده را از رهنمودهای علمی و فکری خود بهره مند سازند.
باشد که مُهر تأیید الهی بر آن رقم خورد.
الهام گنج کریمی یزد – زمستان 86 فصل اول: مبادی تحقیق شرح پایان نامه الف)تعریف موضوع مجلس گویی در تصوف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ و در واقع بسیاری از تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل می شده است.
پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که درباره مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیرکه در کتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده، و در مورد مجالس بعضی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.
نگارنده، در نظر دارد این پژوهش را با توجه به کتب «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» (جمال الدین ابوروح،1367)، «اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید»(محمدبن مُنوّر، 1366)، «مجالس سبعه مولانا» (جلالالدین محمد مولوی،1365) و«مناقب العارفین» (شمس الدین احمد افلاکی،1362) به انجام برساند.
در این پژوهش، سبک کلی مجالس صوفیه و مخاطبان این مجالس بررسی، و نحوه آغاز سخن توسط پیر و مراد، طرز بیان، لحن سخن (شامل لحن های آمرانه، خطابی، نصیحت گرانه و...) تحلیل می شود و استفاده از آیات و احادیث و همچنین به کاربردن اشعار فارسی و عربی اعم از مشهور و غیر مشهور مورد بحث قرار می گیرد و به بررسی کلمات قصار فارسی و عربی، تمثیل ها، حکایت ها، ستایش و منقبت ها در سخنان مشایخ پرداخته می شود.
در نهایت، نحوه ختم سخن و پایان جلسات بیان خواهد شد.
هدف از این پژوهش آگاهی از مجالس صوفیه، کیفیت برگزاری آنها و شناخت زبانِ خطابه و همچنین بررسی موضوعات مطرح شده در این مجالس است.
این پژوهش و پژوهش های مشابه آن، مخاطب را با کیفیت برگزاری مجالس، نحوه فن خطابه، اقوال و احوال مشایخ مورد نظر و تفاوت های موجود در نحوه برگزاری این مجالس آشنا می سازد و راهگشای پاره ای از مسائل برای علاقه مندان به آداب و رسوم صوفیان، تاریخ تصوف به ویژه در زمینه مجالس صوفیه و نثر عرفانی خواهد بود.
ب) سابقه