مقدمه:
(( مَتی غِبتَ حَتی تَحتاجَ اِلی دَلیلٍ یَدُلٌ عَلَیکَ اَو مَتی بَعُدتَ حَتی یکونُ الآثارُ هِیَ الَّتی تُوصِلُ اِلَیک .
عَمِیت عَینُ لا تَراکُ ))
کی، ناپیدا و نهان بود وای تا دیدار تو به دلیل نیازمند باشد ؟
و یا آنکه کی، جدا و دور بوده ای تا تشرف و دستیابی به حضرت تو، از طریق توجه به آثار وجودی تو صورت گیرد؟
کور باد کسی که (دیده ای که) تو را نبیند.
( دعای معروف عرفه ی سید الشهداء (ع) )
این تحقیق درباره فطرت که در فرهنگ و معارف اسلامی جایگاه ویژه ای دارد، می باشد.
اول به تعریف فطرت و بعداً شناختهای فطری و طرق شناخت فطری اشاره شده است.
و همچنین نظر عمده ای از حکما و فلاسفه ی معاصر دوباره بیان شده و در آخر هم به نقش فطرت در خداشناسی و خداباوری پرداخته شده است.
هدف از تحقیق، علاوه بر کار کلاسی، علاقه شخصی ام به مطالعه ی مباحثی پیرامون فطرت انسان است و بیشتر از منابع کتابخانه ای که در پایان آمده است استفاده کرده ایم.
و در پایان از استاد گرامی که دانشجویان را به تحقیق و مطالعه ی بیشتر تشویق می کنند کمال تشکر را دارم.
تعریف فطرت :
واژه فطرت از کلمه ((فطر)) اشتقاق یافته است.
که راغب اصفهانی فطر را به شکافتن چیزی از جهت طول تفسیر کرده است.
طبرسی نیز در معنای فطرت گفته است : ((فطر عبارت است از فرو ریختن از امر خداوند، همان گونه که برگ از درخت فرو می ریزد.
عبارت((فطر الله الخلقَ )) نیز کنایه از این است که خلق، از جانب خداوند پدید آمده است.))
زمانی که واژه ((فطر)) به خداوند اسناد می شود بدون شک به معنای آفریدن و ایجاد است.
ولی لغت شناسان، خصوصیت ابداع و بی سابقه بودن را نیز در آن محفوظ داشته اند، بنابراین فطرت معادل خلقت نیست، بلکه معادل ایجاد و ابداع است.
ابن اثیر نیز گفته است : ((فَطر : یعنی ابتداء و اختراع)).
حال باید دید مقصود از ابتدایی و ابداعی (بی سابقه) بودن چیست ؟
علامه طباطبائی، مقصود از آن را ایجاد از عدم و بدون ماده ی پیشین دانسته که با خلقت متفاوت می باشد.
ولی استاد مطهری این ابداع را مربوط به عدل و الگوی آفرینش دانسته که از ویژگیهای الهی است؛ زیرا در کارهای انسان، حتی کارهایی نیز که آنها را اختراعی و ابتکاری می داند، عناصری از تقلید وجود دارد، چرا که قبل از او طبیعت وجود داشته و مدلها و الگوهایی را به او آموخته است.
این دو نظریه با هم تفاوتی ندارند، هر چند در برخی فقط معنای دوم موجود است اما در برخی از افعال الهی هر دو معنای ابداع تحقق دارد.
در تعریف حقیقی فطرت می توان چنین گفت : فطرت عبارت است از نوعی هدایت تکوینی انسان در دو قلمرو شناخت و احساس.
((فطرت مربوط به اداراک و شناخت ، اصول تفکر بشر به شمار می روند و راههای مربوط به تمایل و احساس، پایه های تعالی اخلاقی انسان قلمداد می گردند.
این هدایت های فطری در قلمرو شناخت و احساس، از این جهت که تکوینی بود و اکتسابی و آموزشی نیستند، با هدایت های حسی و طبیعی که در موجودات بی جان و با هدایت های غریزی، که در جانداران و به ویژه انواع حیوانی وجود دارد، یکسانند.
(1)
ماهیت فطرت:
انسان دارای فطرت است که این یکی از خصیصه های ذاتی بشر است و در اینجا، باید به این دو نکته اشاره کرد :
الف : فطرت در ماهیت و حقیقت خود، بر دو گونه است (( فطرت عقل)) و ((فطرت دل)).
فطرت عقل، همان ادراکات بدیهی و طبیعی عقل را گویند که عقل، با توجه به ساختمان اصلی خویش بگونه ای ذاتی دارای یک سلسله ادراکات طبیعی و غیر اکتسابی ( اعم از تصوری و تصدیقی) است و فطرت دل عبارت است از علم حضوری انسان نسبت به برخی از حقایق که انسان با توجه به ساختار روحی خود آنها را واجد می داند.
فطرت عقل، همان ادراکات بدیهی و طبیعی عقل را گویند که عقل، با توجه به ساختمان اصلی خویش بگونه ای ذاتی دارای یک سلسله ادراکات طبیعی و غیر اکتسابی ( اعم از تصوری و تصدیقی) است و فطرت دل عبارت است از علم حضوری انسان نسبت به برخی از حقایق که انسان با توجه به ساختار روحی خود آنها را واجد می داند.
ب : اینکه فطرت از مقوله ی علم است یا کشش ؟
بزرگان از فطرت با تعابیر مختلفی چون : آگاهی، دریافت، علم، ادراک، گرایش، جذبه، کشش، دانش فطری، معرفت فطری، تمایل فطری و عشق یاد کرده اند.
و با دقت در اصل فطرت و کلمات بزرگان می توان فهمید که فطرت در این باره نیز، بر دو گونه است، فطرت آگاهی و فطرت عشق و پرستش که اولی (آگاهی فطری) از مقوله ی دانش و دومی (تمایل فطری) از مقوله ی جذبه و گرایش است به این معنی که انسان به گونه ای فطری و حضوری، هم خداشناس و خدا آشناست و هم دارای عشق و تمایل به او است و علامه جوادی عاملی در این باره می گویند : ((انسان، تا نداند، نمی خواهد و تا نشناسد، عشق نمی ورزد و تا نیابد نمی پرستد.)) یعنی در سرشت انسان هم آگاهی فطری و هم عشق برای شناخت کمال مطلق وجود دارد.(1) ویژگی های فطرت از نظر استاد مطهری: صفات و ویژگی های اشیاء دو گونه اند : تحلیلی و ترکیبی.
ویژگیهای تحلیلی از نهاد موضوع به دست می آید و به ؟؟
چیزی به موضوع نیاز نیست و ویژگیهای ترکیبی آن است که مطالعه ذات موضوع برای انتزاع آن کافی نیست، بلکه چیزی باید از بیرون به آن ضمیمه شود.
تفاوت این دو نوع صفت یا محمول در مقام اثبات است.
دسته نخست به دلیل (واسط در اثبات) نیاز ندارد، زیرا جزء اثبات موضوعند ولی دسته دوم به دلیل (واسطه در اثبات) نیازمندند، زیرا جدایی آنها از موضوع ممکن است بنابراین فطرت که امری سرشتی و ذاتی است، ویژگیهایی دارد که همه آنها از تحلیل خود فطرت به دست می آیند و اثبات آن برای فطرت به دلیل (واسطه در اثبات) نیاز ندارد.
حال به چهار ویژگی فطرت که استاد به آن اشاره کرده اند را بیان می کنم : فطرت از غریزه آگاهانه تر است.
غریزه به حکم اینکه یک میل است، با آگاهی همراه است، یعنی حیوان به میل خود نوعی آگاهی دارد، ولی دیگر به آگاهی خود علم ندارد، ولی انسان آنچه را می داند، می تواند بداند که می داند.
فطریات ماوراء حیوانی اند و ملاکهای انسانیت به شمار می روند.
فطریات انتخابگرانه اند و با خود محوری قابل توجیه نیستند.
فطریات، از نوعی قداست برخوردارند و ملاک تعالی انسان می باشند.
آیت الله جوادی عاملی نیز درباره ویژگیهای فطرت این چنین گفته اند : ((فطرت که همان بینش شهودی انسان نسبت به هستی محض فطرت و مطلق خواهی و نیز گرایش آگاهانه و کشش شاهدانه و پرستش خاضعانه نسبت به حضرت اوست، نحوه خاصی از آفرینش است که حقیقت آدمی به آن نحو سرشته شده و جان انسانی به آن شیوه خلق شده، که فصل اخیر انسان را همان هستی ویژه مطلق خواهی تشکیل می دهد.
فطرت انسان، مطلق بینی و مطلق خواهی است.)) (1).
شناخت های فطری: معنای شناخت های فطری عبارت است از شناخت هایی که مانند سایر ویژگیهای فطری از آغاز آفرینش انسان همراه بوده است.
یعنی همان طور که سفیدی و سیاهی یک انسان از آغاز آفرینش با او بوده است شناخت فطری از همان آغاز در سرشت و نهاد او بوده است.
در اینجا یک سؤال مطرح می شود و آن اینکه آیا اصولاً امکان دارد که انسان دارای چنین شناخت هایی باشد یا خیر ؟
در جواب می توان گفت که اگر مقصود از شناخت، شناخت بالقوه باشد، بله انسان می تواند داشته باشد ولی اگر مقصود از شناخت، شناخت بالفعل باشد، خیر و منظور از شناختهای فطری، شناخت بالقوه است.
توضیح اینکه شناخت بالقوه، شناختهایی هستند که فعلاً وجود ندارد ولی زمینه پیدایش آنها در انسان وجود دارد.
شناخت بالفعل هم شناختهایی هستند که فعلاً در حال حاضر وجود ندارند.
بنابراین وقتی که می گوییم که شناخت های فطری از آغاز آفرینش در وجود انسان است مقصود این است که شناخت های ویژه ای به صورت قوه و استعداد از آغاز آفرینش، به طور طبیعی، در انسـان وجـود دارد که در شرایـط خاصی این استعداد شکوفـا می شود و فعلیت می یابد.(2).
انواع شناخت های فطری: شناخت های فطری را می توان به سه دسته تقسیم کرد : شناخت های فطری حسّی که عبارت است از تمایلات و خواستهایی که بنابر نیازهای جسمی انسان، به طور طبیعی، در او وجود دارد.
از این تمایلات تعبیر به غرایز می شود.
مانند غریزه تشنگی.
این امور ادراکات واحساساتی است که در ارتباط جسم و حواس ظاهر است و سایر حیوانات نیز با انسان مشترکند.
تمایلات جنسی یکی از شناختهای فطری حسی است که از آغاز آفرینش با انسان بوده ولی به صورت بالقوه.
و انسان پس از بلوغ، اگر بیماری جنسی نداشته باشد، این استعداد در او شکوفا می شود و این شناخت فطری فعلیت می یابد.
شناخت های فطری عقلی که همان شناخت های بدیهی هستند.
به این معنی که شناخت های بدیهی در فطرت و سرشت و طبیعت عقل وجود دارد، و این شناخت ها به صورت قوه واستعداد از آغاز آفرینش همراه انسان بوده و با تحقق شرایط شکوفایی استعداد مذکور آن شناخت ها فعلیت می یابد.
به بیان ساده تر، انسان طوری آفریده شده که وقتی مفهوم هستی و مفهوم نیستی را درک می کرد خود به خود می فهمد که جمع بین هستی و نیستی امکان ندارد.
در برای فهم مطلب لازم است که شناخت بدیهی را توضیح دهیم.
شناخت های عقلی به دو دسته تقسیم می شوند : شناخت های بدیهی که عبارتند از شناخت هایی که خود به خود معلوم است، و انسان برای معلوم شدن آنها نیاز به فکر و برهان ندارد، بلکه عقل بدون برهان آن شناخت ها را در می یابد و نوع دوم شناختهای عقلی، شناخت های نظری هستند که عبارت است از شناخت هایی که عقل بدون دلیل نمی تواند آنها را باور کند و عقل جز در پرتو اندیشه و جز براساس دلیل و برهان نمی تواند آنها را بپذیرد.
بنابراین شناخت های فطری عقلی همان شناخت های بدیهی است زیرا برای شناخت آنها عقل احتیاج به برهان و دلیل ندارد.
شناخت های فطری قلبی که به شناخت هایی می گویند که در فطرت و سرشت قلب، یعنی هرگز شناخت های غیرحسی و غیر عقلی انسان، قرار دارد مانند علاقه به فرزند.
هر کس در جان خود این معنی را ادارک کند که به بقای نسل و داشتن فرزند علاقه دارد.
این شناخت از راه حواس پنجگانه و یا از طریق عقل برای او حاصل نشده است، بلکه این شناخت به قلب و دل و جان انسان مربوط می شود.
و دیگری مثل : احساس برتری جویی، حقیقت خواهی است.
با توجه به این تعاریف، درباره تفاوت میان شناخت های فطری عقلی و قلبی می توان گفت که بین اینها دو تفاوت وجود دارد، یکی تفاوت در مرکز رابطه و دیگری، تفاوت در نحوه شناخت است.(1) حال که به انواع شناخت های فطری اشاره شد لازم می شود که به چگونگی شناخت خود فطرت نیز اشاره کنیم : طرق شناخت فطرت : از سه راه می توان به وجود فطرت و انسان پی ببرد : از طریق آزمایش ها و تجربه های گوناگون، با توجه به ویژگی های فطرت.
توجه به افکار اندیشمندان و صاحب نظران، و استفاده از تحقیقات و مطالعات آنان.
توجه به موارد اضطراری و زندگی انسان و نگرش به جلوه گاههای حساس فطرت.
دقت و کنجکاوی در منطق وحی و احادیث انبیاء و اولیاء و ائمه معصومین .(2) نظر حکما اسلامی درباره شناخت های فطری: انسان بعضی چیزها را بالفطره می داند که آنها البته کم هستند.
اصول تفکر انسانی که اصول مشترک تفکرات همه انسانهاست.
اصولی فطری هستند و فروع و شاخه های تفکرات، اکتسابی.
اینها می گویند اصول تفکرات، فطری هستند منظور انسان این است که انسان در این دنیا متوجه اینها می شود ولی در دانستن اینها نیازمند به معلم و نیازمند به صغری و کبری چیدن نیست، یعنی ساختمان فکر انسان، گونه ای است که صرف اینکه این مسائل عرضه بشود کافی است برای اینکه انسان اینها را قبلاً می دانسته است و این نظر حکمای اسلامی است.
فیلسوفان اسلامی قائل به این هستند که اصول اولیه تفکر انسان آموختن و استدلالی نیست و بی نیاز از استدلال است ولی در عین حال این اصول را ذاتی نمی دانند، حکمای اسلامی می گویند در ابتدا که انسان متولد می شود، حتی همان اصول تفکر را هم ندارد ولی اصول اولیه تفکر که بعد پیدا می شود از راه معلم هم پیدا نمی