چاروق دوزی هنر سنتی و دستی شهرستانهای قوچان و بجنورد می باشد و چاروق به نوعی پاپوش گفته می شود که شبیه به قایق بوده و در محل انگشتان پا با قوسی به طرف بالا برگشته است که درگذشته مورد مصرف عموم بوده با این تفاوت که چاروق برای طبقه اعیان دارای تزئینات بوده و مردم عادی بدون تزئین و ساده آن را استفاده می کردند
هدف از انجام این گزارش و تحقیق دراین مورد خاص ، نشان دادن این وصنعت بودکه مخصوص بجنورد است .
ضمن آنکه بعد از تحقیق دراین مورد و دیدن مراحل کار خودم بیش از پیش به این حرفه مورد علاقمند شدم و امید آن دارم که بتوانم فرهنگ و آداب و رسوم سنتی منطقه خود را به خوبی بشناسانم .
عمده تحقیق میدانی بود به جز مواردی اندک که لازم بود از مقالات بهره گرفت .لازم است از استادکاران گرامی ،آقایان حسینعلی محمد زاده و حسین محمد زاده ، کمال تشکر و قدردانی راداشته باشم که در رجوع برای این تحقیق ،نهایت راهنمایی را برای من داشتند .
همینطور از استاد گرامی ام ، سرکار خانم شریفی نیا که باعث شدند دید من نسبت به صنایع دستی کشور و فرهنگم بازتر شود .
مواد اولیه
چرم دباغی شده گاو و گوساله قالبهای چوبی ،نخ ابریشم ، نخ گلابتون ،نخ قندی ، ابزارکار کفاشی مانند مشته ، صیقال ،سوراخ کن و ............
دباغ خانه چرم
ساخت خودچرم سنتی است .
چرم مورد نیاز برای ساخت چاروق را دباغی شده فراهم می کنند .
قدیم دربجنورد ، دو دباغ خانه وجود داشته که چرم مورد نیاز چاروق دوزان را فراهم می کرده است .
ولی الان در بیشتر از سه , چهار شهر کشور ، دباغ خانه وجود ندارد که می توان اصفهان ، همدان و زنجان را نام برد و کارگاه های آنها به همان صورت سبک قدیم است .
(( تهیه چرم دباغی به این ترتیب است که پوست حیوانی مانندگاو و یا گوسفند را بعد از ذبح از گوشت جدا کرده و پشت ورویش را درخمیر
آرد جو می خوابانند و بعد از30-20 روزآن را خارج می کنندکه بعد از این مدت ،موهای پوست به راحتی با کاردک کنده می شودو بعد از کندن مو و خشک شدن ، آن را درون خوراک مازو قرار می دهند که این مازو از میوه درختی درکردستان تهیه می شود و این میوه شبیه به فندق بوده که میوه را کوبیده و به آرد تبدیل می کنند و درون آب حل می کنند و بعد از آن چرم را درونش قرار می دهند و بعد از خارج نمودن از مازو , چرم را شسته و خشک می کنند و رنگ گیاهی روی سطح خارجی آن می مالند تابه رنگ نارنجی تا قرمز در آید و سپس این چرم دباغی شده را به شکل مثلث یا مستطیل برش می دهند .))
تعریفی از چاروق چاروق نوعی کفش سنتی مخصوص شمال خراسان است .
حدود 50-40 سال قبل استفاده می شد .
از 40 سال به این طرف، کم کم با آمدن ماشین و کفش های جدید ، استفاده نشد تا حدود سال 60 که آقای حسین محمد زاده ، به آن جنبه تزئینی بیشتری دادند .
و انواع مختلفی از آن ساختند که دیگر از بین نرود و به واسطه ارتباطی که با ادارات مختلف ازجمله جهاد ، صنایع دستی ، میراث فرهنگی ،ارشاد همبنطور شرکت در نمایشگاهها داشتند باعث شدکه بمانند .
در میدان شهید بجنورد ، بازارچه ای است که درقدیم به بازار کفاشان معروف بوده که در آن همه استاد چاروق دوز و نوعی کفش های سنتی دیگر بود ولی امروزه اغلب مغازه ها ی این بازارچه به محل فروش هنرهای دستی ترکمن اختصاص دارد .
درخصوص استادکاران قدیمی این بازارچه ،آقای حسین محمد زاده می گویند : قدیمی ترین استادکاران آن بازارچه پدر ما است .
5 تا پسر داشته که من کاراو را ادامه دادم .
نقش هاو مراحل ساخت ، همان طرز قدیم است تمامی مراحل ساخت چاروق از ابتدا تا انتها یعنی ساخت رویه وزیره و ..........
توسط خود این دو استاد کار انجام می شود .
ویژگی چاروق اصیل که نکته بسیار جالبی است ،این است که : دو لنگ کفش ، چپ و راست ندارند .
کلاً زیره ، رویه و پشت آن از یک تکه چرم است یعنی محل دوخت آن فقط ازیک قسمت به نام شیرازه است .مواد اولیه آن ، چرم طبیعی گاو و گوساله است .
نوع گاوی آن درکفش های زنانه و مردانه استفاده می شود و نوع گوساله آن برای کفش های بچه گانه .
و دلیل آنکه از چرم گوساله و یا قسمتهای نرم گاو برای چاروق بچه گانه استفاده می شود ، آنست که نرم تر است و پا را اذیت نمی کند .
برش ها اکثراً ذهنی است والگوزیاد استفاده نمی کنند .
نخ هایی هم که برای تزئین استفاده می شود بیشتر نخ ابریشم و گلابتون است .
بیشتر قالبهای قدیم را استفاده می کنند که از چوب چنار است و دست ساز هستند ولی نوع های جدید آن کارخانه ای هستند .
درقدیم چون آب و هوا خیلی سرد بوده و برف نسبتاً زیاد بوده است , چاروق ها را با جوراب های پشمی ضخیمی می پوشیدند و قالبها را نسب به الان بزرگتر درنظر می گرفتند که چاروق نسبت به پا مقداری بزرگتر بود .
می توان گفت درقدیم ، نوع کفشی که می پوشیدند مخصوصاً مردانه ، همین چاروق ها بودند ولی الان استفاده عمومی ندارد و بیشتر جنبه تزئینی دارند و درمراسم های سنتی به همراه لباس سنتی استفاده می شود .
چاروق نوعی سنتی آن است و لی نوع جدید آن کفش چاروق است که قسمت دماغه چاروق را ندارد و بیشتر به عنوان روفرشی استفاده می شود .
در قدیم ،زیره دیگری به چاروق می خورده ،یعنی یک زیره به قسمت پاشنه ویک زیره به قسمت پنجه و به آنها چاروق های چهارپینه می گفتند ، یعنی هر جفت چهارپینه داشت .
اکثراً هم آن زیره را از یک جنس مقاوم مثل پادوش ( چرم گاومیش ) می زدند ولی الان که جنبه تزئینی دارد ، دیگر این کار را نمی کنند .
با آمدن ماشین ، دوخت چاروق برای مدت کوتاهی به فراموشی سپرده شد تا اینکه به توصیه محمد نداقی به دولت که شاهد استقبال کشورها از چاروق های ایرانی بوده است , دوباره این هنر زنده شد .
ابزارکار ابزارکار ، همان ابزار کارکفاشی است به جزیکی دو مورد.توضیحات مختصری درباره هریک از ابزار : - مشته نازک کردن چرم و کوبیدن آن - گزن صاف ( تیغ برش ) برش چرم - گزن سرکش لویس کردن ونازک کردن رویه و زیره - تسمه کش عبور دادن تسمه چرمی - چوب صیقال صاف کردن و پرداخت - قلم سوراخ کن سوراخ کردن بندها ( سوراخ کن های بزرگ برای نقش های بزرگ و سوراخ کن های کوچک برای نقش های کوچک ) -درفش دوخت و دوز ( سرهای کلفت آن برای دوخت زیره کفش بانخ کلفت ) - قالب کش بیرون کشیدن قالب ازکفش چاروق .
به این ترتیب که کفش راکه دوخته شده و خشک شده می خواهند از قالب بیرون بیاورند , قسمتی از قالب کش به زیر پا می رود ونوک آن در سوراخ قالب , گیر می کند ومی کشند و به این ترتیب قالب بیرون می آید .
لویس کردن لویس کردن چرم یعنی نازک کردن .
بعضی از قسمتهای چرم که ضخیم است ،لازم است نازک شودتا یکدست ویکنواخت باشد ، برای این کار ،چرم مورد نظر برای رویه و زیره را روی کنده گذاشته و به کمک سرکش ، لایه ای از آن برمی داریم و می توانیم بعد از آن با مشته روی چرم بزنیم و بکوبیم تا نازک تر شود .
مراحل کار چرم مورد استفاده باید کاملاً نرم باشد تابتوان با آن راحت ترکارکرد .
به این منظور چرم را داخل آب درحدود نصف روز می گذارند .
اگر زمان طولانی در آب بماند رنگ آن رفته رفته تیره ترمی شود .
بعد از آنکه چرم را ازآب بیرون آوردند ، آن را طبق الگوی زیر و به اندازه قالب مورد نظرمی برند .
این الگو برروی چرم دو لا اجرا می شود .
مراحل برش برروی کنده چوبی که از چوب چنار است ،انجا م می شود .
درقسمت لبه آن ( A ) باسمبه سوراخ هایی را با فاصله ایجاد می کنند سپس نوارهایی باریکی به نام تسمه ، ازچرم بریده ودرحالی که چرم چاروق هنوز نرم است ،تسمه را ازسوراخهای لبه به کمک تسمه کش عبور می دهند .
مابین دو طرف تسمه که تقریباً به شکل دایره است گل تسمه می گویند که به روی کارمی افتد .
نخ پلاستیکی زری که نخ محکم و بادوامی است برای دوخت شیرازه جلو ودماغه به کار می رود .
قسمت دماغه در حین دوخت باید حتماً جمع شود که بعد به همان حالت می ایستد .
دوسه بار از قسمت دماغه نخ را عبور میدهند تا شل نشود .
سپس ، قالب را با فشار داخل آن می کنند و بعد تسمه ها را می کشندو گوشه ها ی کار جمع می شود .
اگر چرم نازک باشد مانند چرم گوساله ، به راحتی شکل می گیرد و لی برای چرم های کلفت تر باید از چکش ، مشته و صیقال چوبی کمک گرفت .
پرداخت و توسط مشته صافکاری می شود و سپس توسط صیقال چوبی ، صیقل می شود .
بعد از صافکاری باسوراخ کن های ریز و درفش ،نقش موردنظر خود را برروی چرم می اندازند .
همینطور وسیله ای است شبیه رولت خیاطی که نقش نقاط ممتدی را برروی چرم می اندازد .
از آنجایی که چرم هنوز نرم و خیس است ،فرم این نقوش را به خود می گیرد .بعد از خشک شدن چر م ، دیگر از بین نمی روند .
رنگ اولیه چرم ،رنگ گیاهی است که دردباغی به چرم خورده ومعمولاً قرمز گلی است .
از آنجایی که وقتی چرم خیس می شود ، مقداری از آن براقیتش کم می شود ، بعداز آنکه کارتمام شد و چرم خشک شد، یک رنگ دیگری به نام جوهر فولادی به آن می زنند که به براقیت قبلی اش برمی گردد .
این جوهر ابتدا به صورت گرد تقریباً سیاه رنگی است که در آب گرم حل می شود وبه رنگ قرمز گلی درمی آید .
چرم که خشک شد ، قالب را از داخل آن در می آورند .
دراین زمان چون ، چرم خشک شده فرم قالب رابه خود گرفته است .
سپس یک تکه چرم دیگر را اغلب به رنگ مشکی به فرم زیر بریده و به پشت چاروق با نخ پنبه ای می دوزند ولی ضخامت این نخ را نازکتر از شیرازه دور می گیرند این هم جنبه تزئینی دارد و هم آنکه پشت آن نخوابد و حالت بگیرد .
اکنون نوبت به گلدوزی و تزئینات می رسد ، و این کارها هم بسته به سلیقه تا هرچه قدر که بخواهند انجام می دهند .
ازنخ لحافدوزی که نخ پنبه ای است وبه نخ قندی مشهور است برای دوخت دوره کاربه کار می رود که ضخامت آن نسبتاً بالاست .
به این عمل ، دوره دوزی یا شیرازی دوزی می گویند ، نخ پنبه ای را از کارخانه نخ ریسی خراسان فراهم می کنند .
برای تزئین بیشتر ، پولک و گل درسرپنجه ها می زنند وبه این صورت تکمیل می شود .
تزئینات و نقوش همانطور که گفته شد زمانی که هنوز چرم خیس است و داخل قالب است ،نقوش دلخواه خود را به کمک ابزاری مانند درفش ،رولت و...........
برروی چرم نرم به دست می آورند .
یکی از این نقوش ، جقه بادام است .
بعد ازاین مرحله ، رنگی می خورد و پرداختی می شود و بعداز خشک شدن از قالب درمی آید ، نوبت به گلدوزی می رسد .نقوش گلدوزی هم ذهنی است و بدون الگو و هرکدام اسمی دارد .
بیشترین نقش اصلی که به کار می رود ، هفت و هشت است که با سه چهار رنگ که درکنار هم به هم بیایند اجرا می شود .
از جمله نقوش دیگر ، سیخ و همینطور ،ماه وستاره که با هم در چرم پشت پا به کار می رود .
از تزئیناتی مانند پونس و پولک نیز استفاده می کنند .
علاوه بر آنکه شکل سنتی آن این است که بندی بر روی کفش زده می شود .
اکثراً توپی از نخ های رنگین راکه به آن گل می گویند ، درنوک دماغه وصل می کنند .به این صورت که یک دسته ا زنخ های رنگی که برای گلدوزی هم استفاده کرده اند ،می گیرند ،وسط آنرا با نخی می بندند ، ادامه نخ را ازسوزن عبور داده و آنرا