در تاریخ کشورها و سرزمین‌ها برخی از حرکت‌ها و جنبش‌ها به خاطر تازگی و کارکردش اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند و چه بسا الگویی برای پیشرفت و یا پسرفت به حساب می‌آیند.
جنبش تنباکو در ایران یکی از این مقاطع تاریخی است که مردم ایران را نسبت به قدرت خویش برای مقابله با پیش‌آمدهایی که حیث ملی آنها را به مخاطره می‌انداخت، آگاه ساخت.
مردمی که یاد گرفته بودند هر آنچه شاه و دربار برای آنها رقم می‌زند بپذیرند و خود را ملزم به اطاعت از آن می‌یافتند هرچند از اجرای آن کراهت داشتند.
تحولات در کشورهای اروپایی و امور مرحله‌ای حساس شده بود و سرمایه‌داری را از مرزهای خود فراتر گذاشته بود و در پی سود و منفعت خویش خواسته‌ها و مطالعات دیگران را به هیچ می‌انگاشت.
بنابراین جنبش تنباکو یک جنبش کاملاً مربوط به مسائل اقتصادی است یعنی ریشه اصلی‌اش به اقتصاد برمی‌گردد و این عملاً بر می‌گردد به یک مسئله بسیار مهم و آن به وجود آمدن و رشد امپریالیسم است.
این مسئله تنها به ایران مربوط نمی‌شود و آسیا را هم در بر می‌گیرد.
در ایران رژیم، رژیم زمین‌داری است و با رژیم سرمایه‌داری چندان میانه خوبی ندارد.
لذا ؟؟؟
که به واسطه پدید آمدن تعارض منافع زیر ساخت‌های اقتصادی اجتماعی دچار تضاد شده و مقابله با پدیده بیرونی نمود عینی به خود می‌گیرد.
برای تحلیل انقلابها و جنبش‌ها در ایران براساس چارچوب نظری چارلزنلسون می‌توان گفت که هر جامعه یک ساخت دارد و ساخت جوامع با یکدیگر متفاوت است و هر ساختی یک عملکرد و کارد به خصوصی دارد.
در ساخت اجتماعی ایران حتماً یک عملکردی وجود دارد که این ساخت‌ها را به هم مربوط میکند که به آن ساخت جامعه می‌گویند.
این کارکرد ساخت ارزشی را به وجود می‌آورد این ساخت ارزش تغییرات مربوط به تجانس را به وجود می‌آورد.
حال اگر بین ساخت ارزشی و محیط تجانس باشد مشکلی پیش نمی‌آید ولی اگر عدم تجانس بین ساخت ارزشی و محیط به وجود بیاید آن وقت نظام نامتعادل اجتماعی به وجود می‌آید و این چیزی بود که در جنبش تنباکو اتفاق افتاد.
به هر حال در این تحقیق در پی آن هستیم تا ببینیم نقش روسیه در این جنبش چه میزان بوده است.
آیا همانطور که برخی ادعا می‌کنند که سر منشأ و سرنخ ماجرا در دست آنها بوده و مردم را آنچنان که می‌خواستند هدایت می‌کردند یا فقط به خاطر حفظ منافع خود مخالف اعطای امتیاز به رقیب خود بودند.
و این مردم و علما بودند قیام را آغاز کردند و به نتیجه رسانیدند.
ما در این تحقیق سعی کرده‌ایم با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی موضوع را قدری بشکافیم.
اما به نظر می‌رسد نقش اولیه یک نقش تقویت کننده و تکمیلی بوده تا یک نقش بنیادی و محوری بررسی ادعاهای طرفین و مدارک تاریخی این را ثابت میکند.
نگاهی به منابع
نخستین اثر مستقل و تک نگارانه درباره جنبش تنباکو، کتاب تاریخ و دخانیه شیخ حسن کربلایی است.
حاج علی فرزند محمدرضا، پدر شیخ آقا بزرگ حلمرانی هم رساله‌ای در تاریخ دخانیه 1) نوشته که متاسفانه تاکنون یافت نشده است.
پس از آن کتاب مستقل دیگری که نوشته شده کتاب «تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران» ابراهیم تیموری است که به سال 1328 خورشیدی چاپ شده است.
وی از کتاب شیخ حسن، کمال استفاده را کرده و نامی از آن به میان نیاورده است.
البته خود او هم تلاش زیادی در جمع‌آوری اسناد و مدارک کرده است.
اثر مستقل دیگر، عنوان «تحریم تنباکو» از خانم نیکی، رکدی است که توسط شاهرخ قائم مقامی ترجمه و به سال 1356 خورشیدی در تهران به چاپ رسیده است.
تحلیلی از نقیش سه گانه شهید شیخ فضل‌الله نوری در نظارت تحریم تنباکو اثر مستقل دیگری از آقای ابوالحسنی (مندر) است که به سال 1360 توسط انتشارات پیام آزادی در تهران چاپ شده است.
«پیکار پیروزی تنباکو» از محمد نهاوندیان (تهران، چاپ پرتو) و کتاب «ریشه و روند جنبش تنباکو» (بدون یاد از نام مؤلف) و کتاب «اندیشه دینی و جنبش ضد رژی» از آقای حسین آبادیان (تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1376 آثار مستقل دیگری هستند که در این باره انتشار یافته‌اند.
کتابی نیز با عنوان «بازرگان» از خانم هما ناطق درباره دادوستد با بانک شاهی ورژی تنباکو در تهران به سال 1373 چاپ شده است.
کتاب ویژه‌ای هم درباره مرحوم سید علی‌اکبر فال اسیری مجتهد فارس با عنوان «نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو» از آقای محمدرضا رحمتی در تهران و به توسط بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی چاپ شده است.
ما در این تحقیق تلاش نموده‌ایم از منابع بیشر بهره ببریم که به شکلی به موضوع مرتبط بود و در آنها به نقش روسیه در جنبش اشاره شده باشد.
از جمله این منابع برخی خاطرات از جمله خاطرات دکتر فوریه در ایران است.
همچنین اسناد وزارت خارجه انگلیسی و فرانسه از دیگر منابع بوده که به آنها مراجعه شده است.
بخش دیگر منابعی در واقع منابع مطالعاتی و تحقیقاتی است که با مراجعه به آنها سعی شده تا نتیجه تحقیقات آنها به شکلی در این پرونده منعکس شود.
از جمله منابعی که به کرات به آنها استناد شده کتاب روس و انگلیس در ایران اثر فیروز کاظم‌زاده است.
تاریخ قاجاره اثر آ.ک.س لمیتون از دیگر منابعی است که به قدر نیاز به آنها مراجعه کرده‌ایم.
زمینه‌های فرهنگی جنبش یکی از زمینه‌های جنبش تنباکو در ایران نارضایتی مردم و علما از نفوذ فرهنگی و اقتصادی بیگانگان در کشور بود.
این نفوذ که ؟؟؟
و هویت ملی و فرهنگی یک جامعه سنتی را با خطی مواجهه کرده بود تبدیل به یک جنبش ضد بیگانه شد.
شیخ حسن کربلایی این فضا را این چنان افعال و اطوار زشت و ناپسند فرنگیان در نظرها به زیبایی جلوه گرفت که مسلمان زایگان ایران، با آن وجدانهای سلیم و سلیقه مستقیم، قبایح افعال و اطوار ننگ مغزانه فرنگیان را از خود نیز به خلافت پیرابه‌ها بسته، با شوق و شعف هر چه تمام‌تر، شعار شعائر تا خود گرفته، سهل است که مایه مباهات خود دانسته، بدان قبایح نیز بر مردم مملکت افتخار و مزیت جستند؛ و با همه این، باز هم فرنگی مآبی دست از مسلمانان برنگرفت تا بر طبایع ایشان نیز استیلا یافته، استعداد طبیعیه (؟؟؟
تا مسلمانان را هم از ریشه برانداخت.
نویسنده تاریخ دخانیه در ادامه می‌نویسد: این شد که از این پس کلمه ملت را که سبب اصلی خرابی کار ایران فهمیده بودند، نفوذ و موقع ؟؟؟
از دلها برفت و افکار فرنگستان که ضامن سعادت و نیکبختی ملت و مملکتش می‌دانستند.
هر روزه در نظرها رونقی تازه گرفت و به تدریج مقام فرنگیان در ایران خیلی بلند و منتسبات فرنگستان کلیه خیلی دل‌پسند افتاده و بدین ؟؟؟
هر کار فرنگی و فرنگی مآبی را در ایران ]رواج[ افزوده شده و بازار اسلام و مسلمانی را همی (رونق) بکاهید، تا آنجا که بزرگان ایران را از سازش و آمیزش با مردم فرنگستان، عظم بسیاری از منکرات اسلامیه یکسر از نظر به دری رفت؛ سهل است که نوبت، کم‌کم به معلومات وجدائیه و مسلمات فطریه رسید.
تاریخ دخانیه، شیخ حسن اصفهان کربلایی به کوشش جعفریان ص44 زمینه‌های اقتصادی جنبش تنباکو نفوذ اقتصادی بیگانگان در ایران یکی از عوامل عمده پیدایش جنبش تنباکو بود.
مردم، تجار و بازرگانان وقتی می‌دیدند که سرنوشت اقتصادی مملکت خود به دست بیگانگان افتاده است به دنباله بهانه به منظور نشان دادن واکنش بودند و این بهانه با اعطای امتیاز توتون و تنباکو به دست آمد.
در اینجا قسمتی از نامه یک تاجر به علمای عراق که توسط شیخ حسن کربلایی در زمینه دخالت خارجی‌ها در مسائل مملکتی و ضررهای آن به اقتصاد کشور آورده می‌شود.
قسمتی از نامه یک تاجر به علمای عراق که توسط شیخ حسن کربلایی در زمینه دخالت خارجی‌ها در مسائل مملکتی و ضررهای آن به اقتصاد کشور آورده است: «نوع اهالی این بلد عمده و معظم که چشم و چراغ ایرانیان است، خاصه صنف تجار را، کار این روزها خیلی سخت و دشوار شده و چگونه سخت و دشوار نباشد و حال آن که چندین سال است تا کنون که ]به[ سبب مداخل و استیلای فرنگیان، رشته تجارت ایران بالمرّ، از دست تجار مسلمان بیرون رفته است.» این جماعت فرنگیان، گذشته از این که در کلیه بلاد ایران، خاصه در این بلد معظم، کم‌کم خیلی زیاد شده و در رشته بسیاری از کارها، مدخلت جسته‌اند، این جماعت به یک وضع تقلبی در کار تجارت ایرانیان داخل شده و رشته کارها را در هم و برهم زده‌اند که تجار مملکت را علی‌الخصوص با التزام به احکام شریعت، دیگر دادوستد صرمه ]وعاندی[ ندارد، سهل است که این وضع دادوستدهای اسلامی، به جز خسارت، نتیجه و حاصلی نتواند داشت.
این است که از چندین سال تاکنون، هر ساله در هر بلد جمعی از تجار مسلمان ورشکسته و خانه‌نشین شده و این باقی مانده هم که امروزه علی الرسم به مجره و کاروانسرا می‌آیند، با کمال کسالت و افسردگی هرکسی در این خیال که تا هنوز به وسیله چرکین ورشکستگی ننگین شده خود ]اختیاراً[ از کار تجارت کناره گرفته و ابتلا خانه نیشن باشد.
مقایسه امتیازاتی که کشورهای ضعیف‌تر به قدرتهای بیگانه داده بودند از دیگر دلایل مخالفت مردم با امتیاز تنباکو بود.
چه براساس اسناد میزان سود و بهره‌ای که از بابت این امتیاز به ایران داده می‌شد به مراتب کمتر از امتیازات از نوع خود در سایر کشورها از جمله عثمانی بود.
در این اواخر در مملکت ماد و سه فقره امتیاز به اجانب داده شده است که امثال آن شرایط خفیفه ]، حقیقتاً[ در هیچ مملکتی دیده و شنیده نشده است امروز دولت انگلیس با آن همه اقتدار در زنگبار و فرانسه در داهومی (بنین) و دولت ایتالیا در حبشتان با آن شرایط خفیفه امتیاز حاصل نتواند نمود؛ حقوق هیچ مملکت و ملتی بدین پایه رایگان فروخته نمی‌شود؛ آیا واسطه کار هیچ وجدان ندارد ]و به هوش نمی‌آید[ و پیش خود نمی‌اندیشد که این امتیازات متضمن حقوق عمومیه است؟
رقابت‌های روس انگلیس در ایران در دوران قاجار محور عمده حل و فصل مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاکم را، سیاست موازنه مثبت (جلب رضایت دو ابرقدرت روس و انگلیس، از طریق اعطای امتیازات و منافع مختلف به آنها) تشکیل می‌داده است!
تا جائیکه به عنوان شیوه‌ای سهل الوصول برای حفظ و بقای شاه و برابر تکاثر طلبی استعمارگران بین‌المللی به کار گرفته می‌شد.
و اساساً رژیم حاکم بر هیچ وجه برمبنای منافع مردم محروم کشورمان و هویت و استقلال اسلامی میهنی عمل نمی‌نموده و تنها چیزی که مبنای ارزش‌گزاری و برنامه‌های آن را تشکیل می‌داد حفظ منافع دربار و قدر قدرتی شاه وقت بوده است.
این وابستگی به اجانب به نحو بارزی در نامه سید جمال الدین اسدآبادی به میرزای شیرازی منعکس شده است.
و (شاه) نصف دیگر مملکت را هم به عنوان حق سکوت به دولت روسیه ـ داده اثر شود ـ آنهم عبارتست از: 1ـ مرداب رشت و راه انزلی تا خراسان و آنچه از خانه‌ها و مسافرخانه‌ها و باغستانها تابع ان راه است.
ولی دولت روسیه به دماغش خورده و این هدیه را نپذیرفته، او در صدد است اگر این معاهده‌ها ـ که به تسلیم کشور به اجانب منتهی می‌شود به هم نخورد، خراسان را مستعمره خود کرده و به آذربایجان و مازندران نیز دست بیاندازد، این اولین نتیجه‌ای است که برپاست این احمق مترتب می‌شود، خلاصه این مرد تبهکار، کشور ایران را اینطور به مزایده گذاشته و خانه‌های محمد و ممالک اسلامی را به اجنبی می‌فروشد ولی از پست فطرتی و فرومایگی که دارد به قیمت کم و وجه اندک حاضر به فروش می‌شود.
بله وقتی پست فطرتی و حرص با خست و دیوانگی آمیخته شود، چنین خواهد شد.
از مدتها پیش بر ناصرالدین شاه و صدر اعظم وی، میرزا حسین‌خان مشیرولدوله، آشکار شده بود که از سوی روسیه تهدیدی بنیادی نسبت به استقلال ایران صورت می‌گیرد و ایران با توجه به موقعیت متزلزل امور مالی‌اش، بدون متحد نمی‌تواند در مقابل نفوذ روسیه مقاومت کند.
بنابراین، آنان درصدد برآمدند که توجه قدرتهای بزرگ را به توسعه اقتصادی کشور جلب کنند، به این امید که اگر این قدرتها در کشور سرمایه‌گذاری کنند به حفظ استقلال ایران کمک خواهند کرد.
در آن زنان، هیچ یک از قدرتهای بزرگ به جز روسیه و بریتانیا به ایران علاقه نشان نمی‌دادند و بدین ترتیب بود که رویتر امتیار سرانجام به یک تبعه بریتانیایی اعطا شد.
روسها از اعطای این امتیاز به شدت خشمگین بودند و در دیگر کشورهای اروپایی نیز نسبت به این امتیاز انتقادات زیادی شد و بالاخره در 1873م، شاه تحت فشار روسیه این امتیاز را لغو کرد.
شاه و سپهسالار پس از این بخش (امتیاز رویتر) و با پولی که به عنوان رشوه از رویتر گرفتند، در سال 1290 هجری قمری، از طریق روسیه به فرنگ رفتند.
ولی در پایتخت روسیه با اعتراض شدید دولت تزاری نسبت به این عهدنامه روبرو شدند که دنباله این سفر به