نوشتار
در این نوشتار تلاش شده است ضمن تحلیل اصول اساسی دموکراسی و نظام انتخاباتی ایران به بررسی این دو پرداخته شود.
طرح سوال هایی چون؛ اصول دموکراسی کدامند و چگونه در جوامع ظهور می یابند؛ نظام انتخاباتی ایران بر پایه ی کدام اصول بنا شده است: و آیا این نظام با شاخص های دموکراسی همخوانی دارد یا نه و تلاش برای یافتن پاسخ آنها محوریت بحث را تشکیل می دهد با توجه به باز خورد اجتماعی قواعد ناهمگون نظام سیاسی ایران- که تحلیل و توصیف و ارزیابی پدیده ها به مراتب مشکل تر می کند.
موشکافی و روشن کردن زوایای تاریک و مبهم این نظام ضروری می نماید.
و از آنجایی که نظام انتخابات به عنوان یکی از موثرترین ابزارهای مردم سالاری شناخته شده است مفید واقع شود.
امید است که این نوشتار بتواند با نگاهی منطقی و غیرمغرضانه به ارائه ی تحلیلی درست و واقع بینانه از واقعیات و پدیده های مورد بحث نایل آید.
انتخابات دموکراتیک
نقش بسیار زیادی در اتخاذ تصمیم صلح آمیز و ایجاد ثبات در جامعه ی سیاسی را دارد تصدی قدرت سیاسی بدون رضایت یا اراده ی آزاد مردم خارج از رویه های مردمی و دموکراتیک، بی ثباتی و تعارض منافع و مشکلات عدیده ای برای اداره ی نظام سیاسی به وجود می آورد.
انتخابات دموکراتیک، انتخاباتی است که در یک فضای دموکراتیک با رعایت حقوق و آزادیهای سیاسی شهروندان، برگزار شود.
حکومت و نهادهای انتخاباتی برآمده از چنین فضایی که براساس رضایت و رای آزاد شهروندان باشد، دارای مشروعیت است پس انتخابات دموکراتیک مشروعیت بخش نظام سیاسی است.
البته انتخابات دموکراتیک صرفا مشروعیت بخش نیست بلکه دارای خصیصه ی رقابتی بودن نیز هست که موجب مشارکت موثر و کارآمد تمام گروهها و اضراب مخالف و موافق می شود.
همچنین می توان به فراگیر بودن و قطعی بودن انتخابات دموکراتیک اشاره کرد.
فراگیر بودن موجب حضور همه ی افراد واجد صلاحیت بدون توجه به فاکتورهای تبعیض آمیز می گردد و قطعی بودن آن، پذیرش نتایج انتخابات توسط تمام بازنگران انتخابات را به همراه
می آورد.
در نتیجه حکومت زمانی مشروعیت دارد که اولا با رضایت مردم طی انتخاباتی با خصیصه های فوق الذکر شکل گرفته و ثانیا پس از انتخاب شدن، عملی کننده ی نیازهای مردم در چهارچوب قانون باشند.
در حقیقت انتخابات دموکراتیک، « انتخاباتی است که نهادها و مقامات انتخاباتی را ایجاد می نماید و منتخب مردم و پاسخگو در برابر رای دهندگان می باشد» از این نوع انتخابات گزینش های مردم واقعی است و رای آنها صرفا یک عمل تشریفاتی نیست بلکه شهروندان در حال مشارکت فعال در یک رویه ی تصمیم گیری هستند که تصمیمات بعدی حکومت را شکل خواهند داد.
از جمله ویژگی های انتخابات دموکراتیک.
مشارکت فعال همگانی، وجود آزادیهای سیاسی، آزاد و منصفانه بودن آن، پذیرش نتیجه ی انتخابات و رعایت کلیه ی اصول حاکم بر نظام دموکراتیک است.
در جهت تبیین و تشریح انتخابات آزاد و منصفانه و دموکراتیک باید به اصولی اشاره کنیم که تثبیت و تقویت کننده ی نظام انتخابات دموکراتیک می باشند هر چند ممکن است هر نظامی با هر محتوایی برای خود اصولی پایه ای برای اداره ی امور عمومی داشته باشد.
اصول ارزشی و ماهوی
نظام های دموکراتیک و مردمی بر مبنای تحقق اهداف و ارزش هایی شکل گرفته اند، که ماهیت و سرنوشت جمعی و مشترک دارند و تحقق اراده ی مشترک مردم آرمان عالی نظام سیاسی و ساختار و تشکیلات سیاسی و اجرایی آن محسوب می شود اهم اصول ارزشی عبارتند از:
1- اصل آزادی سیاسی
اهمیت آزادی سیاسی به عنوان یکی از اصول ارزشی و ماهوی، از آن جهت است که هنگامی که آزادی سیاسی در جامعه ریشه می نماید، بالطبع این امکان برای همه ی شهروندان به طور یکسان ایجاد می شود تا در سرنوشت سیاسی و اجتماعی خویش و تصدی قدرت سیاسی و نظارت بر آن مشارکت فعال داشته باشند.
همچنین در صورت نبود چنین آزادی نمی توان انتظار انتخابات دموکراتیک را داشت، چرا که اعمال حق رای و انتخاب کردن و مشارکت آگاهانه نیازمند داشتن امکان و فضای مقتضی ابراز ایده ها و تمایلات و اعتقادات است.
اهمیت آزادی سیاسی به عنوان یکی از اصول ارزشی و ماهوی، از آن جهت است که هنگامی که آزادی سیاسی در جامعه ریشه می نماید، بالطبع این امکان برای همه ی شهروندان به طور یکسان ایجاد می شود تا در سرنوشت سیاسی و اجتماعی خویش و تصدی قدرت سیاسی و نظارت بر آن مشارکت فعال داشته باشند.
همچنین در صورت نبود چنین آزادی نمی توان انتظار انتخابات دموکراتیک را داشت، چرا که اعمال حق رای و انتخاب کردن و مشارکت آگاهانه نیازمند داشتن امکان و فضای مقتضی ابراز ایده ها و تمایلات و اعتقادات است.
آزادی سیاسی به این معناست که فرد بتواند در زندگی سیاسی و اجتماعی کشور خود، از راه انتخاب زمام داران و مقام های سیاسی شرکت جوید و یا به تصدی مشاغل عمومی و سیاسی و اجتماعی کشور خود نایل آید، و یا در جامع آزادانه عقاید و افکار خود را به نحو مقتضی ابراز نماید.
با وجود آزادی سیاسی است که مردم رغبت می کنند و زمینه های گوناگون مشارکت جویند، به امور حکومتی نظارت کنند و در صورت لزوم انتقاد و اعتراض کنند و به مخالفت برخیزند یا با آزادی تمام دست به انتخاب زنند و با رای و گزینش آزاد خود، سرنوشت در زندگی سیاسی و نظام سیاسی مطلوب خود را تعیین نمایند.
انواع آزادیهای سیاسی با توجه به منابع مختلف حقوقی و سیاسی می توان به انواع متعددی از آزادی های سیاسی اشاره کرد که وجود آنها برای برگزاری یک انتخابات سالم و دموکراتیک ضروری است چرا که به هر میزان کاستی و نقص در آنها ایجاد شود به همان میزان هم از مشروعیت انتخابات و دموکراتیک بودن آن کاسته می شود.
1) آزادی عقیده: عبارت از این است که افراد بتوانند به انتخاب خود در هر زمینه ای اشتغال ذهنی داشته باشند، خود این اشتغال امری باطنی و درونی و خواه به صورت موضع گیری عمومی باشد یعنی آن که هر کس بتواند به دور از هر تحمیل و فشاری بیندیشد و بدون ترس، با در خود ایمان نماید.
این آزادی مورد توجه جدی معاهدات و اسناد بین المللی از جمله 183 اعلامیه ی حقوق بشر 18 تا 20 میثاق بین المللی مدنی و سیاسی، اعلامیه ی امحاء تمامی اشکال نابردباری و تبعیض مذهبی قرار گرفته است.
2) آزادی بیان: از آنجایی که مردم دنیا و حتی مردمی که در یک جامعه ی سیاسی زندگی می کنند دارای عقاید و ایده های متنوعی می باشند امکان پذیر نمی باشد که همه در یک مسیر یا یک جهت حرکت کنند لذا پذیرش تنوع عقاید امری اجتناب ناپذیر است و لازمه ی داشتن عقیده ی آزاد، توانایی ابراز آن عقاید است.
از این رو آزادی بیان لازمه ی آزادی عقیده است.
آزادی بیان نیز همچون آزادی عقیده در اسناد مختلف بین المللی م19 از جمله اعلامیه ی جهانی حقوق بشر،م 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، مورد اشاره واقع شده است.
3) آزادی گروهی و اجتماعات: آزادیهای گروهی و جمعی در راستای زیست جمعی در جامعه و تحقق منافع مشترک بشری می باشد.
این اجتماعات در حقیقت با روزانت خود، بین قدرت و آزادی شهروندان ایجاد تعادل می نماید.
از طرف دیگر با وجود افکار و اندیشه های متنوع در جامعه ممکن است گروه ها و جماعات گوناگون در جامعه ی واحد پدیدار شوند که انسجام و نهادینه شدن هر یک از آنها می تواند راهگشای گفتگوی منطقی و مسالمت آمیز در یک نظام کثرت گرا و دموکراتیک باشد.
این استعدادهای اجتماعی که در نظام های بین المللی و داخلی تحت عنوان«آزادی های گروهی» مورد حمایت قرار می گیرد که ممکن است به صورت نهادینه متشکل و به صورت احزاب و انجمن ها انسجام یابد و یا آنکه به طور اتفاقی، برای بیان پاره ای از خواسته های مشترک که در زمان خاصی به صورت اجتماعات و تظاهرات کوتاه به مدت و موقتی متظاهر شود.
به این آزادی مورد تاکید اسناد مختلف بین المللی و حقوق بشری قرار گرفته است: از جمله ی 20 اعلامیه ی جهانی حقوق بشر، مواد 21 و 22 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی،م 19 کنوانسیون اردپایس حقوق بشر 122 منشور اتحادیه ی اروپایی حقوق بنیادین.
2- اصل عدالت سیاسی مفاهیم و تفاسیر مختلفی از منظر اندیشمندان و مکاتب مختلف در خصوص عدالت مطرح شده است که به طور مختصر می توان گفت: عدالت فضلتی است که نظام طبیعت بر آن مبتنی است و افراد بشر سعادت پایدار خود را متکی بر استقرار آن می دانند.
عدالت بیشتر در حوزه ای اجتماعی نمایان می شود، جایی که تعارض میان اراده و ترجیحات افراد ایجاد می شود.
بدین مضمون که در عدالت، یعنی اصل اعطای سهم هر کس به خودش عدالت قاعده ی توزیع آزادی است و از این رو قاعده تخصیص اموال است.
آنچه اصل انجام می دهد عبارت از تجویز یک نظام توزیع آزادی بیان فردفرد فاعلان اخلاقی است و با این کار همچنین توزیع موارد ترک فعل است فاعل اخلاقی کسی است که اراده ی آزاد دارد و داشتن اراده ی آزاد به معنایی توانایی خودداری از انجام عمل(ترک فعل) است.
اصل عدالت انگاره ای از توزیع آزادی های شخصی و ترک فعل های متقابل را تعیین می کند و به عبارتی ساختاری از حق ها را مشخص می سازد.
با ارائه ی تعریفی جامع از عدالت، حال باید دید عدالت سیاسی در یک نظام دموکراتیک و ارتباط آن با یک انتخابات آزاد و منصفانه چیست؟
منظور از عدالت سیاسی آن است که با امور کشور به نحو شایسته اداره شود تا مردم در یک فضای عادلانه به زندگی ادامه دهند.
برخورداری از برابری، آزادی، امنیت و آسایش به عنوان حقوق طبیعی افراد جامعه تامین کننده ی این فضای عادلانه خواهد بود.
حقوق طبیعی افراد در هر جامعه سیاسی برای حکومت ایجاد تکلیف می کند وفاداری به این تکلیف مستلزم میثاقی است که براساس آن، حکومت منتخب مردم برای مردم، پاسخگوی مردم باشد.
زمانی می توان شاهد عدالت سیاسی بود که نظام زمامداری در بردارنده ی اصول ارزشی و بنیادین آزادی اراده ی شهروندان، حق گزینش آزاد و آگاهانه، مشارکت آگاهانه و برابر در اداره ی عمومی باشد.
اگر عدالت سیاسی در خصوص شهروندانی باشد که کنترل، سپس حوزه ی انتخابات و فرآیند انتخاباتی یک گزینه ی کلیدی و اساسی برای مرتبط کردن انتخابات با عدالت سیاسی است و اینکه انتخاب آزاد و منصفانه زمانی جلوه ی خارجی را خواهد داشت که در آن شاهد عدالت سیاسی باشیم.
نظام سیاسی که رقابت سالم سیاسی و منصفانه را تسهیل و برقرار نمی کند ساختار سیاسی که با اختلافات و تنوعات کنار نمی آید نظام انتخاباتی که اصلا برابری ارزشی را برای آراء افراد قابل نیست، نظام سیاسی که آزادیهای بنیادین افراد بنا به دلایل غیرمعقول و جانبدارانه و تعصبی محدود می نماید، یک نظام غیر دموکراتیک و حتی خودکامه را به همراه خواهد داشت.
3- اصل برابری سیاسی اصل برابری سیاسی مبین این است که افراد با یکدیگر به منزله ی افرادی برابر رابطه داشته باشند و بنابراین دولت نیز با همه ی آنها چنین رابطه ای داشته باشد.
این اصل امروزه از عناصر اساسی نظام دموکراتیک و یکی از آرمانهای اساسی بشری شده است که عدم توجه و غفلت از آن، خودکامگی و استبداد در نظام سیاسی را به همراه خواهد داشت.
این اصل به همراه اصل نظارت همگانی از جمله اصول پایه ای و بنیادین یک نظام دموکراتیک می شود.
مفهوم برابری سیاسی این است که ارزش و اعتبار برابر برای هر شهروند در اعمال حق مشارکت سیاسی در نظر گرفته شود.
تا حدی که همه ی شهروندان به یکسان توانایی اعمال تاثیرگذاری بر شکل گیری نظام سیاسی و تصمیمات حکومتی را داشته باشند.
لذا نظام های مردمی و دموکراتیک بیش از سایر نظام های سیاسی می توانند رعایت کننده ی چنین مفهومی از برابری سیاسی باشند.
چرا که نظام دموکراتیک«نظامی است که به هر فرد اختیار یکسان در تاثیرگذاری بر تصمیم گیری را تا حداکثر ممکن اعطا می کند.
بر این اساس یکی از اصول بنیادین و ارزشی نظام دموکراتیک و انتخابات آزاد و منصفانه، برابر انگاشتن ترجیحات و منافع همه ی شهروندان است.
برای مهم اینکه آیا واقعا برابری سیاسی در نظام دموکراتیک وجود دارد یا خیر می توان به دو شاخصه های زیر اشاره کرد.
1) درصد مشارکت رای دهندگان 2) درصد انتخاب شوندگان 3) میزان دسترسی برابر و منصفانه و آزاد به رسانه ها 4) آموزش و تعلیم سیاسی و مدنی برابر برای همه 5) میزان آزادی احزاب و تشکل ها در توضیح شاخصه ی دوم می توان گفت حکومت ها بیش از آن که به انتخاب کنندگان حساسیت داشته باشند، به انتخاب شوندگان حساسیت نشان می دهند در واقع با اعمال