دانلود مقاله از شار تا شهر

فصل اول: شهر نشینی ، شهر گرایی و شهر سازی قبل از اسلام
در دوران قبل از اسلام 3 شیوه شهر نشینی داشتیم که عبارتند از:
1- شیوه پارسی: این شیوه از قرن نهم (ق.م) با ساختن اولین شار ؟

الهام گرفته از (شهر – تپه) های بین النحرین (زیگرات) شروع شده و با شکوفایی شارهای پارسی از شوش – استمز پاسارگاد و ...

به اوج خود رسیده است.
2- شیوه یا میان شیوه پارسی هلن: بعد از حرکت بی بازگشت یونانیان به سمت شرق تلفیقی عظیم از فرهنگهای غربی و شرقی آن روزگاران صورت پذیرد که ؟

از فرهنگ (شهر – دولتهای)یونانی و آمیخته شده با فرهنگ (شهر - ؟) شرقی است.
3- شیوه شهر نشینی قبل از اسلام، 3 مرحله متفاوتی در شهر گرای و شهر نشینی که دوران را شامل می شود که عبارتند از:
1- مرحله شکل گیری و پیدایش پدیده شهر: که رشد آن در دوران ماد و بالندگی آن در دوران هخامنش است بین قرنهای نهم تا هفتم (ق.م)
قبل از این مرحله 2 گونه جامعه مفهوم داشته است: 1) جامعه ایلی (کوچ رو) 2) جامعه روستایی (یکجانشینی)
اولین شهر – قدرت در زمان ماد در فلات ایران شکل گرفت که همان هکمتانه – هکموان همدان است.

شار مادی در این مرحله عبارت است از : قلعه ای محکم و قوی بر فراز تپه یا نقطه سوق الجیشی خاص که در ؟

و در پس دیوارهایش نقاط زیستی کوچک و بزرگ پراکنده اند.

در این مرحله قلعه مرکز واقعی مدیریت و سازماندهی منطقه وسیعی تحت لفظ خویش است.

منطقه ای که هر 3 جامعه ایلی - روستایی و شهری در آن مقدم گرفته اند.

پارسیان شهر محل اقامت خود را از روی نقشه ای بنا می کنند که توسط موبدان تقدیس شده بود و شهر ها هم به صورت مربعی بوده است به طول یک میدان که ؟

به میل خود و به یک نفس بدور (700*700)
پس از دولت هخامنش قدرت به روستا جامعه دولت سالار می رسد که سازمان اجتماعی را بر مبنای طبقات مشخص زیر سامان می دهد:
1- اشرافیت دودمانی: که در رأس آن 7 دودمان متشکله جامعه هخامنش قرار گرفته است.
2- ؟

و روحانیون: این گروه اجتماعی منادی جنبه آسمانی و مذهبی دولت پارسی است و به تعبیری دیگر چهره مذهبی آن را می نماید.
3- اشرافیت دهقانی: این طبقه اجتماعی بیان کننده نقش و قدرتی است که جامعه روستایی در روزگاران باستان دارد.

که حضور این اشرافیت در شهر پارسی نشان از یگانگی کار اجتماعی دارد.
4- بازرگانان و پیشه وران: تولید صنعتی و مبادله از مهمترین دستاوردهای این طبقه بوده است.
چهره شارهای پارسی از دیدگاه ریخت شناسی شهری از فضاهای زیر ترکیب شده است:
1- اثر حکومتی: مجموعه ای مرکب از کاخها، ؟

، ایوانها، تأسیسات نظامی و اداری و ذخائر و انبارهای آذوقه که در با اهمیت ترین نقطه سوق الجیشی شهر قرار گرفته و با دیوارهای سنگینی محافظت می گردد
2- شارمیدنی: مجموعه ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات خاص (ممتاز) با خانه های کم وبیش مشابه با بازاری در درون آن و محصور در دیواری سنگین با دروازه هایی برای ورود و خروج.
3- شار بیرونی: مجموعه ای مرکب از محلات و خانه ها، بازارها و باغات و مزارع پراکنده در سطحی وسیع که اکثریت جامعه شهری ان روزگاران در آن سکنی داشتند.
2- مرحله پیدایش (نو شهرها) و تجربه سازماندهی شبکه شهری در سازمان فضایی کشور: قرن سوم (ق.م) در این مرحله بنیانگذاری شهرهای جدید با مفهومی دوگانه از (شهر – دولت) یونانی و (شهر – قدرت) پارسی نقش تاریخی خود در سازماندهی فضایی کشور را بازی می کند.
شهر (پارسی – هلنی) مکانی می گردد برای استقرار دولت سلوکی ؟

ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی که مشهورترین آنها شهر صد دروازه (حدود دامغان امروزی) حاکی از سیاست شهر سازی دولت سلوکی است.
شهر (پارسی – هلنی) مکانی می گردد برای استقرار دولت سلوکی ؟

ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی که مشهورترین آنها شهر صد دروازه (حدود دامغان امروزی) حاکی از سیاست شهر سازی دولت سلوکی است.

شهرهای پارسی – هلنی در مکان هایی استقرار می یافتند که: در جوار و یا در نزدیک راه های ارتباطی و جاده های اصلی قرار داشته باشند.

در کنار قلعه نظامی یا شهر قدیمی در منطقه ای مملو از روستاهایی پیرامون یاشد.

از دیدگاه سوق الجیشی قابل تأمین باشد.

3- مرحله تعمیم شهر گرایی و شهر نشینی و تجربه ساماندهی سرزمین.

الف) دگرگونی در مفهوم شهرهای خود فرمان پارسی – هلنی: شار پارتی در دولت اشکانی: (قرن سوم قبل از میلاد تا قرن سوم میلادی) شار پارتی در دوران اشکانی محل استقرار طبقات اجتماعی زیر می گردد: اشرافیت دودمانی: این طبقه اجتماعی هم خاندان پادشاهی را شامل می شود و هم اشرافیتی را که در رأس دودمان متشکله جامعه پارتی قرار دارد.

دیوانسالاری و نظامیان: پیدایش این گروه اجتماعی نشانگر گستردگی روابط دیوانی و حضور دولت اشکانی در پهنه سر زمین است.

مغان و روحانیون: حضور این گروه در رأس نشان از حضور مستقیم و تعیی کننده مذهب در سرنوشت جوامع تحت سلطه دولت اشکانی است.

اشرافیت دهقانی: دقیقاً نشان که همان نقش است که این طبقه در شار پارسی و دولت هخامنشی می داشت.

بازرگانان و پیشه وران: که در امر بازرگانی بین امللی آن روزگاران شرکت داشتند.

از دیگر اتفاقات این زمان این است که برای نخستین بار در تاریخ شهر دایره ای شکل از سوی اشکانی ایجاد می شود، شهر نساء در ماورالنهر و فیروزآباد در فارس نمونه های بارز شهر دایره ای شکل هستند.

سازماندهی کالبدی –فضائی درون شار کم و بیش همانی است که در شار پارس وجود داشته است.

1- دژ حکومتی 2- شار میانی 3- شار بیرونی ب) بالندگی مفهوم شار و سازمان یافتگی کامل آن: شار پارتی در دولت ساسان (قرن 3 تا 7 میلادی) ظهور دولت ساسانی در واقع اولین حرکت جامعه شهری برای رسیدن به قدرت است.

شهر مکان اصلی استقرار طبقات برتر اجتماعی است که این طبقات عبارتند از: موبدان و مغان جنگاوران و سپاهیان: حضور این طبقه نشانگر جنبه بسیار قوی نظامی – دولتی ساسانی است و تضمینی برای جلوگیری از هر گونهحرکت دودمانی است.

دبیران و پزشکان دهقانان شهرها را گاه مانند صفحه شطرنجی (*** قطعه) و گاه مانند جانوران مثلاً شوش مانند باز و شوشتر مانند اسب این بخش از شهر را بعدها شهرستان نامیدند.

که قسمت اساسی شهر در شهارستان بوده است.

شهر در این دوره از دیدگاه ریخت شناسی مرکب از فضاهای زیر است: 1) دژ حکومتی 2) شار میانی 3) شار بیرونی 4) بازار: که مرکزیت حکومت در دولت ساسانی است.

5) میدان: مکانی است که بازارها بداان باز می شوند ، محلی است برای اعلان فرمانهای دولت مانند بخشودگیها و عقوبتها، این میدان هنوز از دیدگاه ریخت شناسی فضائی خاص را ؟

نمی گردد.

فصل دوم مدخل: دگرگونی مفهوم قبل از ورود به چگونگی سازمان یابی یا ساماندهی شهر یا شار ایران در دوران اسلامی، لازم است که نگاهی به مفهوم شهر و تفاوت شهر دوره اسلامی ، شار پارتی (دوران ساسانی) ، شهر رمی (رم شرقی) و شهر قرون وسطایی (اروپایی غربی) انداخته شود.

شهر رمی: صف نظر از مکانی که واقع شده است همان قوانیین ناظر و جاری است که در شهر مادر، رم به کار رفته است.

قوانیین و سنتی منشاء گرفته از قواعد و مقررات برده داری شهر قون وسطایی: کاملاً دیگر گونه است، منشاء آن نیز شکل دیگری دارد.

این شهر بر مبنای بازرگانی و پیله وری یا بر خرابه های شهرهای کهن رمی، یا در کنار رودها و آبراهه ها، یا در کنار دیرها و کلیسا ها و ...

شکل گرفته است، از ؟

خود در تقابل با محیط پیرامونی خویش و روابط مسلط بر آن – روابط فئودالی قرار می گیرد.

شارستان تبلور کالبدی تمامی تمایزات و تفاوتهایی است که سازمان اجتماعی مبتنی بر «؟» به آنها شکل بخشیده است و بیانگر فشارهایی است که از سوی دولت قاهره آن اعمال می شود.

شهر دوران اسلامی: مفاهیم دیگری را در خود دارد این شهر چون شار دوران ساسانی «شهر قدرت» نیست مکانی نیست که بیانگر حکومت قاهره مرکزی باشد.

بنابر این شهر دارای زندگی مستقل و خاص با مقررات و امتیازات متفاوت نیست و بدین قرار تفاوتی بین شهر و ده جز تفاوتهای کالبدی ناشی از جمعیت ، استقرار دیوانها جامع و ...

وجود ندارد.

عوامل مشخصه شهر در دوره اسلامی الف) مسجد نخستین مکانی که به هنگام فتح یک شهر ساخته می شود یا معبد، آتشگاه و یا کلیسائی بدان منظور تغییر شکل می یابد به مسجد جامع است.

با فاصله ای بسیار از مفهوم «شهر – معب» شهر دوران اسلامی در تحول خویش رابطه ای تنگاتنگ با تحولات و دگرگونی مفهوم دولت اسلامی ، منطقه ای شدن و علی شدن آن دارد.

که این دگرگونی را می توان به چهار دوره مشخص تقسیم کرد.

دوره اول: این دوره مدتی بس کوتاه در صدر اسلام را شامل می گردد در این دوره مسجد صورتی ساده و بی پیرایه دارد.

الگوی آن مسجد النبی در مدینه است ، با ساده ترین مصالح – بخصوص مصالح موجود در علی و با معمارین بسیار نزدیک به بافت ساخته شده پیرامون .

در این دوره مسجد یا در مکان معابد قدیمی مستقر می گردد و یا بنایی ساده است که در کنار میدان اصلی شهر به پا می گردد دوره دوم: این دوره عمدتاً دولت اسلامی در دوران بنی امیه را شامل می شود در عین آنکه مسجد در ربط کامل با قدرت دولت اسلامی است ولی در کنار خود دارالماره را به عنوان مقر حکومت دارد .

دوره سوم: این دوره عمدتاً مربوط به خلافت عباسیان و تشکیل امپراطوری اسلامی است.

بازگشت به مفاهیم سلطنت در دولت ساسانی سبب می گردد تا در نحوه نگرش به شهر تغییرات عمده ای رخ دهد مفاهیم فضائی کهن دژ ، شارستان در بعضی با مفاهیم زمانی وفق داده شده و از نو زنده می گردند.

دوره چهارم: در این دوره مساجد ، بیش از آنکه محلی برای عبادت باشند ، جهت خود نمائی حکومتها می گردد در این دوره مدرسه در جوار مسجد ساخته می شده و مسجد به عنوان مرکز عقیدتی – سیاسی نقش عمده ای پیدا کرده است.

ب) بازار وجود قرینه های از پیش موجود «بازار» و «میدان» در کشورهای مفتوحه به این دو عنصر نقش اساسی در سازماندهی شهر دوره اسلامی می بخشد.

به گونه ای که با تقریبی نزدیک به یقین می توان از بازار و میدان به عنوان ؟

اصلی متشرکله شهر دوره اسلامی یاد کرد.

نخستین بازار ، بازار شمع فروشان و عطاران ، مهر و تسبیح فروشان است که در محدوده بلافصل مسجد جای می گیرد و پس از آن بازار کتابفروشان ، صرافان و چرم سازان و صعافان است که بر گرد مدرسه و یا مدارس قرار می گیرند، مدرسه معمولاً درهای خویش را در راسته های اصلی این بازارها می گشاید، پس از آن بازار پارچه فروشان یا «قیصریه» است که به دلیل اهمیت صنعت نساجی و نقش مهم اقتصادی آن پر اهمیت ترین مرکز بازرگانی شهر است.

بافاصله ای دور از مفهوم «شهر – بازار» شهر دوران اسلامی در تحول خویش به دور بازارها ؟

می شود و در گسترش خود بازارهای جدید را ایجاد می کند.

ج)محله به هنگام تشکیل امپراطوری متمرکز و سپس غیر متمرکز اسلامی ، رجوع به سازمان اجتماعی کهن شهری در سرزمینهای مفتوحه بسرعت انجام می پذیرد.

گو اینکه دیگر از تشکیل محلات بر حسب نظام کاستی یا شهروندی خاص بندی نیست ولی با ایجاد محلاتی بر حسب قوم و قبیله ، نژاد ، مذهب و ...

مواجه هستیم.

در محدوده سرزمینهائی که فرهنگ اسلامی - ایرانی در آنها جاری بوده و تمدن پارس در آنها ریشه داشته استبا مححلاتی از شهر روبرو می شویم که ساکنین آن معین جامعه شهری – پیوندی چند سویه و در هم تنیده با ساکنین روستاهای هم کیش، هم مذهب ، هم زبان و ...

خود – معین جامعه روستایی – دارند.

و این جامعه نیز بلافاصله خود را به قوم و قبیله ای رجوع می دهد ، به جامعه ایلی، که معمولاً چندین روستا و در بسیاری موارد منطقه ای را در حیطه روابط تولیدی و فرهنگی خود دارد.

تقابل ها و تضادهای این عاملین برای کسب قدرت بیشتر در حکومت عملاً در تقابل ها و تضادهای مملو از خشونت محلات شهری با یکدیگر بروز می کند.

محلاتی که هر یک مسجد، بازارچه ، مدرسه، آب انبار، قنات ، حمام و ...

خاص خود را داشتند و حتی در مواقعی جزی خود، علاوه بر دروازه ای خاص خود که به بیرون شهر باز می شده دروازه ای نیز برای ورود به محله داشتند.

چنین شکل گیری کالبدی که منبعش از تفاوتها و گهگاه تضادهای شدید اجتماعی فرهنگی است، مفهومی جدید از محله را سبب می گردد.

شهر نشینی ، شهرگرایی و «شهرسازی» در دوران