در دهه¬های اخیر پیشرفت کشور به سمت یک جامعه مدرن و توسعه کشور شتاب و اهمیت ویژه¬ای پیدا نموده است.
یکی از شاخص های اصلی و مهم این توسعه و پیشرفت، رشد و گسترش شهرهای کشور و بخصوص شهرهای بزرگ آن می باشد.
از طرف دیگر با توجه به رشد روز افزون جمعیت کشور و بخصوص افزایش جمعیت شهرهای بزرگ که علاوه بر عوامل موالید و مرگ و میر، عامل مهاجرت مردم از روستاها و شهرهای کوچک، رشد جمعیت آنها را تشدید می کند، توجه به توسعه شهر های بزرگ اهمیت دوچندانی پیدا کرده¬است.
ولی آنچه در اینجا مسئله مورد سوال می¬باشد این نکته است که توسعه این شهرها چگونه و به چه صورتی باید صورت گیرد که نیاز های آینده کشور را تامین نماید.
در این زمینه با مطرح شدن اصل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن، دیدگاه های مربوط به توسعه شهری و بهبود شهر مدرن با توجه با نیازهای آینده انسجام بیشتری پیدا نمود و سعی شد توسط این اصل برای سوال فوق پاسخ های مناسبی ارائه شود.
که در نهایت به ظهور و مطرح گردیدن ایده ها و مسائل جدید در برنامه ریزی و توسعه شهری انجامید.
در همین راستا با توجه به کمبود منابع (زمین، خاک، هوا و ...) و برای کاهش هزینه های توسعه شهری و ارائه خدمات مطلوب تر و مطابق با اصول توسعه پایدار و در عین حال اقتصادی، توجه به توسعه متراکم شهر، و افزایش تراکم شهر افزایش یافت و استفاده از آن در ساماندهی شهری به عنوان یکی از مهمترین مقوله¬ها در زمینه توسعه شهری مطرح گردید، که سعی دارد با تحول در نحوه نگرش به توسعه شهری زمینه پایداری بیشتر شهر را فراهم آورد.
به همین جهت در این مقاله قصد بر این داریم که به این موضوع پرداخته شود که توسعه متراکم شهر و افزایش تراکم شهر به چه معنی است و به چه شکلی باید صورت گیرد که همزمان با توسعه ،گسترش و تامین نیازهای شهر نهایت انطباق با اصول توسعه پایدار را داشته باشد.
به همین منظور ابتدا مروری اجمالی بر مفهوم توسعه پایدار و اصول مربوط به آن خواهیم داشت و سپس چیستی و چگونگی توسعه متراکم شهری و شهر متراکم را بررسی نموده و در پایان به این مورد می پردازیم که این توسعه متراکم به چه نحوی باید صورت گیرد که زمینه پایداری بیشتری را برای شهر های بزرگ ایران فراهم آورد.
توسعه پایدار:
الیزابت بارتون و همکارانش در مقاله شهر متراکم و توسعه پایدار به نقل از چرچ بیان می¬کنند که «هنوز توافق چندانی در مورد ویژگیهای شهر پایدار وجود ندارد، و این پرسش نیز مطرح است که آیا چنین چیزی واقعاً ممکن است؟
شهرها پیچیده¬اند و از لایه های گوناگونی شامل سیستمهای کالبدی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی تشکیل شده¬اند، برای ارزیابی پایداری شهر باید این پیچیدگی¬ها را تشریح کرد و تعریف پایداری و توسعه پایدار خود یکی از این پیچیدگی¬هاست» (بارتون و همکاران، 1379 :17).
پس در این بخش سعی در تشریح این تعریف و پیچیدگی های آن خواهیم کرد.
«با بروز ضایعات زیست محیطی، رهیافت توسعه پایدار به عنوان موضوع روز دهه آخر قرن بیستم از سوی سازمان ملل متحد مطرح شد و با عنوان دستور کار قرن بیست و یکم در سطوح بین المللی، منطقه ای و محلی تعیین شد.
به همین منظور در کنفرانس سازمان ملل متحد در مورد محیط و توسعه در ریودو ژانیرو، که در سال 1992 برگزار شد، بیش از 150 کشور جهان بیانیه ریو را که در آن اصولی برای دستیابی به توسعه پایدار مطرح شده امضا کردند و برنامه ای عملیاتی برای دستیابی به توسعه پایدار در قرن بعدی به سازمانهای بین المللی، ملی، دولتهای محلی و همچنین سازمانهای غیر دولتی فرستاده شد».
(بارتون و همکاران، 1379 :15)
به عبارت دیگر اصل پایداری در طرح ها و برنامه های توسعه به عنوان یک هدف کلی بین المللی تعیین شده است.
با وجود تمامی تأکیداتی که بر توسعه پایدار می شود ولی هنوز تعریف یگانه ای از توسعه پایدار وجود ندارد و تعاریف زیادی از توسعه پایدار وجود دارد.
اما رایج ترین تعریف از توسعه پایدار تعریفی است که در کنفرانس زمین در ریو عنوان شده و بیان می دارد که: «توسعه ای پایدار است که نیاز حال را بدون به مخاطره انداختن توانایی نسل آینده برای دستیابی به نیازها و خواسته هایش برطرف کند» (بارتون و همکاران، 1379 :16)
اگرچه بنا بر تعریف فوق توسعه پایدار با تخلیه مستمر منابع سر و کار دارد، اما تنها منابع طبیعی نیستند که در خطر است، بلکه ویژگی های کیفی دیگر نظیر چشم انداز، میراث گذشته، آسایش، و قابلیت نواحی شهری برای فراهم ساختن ایمنی، محرمیت، سلامتی و زندگی لذت بخش نیز در خطرند.
هدف توسع پایدار شهری باید حفظ خصوصیات کلی و کیفیت محیط باشد.
و لازم است که موضوعات اجتماعی و اقتصای در کنار مقوله های محیطی مورد توجه قرار گیرند.
در این زمینه «...لیوت تحلیل می کند که برای درک تأثیرات متقابل فرایتد های اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی شهر، به عنوان نوعی سیستم کامل، کوتاهی شده است.
برای ارزیابی پایداری شهر آنرا باید به عنوان نوعی کلیت نگریست و تمام موضوعات را در نظر گرفت» اگرچه بنا بر تعریف فوق توسعه پایدار با تخلیه مستمر منابع سر و کار دارد، اما تنها منابع طبیعی نیستند که در خطر است، بلکه ویژگی های کیفی دیگر نظیر چشم انداز، میراث گذشته، آسایش، و قابلیت نواحی شهری برای فراهم ساختن ایمنی، محرمیت، سلامتی و زندگی لذت بخش نیز در خطرند.
در این زمینه «...لیوت تحلیل می کند که برای درک تأثیرات متقابل فرایتد های اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی شهر، به عنوان نوعی سیستم کامل، کوتاهی شده است.
برای ارزیابی پایداری شهر آنرا باید به عنوان نوعی کلیت نگریست و تمام موضوعات را در نظر گرفت» (بارتون و همکاران، 1379 :17) پس می توان گفت «توسعه پایدار شهری بر سه موضوع پایه ای می نگرد، که اقتصاد ، محیط زیست و جامعه انسانی و فرهنگ را شامل می شود و نه هر کدام بصورت مجزا، بلکه ارتباط این عوامل را هم شاخص قرار می دهد.
بدین ترتیب نتایجی درست تر هستند که به فضای اشتراکی این عوامل نزدیکترند» (احمدی :95).
در ارتباط بین این عوامل، نقش عامل جامعه انسانی و فرهنگ به مراتب از دو مؤلفه دیگر مهمتر است.
زیرا این مؤلفه می تواند عامل سازندگی، توسعه و یا تخریب و تضییع دو مؤلفه دیگر باشد و شرایط ناپایدار اجتماعی می تواند نهایتاً به ناپایداری محیطی و اقتصادی منجر گردد.
بطور مثال چنانچه در فرایند توسعه به خصوصیات و ویژگی های جامعه ساکن و فرهنگ آنها توجه نگردد ممکن است با مقاومت و برخورد ساکنان مواجه گردیده و این فرایند به ناپایداری شهر منجر گردد.
پس توسعه شهری در صورتی پایدار خواهد بود که کیفیت بالایی از زندگی را برای تمام ساکنانش ارائه دهد و آنان بتوانند از راحتی و آسایش اجتماعی و فرهنگی کاملی برخوردار شوند.
و در همین زمینه برنامه زیست محیطی سازمان ملل متحد ، توسعه پایدار را به عنوان «بهبود کیفیت زندگی در قالب زیست بوم های حمایت کننده تعریف می کند».
در پایان این قسمت تعریفی را که شورای بین المللی ابتکارات زیست محیطی محلی (ICLEI) با توجه به اهداف محلی ارائه کرده به عنوان تعریف توسعه پایدار مد نظر در این مقاله بیان می کنیم، که عبارت است از: «توسعه ای که خدمات اولیه محیطی، اجتماعی و اقتصادی را بدن تهدید محیط زسیت، سیستمهای ساخمانی و اجتماعی که این خدمات به آن وابسته اند ارائه می دهد»(بارتون و همکاران، 1379 :19).
توسعه متراکم شهر و شهر متراکم شهر پدیدهای همگن نیست و به همین علت شهر متراکم هم می تواند به روشهای گوناگون تعریف شود .
ایجاد شهر متراکم میتواند به شکل ساخت ساختمانهای متراکم مسکونی یا متراکم سازی فعالیت باشد و در هر یک از این فرایندها نیز بدیلهای نامحدودی وجود دارد.
همچنین توسعه متراکم می تواند در قسمتها و نواحی مختلف شهر و یا در حومه شهر انجام گیرد که در این زمینه بارتون و همکارانش اینگونه می نویسند: «...توسعه متراکم شهری می تواند در اشکال گوناگون توسعه مجدد، توسعه جدید در اراضی خالی قبلی و یا تبدیل اراضی انجام گیرد.
فعالیت ایجاد تراکم می تواند به افزایش تعداد ساکنان ناحیه، افزایش اشتغال و یا رفت و آمد مرتبط با اشتغال، افزایش ترافیک در جاده ها و یا افزایش استفاده از زمین و یا ساختمانهای موجود منجر گردد....
مفهوم متراکم سازی می تواند در اشکال گوناگونی به وقوع پیوندد و هر یک بر حسب معیار پایداری میتواند متفاوت باشد.
به عنوان مثال به نظر میرسد تراکم فعالیت تأثیر بدتری نسبت به توسعه متراکم [ساختمانهای مسکونی] داشته باشد – بویژه وقتی که با ترافیک غیر محلی یکی شود.
به توسعه در اراضی فرسوده کلاً با دید مثبتی نگریسته شده است و در توسعه کوچک مقیاس و محتاطانه، مخالفت کمتری به چشم می خورد...» (بارتون، 1379 : 19) در اینجا منظور از شهر متراکم «...در حقیقت شکل شهری فشرده و متمرکزی است که مانع از اتلاف منابع و احساس گسستگی ناشی از جدایی و فاصله محل اسکان و فعالیت می شود.
شهر متراکم بطور ضمنی، اولویت تراکم های بالاتر را، در جایی که امکان آن وجود دارد خاطر نشان میکند.
با این حال شهر متراکم به ما میآموزد که برای احتراز از گسیختگی و شکاف در بافت شهری باید بر موقعیت توسعه شهری نظارت و کنترل داشت» (چایلد، 1379: 58).
ولی آنچه در این مقاله بیشتر مد نظر است توسعه تراکم ساختمانی و مسکونی شهر می باشد بطوری بتواند جوابگوی رشد فزاینده جمعیت شهرهای بزرگ ایران باشد.
اگرچه همانند مبحث قبلی که بیان شد نمیتوان تنها یک بعد از پایداری را مد نظر قرار داد، در این بحث نیز نمی توان فقط یک شکل از توسعه متراکم را در نظر گرفت و باید بطور همزمان به جنبه های گوناگون آن توجه نمود.
لکن با توجه به اینکه در این یادداست موضوع مورد مطالعه بیشتر جنبه های انسانی و اجتماعی شهر می باشد، پس تاکید بیشتر بر توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی خواهد بود.
نوربرت شوئنوئر توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی را اینگونه معرفی می کند: تغییر الگوی مسکن و ساختمانهای مسکونی در شهر بگونهای که سکونت در خانه های تک واحدی حیاط دار (درونگرا) و پراکنده که در ساخت آنها بیشتر از سطح استفاده میشود و پیشتر در ایران مرسوم بوده و هم اکنون هم مرسوم میباشد، به شکل سکونت در خانهها و آپارتمانهای چند واحدی (برونگرا) چند طبقه و بعضاً بلند مرتبه که در ساخت آنها بیشتر از فضای عمودی استفاده می شود تغییر نماید (شوئنوئر، 1380 : 48) .
که این گونه مسکن ها نیز در شهرهای بزرگ ایران رواج یافته و هر روز بر میزان این گونه ساختمانها افزوده می شود.
توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی خود می تواند به چندین شکل انجام گیرد، ولی دوشکل عمده آن که در ایران کم و بیش مطرح گردیده و مد نظر می باشد عبارت است از توسعه و ساخت ساختمانهای بلند مرتبه و برج ها با تراکم سکونتی زیاد در آنها و دیگری توسعه و ساخت ساختمانها و آپارتمانهای با ارتفاع متوسط و عمدتاً سه تا پنج طبقه و تراکم سکونتی متوسط در آنها.
حال که شرحی اجمالی بر مفاهیم توسعه پایدار، توسعه شهری پایدار ، توسعه متراکم شهری، و توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی ارائه شد باید به بررسی این موارد بپردازیم که آیا توسعه ساختمانهای مسکونی متراکم در شهرهای ایران از دیدگاه اصول توسعه پایدار ضرورتی دارد و اگر چنین است کدام الگوی مسکن متراکم در ایران وجود شهرهای پایدارتری را تضمین می نماید و این الگوهای مسکن از نقطه نظر توسعه پایدار دارای چه مزایا و چه معایبی می باشند.
در مورد پایداری توسعه متراکم ساختمانی مسکونی شهرها دیدگاه های مخالف و موافق زیادی وجود دارد موافقان شهر متراکم این گونه استدلال میکنند که به دنبال افزایش جمعیت و به دلیل کمبود زمین مناسب ساخت و ساز در شهر های بزرگ و متقابلاً قیمت بالای آن استفاده از گسترش عمودی برای ساخت مسکن امری ضروری و اجتناب ناپذیر می نماید.
همچنین توسعه متراکم شهر باعث ایجاد رونق و جذابیت اقتصادی بیشتر شهر میگردد: احداث واحدهای کوچک و بزرگ تجاری ، رونق ساخت و ساز و به تبع آن رشد و توسعه مشاغل متعددی که مرتبط با صنعت ساختمان است همگی باعث پایداری بیشتر اقتصادی شهر خواهد شد.
(ساختمانهای متراکم بدلیل بکار بردن تجهیزات، وسایل و مصالح و به تبع آن نیروی انسانی بیشتر نسبت به ساختمانهای غیر متراکم زمینه رونق اقتصادی و اشتغال بیشتری را برای شهروندان در مقایسه با توسعه سطحی شهر، فراهم می نماید).
با توجه به این که در شهرهای ایران معمولا ساخت و سازهای مربوط به متراکم سازی شهر با تخریب ساختمانها و بناهای فرسوده شهر انجام میگیرد باعث می شود که بافتهای