دانلود مقاله آشنایی با شهر ماسوله

• ماسوله قدیم کجاست؟

بلایای طبیعیِ ماسوله جدید کدام است؟

بهمن رمضانی - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی رشت
• بروشور سازمان میراث فرهنگی
• گزارش صعود - ابراهیم حداد

نگاهی به استان گیلان ( صدف ماسوله)
باران هاى مه پاش شمال ، نم دریا، پوشش مخملین سبز جنگل ها وخزه هاى سبز آرمیده بر تنه خیس قهو ه اى درختان، شالیزار هاى سبز زیر لعاب زرگون آفتاب و مردمانى میهمان نوازخاطراتى است که تا ابد در ذهن گردشگران استان گیلان جاودانه مى شوند.

جغرافیاى دلپذیر گیلان مجموعه اى است بى بدیل از شاهکارها و مواهب خدادادى حاصل دریاى همیشه آبى خزر، تجلى یافته در آیینه امواج آرام کرانه هاى دل انگیز، جلگه ها، کوهپایه هاى جنگلى با گستره سبز شالیزار هاى برنج، عطر خوش مخمل سبز بوته هاى چاى ، ییلاقات مصفا و رودخانه هایى زلال و پر پیچ و خم که شاید در خارج از این استان تنها بتوان همه این بهشت چشم را یکجا تنها در رؤیا تصور کرد.

وجود تالاب هاى زیباى امیرکلایه لاهیجان ، خطیب گوران و کهنه گوراب فومن ، بندر کیاشهر، استیل آستارا و تالاب بین المللى انزلى به عنوان توقفگاه و پناهگاه هزاران پرنده زیباو رنگارنگ دریایى و قو هاى سپید ، مانند طاووسى زیبا پر هاى افسونگر خود را براى پذیرایى از مسافران گسترده است.

تمامى این جاذبه ها و دیگر جاذبه هاى گیلان ، این استان را در ردیف چهار استان اول گردشگرى کشور مطرح کرده است.

«ماسوله»، شهرى است تاریخى با بنا هاى زنجیروار ، پلکانى و کاهگلى که از دره اى سبز با رودى خروشان آغاز و در افقى از ابر و مه امتداد مى یابد.

در ماسوله همه پنجره ها روبه آفتاب باز مى شود، نور خورشید در قلب همه خانه ها نفوذ مى کند و گلدان هاى شمعدانى پر از گل به پنجره هاى چوبین و سنتى منازل زیبایى خاصى بخشیده است.

در ماسوله هربنایى متکى به بناى پایین دست است و مجموعه این بناها از طریق راهرو هاى باریک طولى و دهلیز هاى پرپیچ و تاب سنگ فرش شده به سازه هاى هم سطح و فوقانى راه مى یابد.

نسیم خنک و مرطوب از راهروى تو در توى ماسوله به آرامى مى خزد و در آنسوى پنجره هاى چوبى و خوش نماى خانه ها،همه براى ورود میهمانان وگردشگران انتظار مى کشند.

«قلعه رودخان»، برفراز قله اى رفیع و درفاصله ۲۵ کیلومترى جنوب شرقى شهر فومن ،آنجا که انبوه درختان جنگلى قد برافراشته اند، نظاره گر گذشت هزاره هاست.

گرچه قرن هاست که این دژ میزبان باد و باران و برگ هاى زرد فرو افتاده از انبوه درختان جنگلى است، اما باگذشت این همه سال مى توان همهمه ستوران و پژواک صداى پاى قراولان ساسانى را برسنگ فرش هاى آن شنید ، حتى شمایل نگهبانان و سربازان را تجسم و خستگى را در عمق نگاهشان دید.

کوره راهى صعب و نفس گیر در گذر از دالانى سبز و پوشیده از انبوه درختان جنگلى سربه فلک کشیده، در مسیر جویبارى زلال به دروازه قلعه رودخان و عمق تاریخ آن منتهى مى شود.

این بار به سمت شرق و میان ابرها «دیلمان» گیلان ، شهرها و آبادى ها را یکى پس از دیگرى پشت سر مى گذاریم ، کوچصفهان، لولمان ، آستانه اشرفیه، سیاهکل و آغاز جاده ییلاقى دیلمان.

دو طرف جاده تاچشم کار مى کند بخشش طبیعت است و گاه دست ساز هاى انسانى.

کلبه هاى چوبى با دیوار هاى گلین و سقف هاى «کلش به سر» و دود گرم دودکش هاى آن حکایت از مرز بندى مالکیت شالیزارها دارد.

در دو طرف جاده درختان صنوبر سر به بلندا گذاشته،جاده را به سمت کوهستان در مى نوردیم ، صداى آبشار از سمت راست، رودخانه مواج از سمت چپ جاده با صداى پرندگان در هم آمیخته، حالت بى نظیرى است، واقعاً کدام موزیسین مى تواند این نت ها را بازسازى کند؟

نگاهی به بافت شهری ماسوله و معماری بافتی ماسوله ، در ضلع شرقی یکی از رشته کوههای تالش قرار دارد.

این محل که به سبب نوع معماری خانه هایش شهرتی جهانی یافته است ، در شیب کوه واقع شده و نمای خانه های پله ای آن در دامنه سرسبز و سر برافراشته کوه ها و رودخانه ی خروشان "ماسوله رودخان" که از خط القعر دره می گذرد ، از دل انگیزترین و دیدنی ترین مناظر گیلان و ایران است.

ماسوله جدید پس از ترک مردم از کهنه ماسوله ( احتمالاً به واسطه شیوع طاعون در سال 943 هـ .

ق) ، توسط ساکنان آن در 6 کیلومتری شهر متروکه احداث شد.

ماسوله در 26 کیلومتری جنوب غربی فومن و در 65 کیلومتری جنوب غربی رشت قرار دارد.

ماسوله در 29 درجه و 1 دقیقه عرض شمالی و 27 درجه و 8 دقیقه طول شرقی در ارتفاع 1050 متری از سطح دریا واقع شده است.

اختلاف ارتفاع بلندترین و پایین ترین سطح روستا حدود 100 متر است.

ماسوله در گذشته به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی معابر کوهستانی میان آذربایجان ، زنجان ، گیلان و تالش اهمیت فوق العاده ای داشت.

گذرگاه های منشعب از ماسوله که دارای موقعیت نظامی نیز بود، شاهد حوادث و سوانح بسیاری در این ناحیه کوهستانی بوده است.

ماسوله چگونه شکل گرفت ؟

عده ای بر این اعتقادند که در قرن سوم هـ .

ق به هنگام فرار "آقاسید جمال الدین اشرف" از طارم ، "عون بن محمد بن علی" از همراهان مجروح وی به این منطقه آمد.

وی قبل از مرگ به چوپانی گفت که او را در همانجا به خا ک بسپارد.

بعد از خاکسپاری عون بن محمدبن علی در این مکان ، چوپان ها کم کم گرد مزار وی جمع شدند.

رفته رفته خانه هایی ساخته شد و به تدریج ماسوله متولد شد.

عده ای دیگر ساخت شهر را بر اساس تاریخ خطی سالک « سالوک معلم » به دو تن از شاگردان سالک به نام های "عین علی" و "زین علی" که مردم را به اسلام فرا می خواندند نسبت می دهند و معتقدند مردم به آن دو گرویده و سپس قبر آنها زیارتگاه اهالی شد.

در زمان فتحعلی شاه ، ماسوله تحت اختیار ارتش قرار داشت و برای توپخانه ی ایران گلوله می ساخت.

در زمان رابینو ماسوله دارای 5 محله ، دو یا سه کاروانسرا ، دو حمام و بازاری با 400 دکان بود که در زمستان ها خالی می ماندند.

از محلات ماسوله می توان از کشه سر علیا ، کشه سر سفلی ، ریحانه بر ، خانه بر، مسجد بر و اسد محله نام برد.

در گذشته چهار پل چوبی بر روی رودخانه احداث شده بود.

از این میان پل بنا علی و پل حاجی محمدحسن از اهمیت و کاربرد بیشتری برخوردار بودند.

بیشتر اهالی ماسوله ، تالش و دارای مذهب شیعه ی اثنی عشری هستند.

وجود امامزاده های متعدد در کل منطقه و پاره ای شباهت های معماری با معابد مهری و مانوی نیز نشان از تأثیرپذیری تاریخی و دینی دارد.

بقعه های ماسوله 1.

بقعه عون بن علی یا عون بن محمد حنیفه بن علی ؛ این بقعه به عنوان محور بـُقاع منطقه و محل اصلی تجمعات مذهبی ساکنان ماسوله به شمار می آید.

بقعه در کنار مسجد قرار دارد و به قلندرخانه نیز معروف است.

این امر می تواند نشانگر اعتقادات صوفیانه اهالی منطقه نیز باشد.

بقعه ی عون بن علی بن محمد بن علی دارای دری به ابعاد 145*72 سانتیمتر است که به در "چله خانه" شهرت دارد.

پلان بقعه هشت گوش است و گنبدی دو پوش دارد.

ارتفاع صحن امامزاده تا زیر طاق گنبد اول 20/4 متر است.

این گنبدشلجمی (اگر دو قوس از دایره بر سطحی محیط شود که هر دو از نصف دایره طولشان بیشتر باشد و انحداب یا کوژی آن در دو جانب باشد ، آن شکل را شلجمی گویند)است و در روزگاران جدید با حلب پوشانده شده است.

در داخل اتاق حرم بقعه ، صندوقی جای دارد که بر روی آن کتیبه ای به خط نسخ از سوره فتح و با تاریخ 1015 هـ .

ق دیده می شود.

چند سنگ قبر در داخل وایوان های بقعه و مسجد همجوار وجود دارد که مربوط به زمان قاجاریه است.

2.

امامزاده عین علی و زین علی ؛ این امامزاده در 1600 متری شرق ماسوله در محلی به نام "اشکلت" واقع است.

امامزاده دارای کتیبه ها و پنجره های مشبک است و تاریخ ساخت آن 911 هـ .

ق است.

3.

امامزاده ابراهیم؛ در "خروه بن" بالای ماسوله و بر سر راه جاده خلخال واقع شده و دارای قدمت تاریخی است.

4.

امامزاده هاشم ؛ در مغرب ماسوله ، زیر کوه سنگی قلعه بن قرار دارد.

این امامزاده بنایی تاریخی دارد و بر سر راه جاده طارم واقع است.

مسجدهای ماسوله مسجدهای ماسوله عبارت اند از ؛ مسجد خانه بر ، مسجد بر ، مسجد اسد محله ، مسجد کشه سر سفلی ، کشه سر علیا ، مسجد ریحانه بر ، مسجد قنبرآباد ، مسجد دو خاله ، مسجد جامع و مسجد صاحب الزمان متعلق به سال 1117 هـ .

ق معماری ماسوله آنچه امروز بیش از هر چیز دیگر توجه جهانگردان و گردشگران داخلی را به خود جلب می کند ؛ معماری ، بافت و ترکیب سنتی منازل ماسوله است.

خانه های ماسوله اغلب دارای دو طبقه است.

هر خانه در مجموع از دو قسمت تشکیل شده است: قسمت زمستانی ؛ قسمت زمستانی منازل را در زبان محلی "سومه" می نامند.

سومه از اتاقی کوچک که معمولاً در عقب خانه جای دارد و از نور چندانی برخوردار نیست ، شکل گرفته است.

تنها نقطه ی نورگیر آن روزنه ای است به نام "لون".

در وسط این اتاق کوره ای که از آن برای آشپزی و تهیه غذا و همچنین تأمین گرما استفاده می شود ، تعبیه شده است.

در گرداگرد اتاق طاقچه هایی ساخته شده که ظروف گوناگون چینی و مسی بر روی آن جا می گیرد.

قسمت تابستانی ؛ یا اتاق پیشخوان ، دارای پنجره های اروسی چوبی و بالارو است.

این پنجره ها دارای گره های چینی هندسی است و با شیشه های رنگارنگ تزیین می شود.

بعضی از خانه ها علاوه بر پیشخوان ، اتاقکی بر بام منزل دارند که به زبان محلی به آن "برج" گفته می شود.

این اتاق تنها در تابستان مورد استفاده قرار می گیرد.

در اتاق پیشخوان طاقچه های جانبی دیده می شود.

بام هر منزل در ماسوله متمایل به کوه ساخته می شود و قسمت پیشین منازل بر عقب آن مسلط است.

بالای صفحه نمایی از شهر ماسوله هرجا که تنوع طبیعی و انسانی - تحت سیطره زمان و تاریخ - درهم می آمیزد، نوعی از الگوهای زیستی شکل می گیرد، که به نوبه خود می تواند استثنائی و منحصر به فرد باشد.

ماسوله، نمونه بارزی از این نوع زیستگاه تاریخی بشر است، که به عنوان یک اثر ملی در سال 1354 شمسی به شماره 1090 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این شهر تاریخی، در طول عمر هزار ساله خود، در هماهنگی خارق العاده میان انسان و طبیعت.

نمونه بارزی به شمار می آید.

ماسوله در عرض جغرافیائی 13و09و37 شمالی و طول جغرافیائی 14و59و48 شرقی و در منتهی الیه منطقه مرطوب خزری، واقع در دره رودخانه ای که سرچشمه های آن نزدیک دومین قله بلند کوه های طالش (ماسوله داغ با ارتقاع 3050 متر‌) است قرار دارد.

ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 1050 متر و اختلاف بین پایین ترین و بالاترین نقطه این شهر کوهستانی بیش از 120 متر است.

آمیزه ای از فرهنگ های سه گانه طالش، ترکی و گیلکی از یکسو و طبیعت های سه گانه جنگلی، مرتعی و کوهستانی، از سوی دیگر، فرهنگ و تمدن خاصی را به وجود آورده که اولین نمایه کالبدی آن، شهرسازی و معماری خاص ماسوله است.

در حالی که این کالبد، متاثر از ارتباطات پیچیده و ویژه اجتماعی و اقتصادی این زیستگاه کهن می باشد، به شدت بر ارتباطات فوق تاثیر گذار است.

بدین ترتیب در یک همکنش مداوم و مستمر، پویائی شگفت انگیزی در حیات تاریخی الگوهای زیستی ماسوله به وجود آورده است.

این شهر تاریخی در وسعتی معادل 6/1 هکتار و در چهار محله ی خانه بر، کشه سر، اسدمحله و مسجدبر شکل گرفته است.

دارای بازاری در چهار طبقه می باشد که هر چهار محله بطور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی واسطه دارند.

در حال حاضر در ماسوله بیش از 350 واحد مسکونی وجود دارد که در گذشته (حدود صد سال پیش)، این تعداد به 600 واحد بالغ می گردیده است.

وجود بیش از 120 واحد تجاری در محدوده بازار آن، بیش از 6 کاروان سرا، دو حمام قدیمی، بیش از 33 چشمه عمومی، ده مسجد و پنج امام زاده حاکی از رونق و شکوفائی این شهر در دوره های متاخر می باشد.

جمعیت ماسوله طی 60 سال گذشته از حدود 3500 نفر به 900 نفر کاهش یافته است.

این امر نشانه سیر نزولی تاریخ این شهر کهن است.

انسانهائی که در یک زندگی کاملا سازگار با طبیعت، این زیستگاه و این