بهاءالدین محمد بن حسین عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن علی بن حسن بن محمد بن صالح جباعی یا جبعی حارثی همدانی لویزانی از اولاد حارث بن عبدالله اعود همدانی از خواص اصحاب امیرالمومنین است .
این سلسله نسب را از مقدمه حدائق الندیه فی شرح الفواید الصمدیه تالیف میرزا سید علی خان گرفته است.
پس بدین گونه نسب درست وی چنین است : بهاء الدین عزالدین حسین بن عبدالصمد.....
خاندان وی از آغاز در جبل عامل در ناحیت شام و سوریه در قریحه ای به نام جبع یا جباع می زیسته و از نژاد حارث بن عبدالله اعود همدانی (متوفی درسال 65 هجری) از معاریف اسلام بوده اند.
ناحیت جبل عامل همواره یکی از مراکز معروف دین شیعه در مغرب آسیا بوده است.
و پیشوایان و دانشمندان شیعه که از این ناحیت برخاسته اند بسیارند و در هر زمان حتی تاکنون فرق شیعه در جبل عامل بسیار بوده اند و در نهاران بنیاد دین اسلام و شیعه در ایران و استوار کردن بنیان آن مخصوصا از قرن هفتم هجری به بعد یاری بسیار کرده اند و خاندان بهایی نیز از همان خانواده های معروف شیعه در جبل عامل بوده است.
« پدر»
شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد .....
پدر شیخ بهایی دانشمند زبردست، ادیب، نویسنده، شاعر و در جمیع فنون، به تخصیص فقه و تفسیر وحدیث وعربیت فاضل و دانشمند بود.
و از پیشوایان شیعه ومشایخ معروف بوده و بجز فرزندش بهاء الدین محمد، جمعی از پیشوایان شیعه ایران شاگرد او بوده اند.
این عزالدین حسین از شاگردان و اصحاب پیشوای بسیار معروف شیعه، زین الدین علی بن احمد عاملی جبلی معروف به شهید دوم یا شهید ثانی بوده که هر دو از یک قریه و از یک دیار برخاسته اند و زین الدین علی در سال 966 در راه دین و عقیدت خویش کشته شده است.
عزالدین حسین که در 984 در 66 سالگی درگذشته، در سال 918 ولادت یافته و در سال 966 که شهید دوم کشته شده، وی 48 سال داشته است.
« برادر»
برادر بزرگتر شیخ بهایی به نام عبدالصمد که کتاب فواید الصمدیه معروف به صمدیه را تألیف کرده است و همواره تدریس این کتاب در مدارس ایران معمول بوده است این برادر در سال 1020 در اطراف مدینه درگذشت و پیکر او را به نجف برده اند و در آنجا به خاک سپردند نکته قابل توجه آن است که وی از مادر دیگر باشد؛ زیرا که ظاهرا تفاوت سن در میان این دو برادر لااقل 10 سال بوده است نکته دیگر آن است که بهایی کتابی به نام این برادر نوشته و معمولا کهتران کتاب به نام مهتران می پرداختند این امر پسندیده از مردی بر نمی آید مگر اینکه بدین گونه نیکوییها آراسته باشد.
« ولادت»
قدیمی ترین مأخذی که در ولادت بهایی داریم گفته سید علی خان در سلافه العمر است که در بعلبک غروب آفتاب چهارشنبه 3 روز مانده از ذیحجه سال 953 می نویسد و می گوید وی خردسال بود که پدرش او را به ایران آورد.
مؤلف مزبور در کتاب دیگر خود، حدایق الندیه فی الشرح فواید الصمدیه تولد وی را نزدیک غروب چهارشنبه 17 ذیحجه 953 در بعلبک ضبط کرده و گوید این نکته را از روی خط پدرش نوشته اند، ولی پیداست که در نقل و شاید در چاپ تحریفی شده و 27 را 171 نوشته اند.
شگفت تر از همه آن است که بر سنگی که بر سر خاک او در مشهد است ولادت او بدینگونه نوشته شده : « طلوع نیر ولادتش درغروب پنجشنبه شهر محرم الحرام در بعلبک در سنه 953 واقع ....
» ولی چنانچه پس از این خواهد آمد، پیداست که مطالب آن سنگ معتبر نیست و این سنگ را مدتها پس از مرگ او بر سر خاک وی نهاده اند.
مؤلف روضات الجنات نیز گفته اند که ولادت وی در بعلبک در روز پنجشنبه 13 روز مانده از محرم سال 953 بوده است.
البته از همه این گفته های مختلف در کتاب ها، ضبط سید علی خان در سلافه العصر معتبر تر است.
زیرا که وی نزدیک ترین کسی به زمان وی بوده و آگاهانه ترین کسی از احوال او و معتبرترین کس از میان مؤلفین کتب درباره زندگی شیخ بهایی است وی پیش از آنکه پدرش به ایران آید، متولد شده و چنانکه از منابع مزبور بر می آید احتمال بسیار می رود که در آن زمان 13 ساله بوده است.
و کتابهایی که وی در این سن سیزده سالگی به خط خود نوشته، هنوز در ایران موجود است.
تنها چیزی که درست است، این است که قسمتی از کودکی خود را در قزوین گذرانده است.
و به آیین ایران پرورش یافته و آز آغاز عمر زبان پارسی را آموخته است، چنانکه مؤلف عالم آرای عباسی می گوید : در صغر سن با والد ماجدبه ولایت عجم آمد و بهترین دلیل این نکته افکار ایرانی محض و تمایل تام وی نسبت به تصوف ایرانی و فرهنگ ایران است که در بیشتر از آثار وی و مخصوصا در اشعار فارسی او آشکار است و نیز زبردستی فوق العاده است که در زبان فارسی داشته و در نثر و مخصوصا فارسی با منتهای توانایی وارد شده است و شعر فارسی او مخصوصا غزلیات و رباعیات وی یکی از بهترین نمونه های اشعار فارسی در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری در ایران است و بر بسیاری از سرایندگان هم عصر رجحان و دارد و بالاترین برتر ی او آن است که در آن بحبوبه سبک هندی که تقریبا تمام شاعران ایران پیرامون آن سبک می گشتند، وی یکی از سرایندگان نادری است که بدان روش شعر نگفته وهمان اصول انسجام و روانی و سادگی و طراوت خاص شعرای عراق را که پیش از سبک هندی معمول بوده است، نگاه داشته و اغلب شعر او به شعر حافظ در غزل و رباعی ، و به شعر جلال الدین بلخی در مثنوی شبیه بوده است.
« جوانی و تحصیلات »
همه کسانی که در احوال بهاء الدین محمد بحث کرده اند گفته اند: که وی نخست نزد پدر خود درس آموخته است و چون می دانیم که در مرگ پدر بیش از سی و یک سال نداشته است، پیداست که پیش از این سن نزد پدر شاگردی کرده است چنانکه گذشت، در کودکی که با پدر به ایران آمده است، چندی در قزوین زیسته و چون در آن زمان قزوین پایتخت ایران بوده است، قهرا دانشمندان شیعه که از نخستین پادشاهان صفوی یاوری و عزت بسیاری دیده اند می بایست در قزوین گرد آمده باشند.
پیش از آن هم شیعه در قزوین بسیار بوده اند و یکی از دلایلی که صفویه آن را پایتخت خود کرده اند همین است و پس از آن هم تا مدتهای مدید بلکه تا دویست سال بعد، قزوین یکی از مراکز مهم دین شیعه و جای درس و بحث و علم آموختن بوده است و بهائی نیز می بایست در آنجا تحصیل کرده باشد.
از آن پس بهائی سفرهای دیگری کرده است : ظاهرا چندی در مشهد تحصیلات خود را ادامه می داده و مدتی در هرات به همان منصب پدر مشغول بوده و سپس درخراسان و آذربایجان و عراق و آسیای صغیر و سوریه و لبنان و مصر و حجاز و غیره سفر کرده است.
اما چنانکه گذشت، در تمام مدتی که پدر وی در هرات بوده، او در آن شهر با وی نبوده است؛ زیرا که نسخه ای از کتاب اشکال التأسیس، تألیف قاضی زاده رومی که از کتابهای معتبر نجوم است، در کتابخانه دانشکده معقول و منقول ( مدرسه سپهسالار ) در تهران هست که از آغاز تا انجام به خط اوست و در کودکی هنگامی که درس می خوانده، برای خود نوشته است و در سال 979 یعنی در سن 16 سالگی و تقریبا 3 سال پس از آنکه به ایران آمده، به پایان رسانده و در این زمان در قزوین بوده است و نیز چنانکه گذشت، زمانی از دور، اشعاری برای پدر فرستاده و این در سال 970 بوده است که بیست و شش سال داشته و اظهار شوق نسبت به پدر و به شهرهرات کرده است و ظاهرا این هم زمانی بود که در قزوین تحصیل می کرده است.
اما استادان دیگر وی بجز پدرش، چنانکه مؤلف عالم آرا آورده است بدین قرار بوده اند : تفسیر وحدیث و عربیت و امثال آن را از پدر، حکمت و کلام و بعضی علوم منقول را از مولانا عبدالله مدرس یزدی، مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق، معروف به «حاشیه ملا عبدالله » و ریاضی را از ملاعلی مذهب و ملا افضل قاضی مدرس سرکار فیض آثار و بعضی اهل فن و طب را از حکیم عمادالدین محمود آموخته است.
و در اندک زمانی در منقول و معقول پیش رفته و به تصنیف کتاب پرداخته است.
همه کسانی که در احوال بهاء الدین محمد بحث کرده اند گفته اند: که وی نخست نزد پدر خود درس آموخته است و چون می دانیم که در مرگ پدر بیش از سی و یک سال نداشته است، پیداست که پیش از این سن نزد پدر شاگردی کرده است چنانکه گذشت، در کودکی که با پدر به ایران آمده است، چندی در قزوین زیسته و چون در آن زمان قزوین پایتخت ایران بوده است، قهرا دانشمندان شیعه که از نخستین پادشاهان صفوی یاوری و عزت بسیاری دیده اند می بایست در قزوین گرد آمده باشند.
اما استادان دیگر وی بجز پدرش، چنانکه مؤلف عالم آرا آورده است بدین قرار بوده اند : تفسیر وحدیث و عربیت و امثال آن را از پدر، حکمت و کلام و بعضی علوم منقول را از مولانا عبدالله مدرس یزدی، مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق، معروف به «حاشیه ملا عبدالله » و ریاضی را از ملاعلی مذهب و ملا افضل قاضی مدرس سرکار فیض آثار و بعضی اهل فن و طب را از حکیم عمادالدین محمود آموخته است.
آقا حاج محمدآقا نخجوانی تاجر معروف، در تبریز نسخه ای از رسائل عزالدین حسین دارد که یک رساله آن در واجبات علمی و عملی به خط کودکی بهائی است و در پایان آن چنین رقم کرده است : « تمت الرساله بعون الله و حسن التوفیقه علی ید العبد الفقیر الی الله الغنی بهاء الدین بن حسین الحارثی یوم الثلاثا من شهر شوال فی شهور سنه ست و ستین و تسعمائه » و پیداست که این نسخه را بهائی در روز سه شنبه ماه شوال 966 به پایان رسانده است، و می دانیم که در این زمان 13 سال داشته است، در هر صورت، مسلم است که بهائی از کودکی و لااقل از سن 13 سالگی، با شور سرشاری، جویای دانش بوده و با شوق و کوشش بسیار، در پی علم می رفته است.
« مراحل زندگی » گروهی از مؤلفین درباره وی نوشته اند که سی سال سفر کرده و سی سال به زهد و گوشه نشینی پرداخته است.
ظاهرا نخستین کسی که گفته است وی سی سال سفر کرده، میر سید علی خان در کتاب حدایق الندیه فی شرح فواید الصمدیه است که گوید : در آغاز عمر به جهانگردی رفت و در کسوت فقر آمد و سی سال سفر کرد ویک شب و یک روز نیارمید و سپس به ایران آمد.
این گفته ظاهرا بسیار اغراق آمیز است زیرا که وی مردی بسیار پرکار و در زمان خود در نهایت تقرب به دستگاه شاهی و صاحب مقامات ظاهری معروف بوده و قطعا مدتی شیخ الاسلام اصفهان، پایتخت ایران بوده است.
بالاترین پایه ظاهری روحانیان زمان خویش را داشته و البته مقامی را مشاغلی گوناگون بوده است و نمی توانسته سی سال در سفر و سی سال در عزلت بگذراند؛ زیرا که عمر وی رویهمرفته هفتاد وهفت سال بوده است و اگر شصت سال از آن را که در سفر و عزلت گذراند، کم کنیم، هفده سال می ماند و البته آن مدت را نیز در کودکی و در راه تحصیل دانش گذرانده است.
پس این همه تألیفات را در چه زمان کرده و کی توانسته است به وظایف گوناگون شیخ الاسلامی خود بپردازد؟
تردید ی نیست که وی سفر بسیار کرده ، اما نه چندان کی سی سال کشیده باشد، و نیز شکی نیست که طبعا از روی فطرت خود متمایل به تصوف و عرفان بوده است، ولی نه چندان در این راه خشک و ظاهربین بوده است که گوشه نشین باشد و به کاری دست نزند.
مولف عالم آرا می نویسد که وی پس از فوت شیخ علی منشار، منصب شیخ الاسلامی و وکالت حلالیات و تصدی امور شرعی اصفهان یافت.
مدتی بود تا شوق کعبه و بازگشت درویشی غلبه کرد.
وبا درویشان سفر کرد و مدتی در عراق عرب و شام و مصر و بیت المقدس