درباره ی فردوسی وشاهنامه
حکیم ابوالقاسم فردوسی از ستارگان قدراوّل آسمان ادب وفرهنگ ایران است که در دوره های گذشته ی تاریخی،با کتاب گرانقدرخود شاهنامه،درمیان مردم شهرت یافته است واز غایت روشنی بعدها زندگی اودرغباری از تیرگی وناشناختگی فرورفته است.فردوسی را همگان می شناسند امّاحیات و کارواندیشه او،چنانکه بوده،برهیچ کس روشن نیست.
قدیمی ترین کتابی که به نام فردوسی واثرجاودانه ی او اشاره می کند،تاریخ سیستان متعلق به نیمه ی قرن پنجم است ومفصّل ترازآن چهارمقاله ی نظامی عروضی که درسال550 هجری یعنی نزدیک به یک قرن و نیم پس ازفردوسی تأ لیف شده است.
اطّلاعات تاریخ سیستان درباره ی فردوسی ا ز چند سطر نمی گذرد آنچه درچهار مقاله درباره ی وی آمده است ،ومتاسّفانه به کتاب های دیگر نیز راه یافته،مانند بسیاری ازاطّلاعات دیگرآن کتاب توأم با داستان پردازی و فاقد اعتبار لازم تاریخی است.
آنچه درباره ی فردوسی به کمک قراین و نشانه های تاریخی از شاهنامه بدست می آید و تا حدودی می توان به صحّتش اطمینان داشت ،این است که وی در یکی از سال های329 یا330 هجری ،یعنی همان سال هایی که شمع زندگانی رودکی سمر قندی‹‹ شاعر تیره چشم و روشن بین ››عصر سامانی خاموشی می گرفت،در منطقه ی طوس(شاید قریه ی باژ یا فاز کنونی) به دنیا آمد.از خانواده و کسان او اطّلاع چندانی در دست نیست ؛ همین قدر می دانیم که وی از نجیب زادگان طوس بود واز خود املاک واموالی داشت،به طوری که می توانست از درآمد ملک موروثی نزدیک به دو بهره از حیات بارور خود را در رفاه نسبی بگذراند.
نجیب زادگان ایرانی تباردرروزگارفردوسی طبقه ای صاحب مقام ودارای امتیاز اجتماعی خاصّی بودند که به ‹‹دهقانان›› شهرت داشتند؛وعبارت بودند از گروهی از نجبای درجه ی دوم که از امور لشکری به دور بودند وتنها خود را به دفاع از ارزش های قومی وهمچنین ولایتی که درآن پای بند بودند،می دیدند.
این طبقه در هروقت وزمان نزد معلمان دینی به خوبی تربیت وتهذیب می شدند وحافظ سنت وفرهنگ ایرانی بودند،چنان که پس ازسقوط امپراطوری ساسانی روایات تاریخی وداستان – های ملی ایران را حفظ داشتند وسینه به سینه به نسل های بعد از خودمنتقل می کردند.
نام او وپدرش در نخستین ترجمه ی شاهنامه به زبان عربی که در حدود سال620 هجری صورت گرفته ،منصوربن حسن وکنیه ولقب شاعری اش بنا برقد یمی ترین مآخذ، یعنی تاریخ سیستان وچهار مقاله ابوالقاسم فردوسی امده است ودر این تردیدی نیست.
از کودکی ونوجوانی فردوسی اطّلاع چندانی ازشاهنامه به دست نمی آید،امّا ظاهراً بین سی و پنج تا چهل سالگی بود که دقیقی شاعر حماسه پرداز وهم ولایتی او، که نظم روایات ملّی ایران را چند سال پیش آغاز کرده بود،درسن جوانی به دست غلامش کشته شد وفردوسی بر آن شد که کار ناتمام اورا دنبال کند.
دراین کارجوانمردی ازدوستانش به تشویق اوهمت گماشت وخداینامه ی منثور را که دربرگیرنده ی تاریخ شاهان قدیم ایران بودوچندسال پیش ازآن به امرابومنصورمحمدبن عبدالرزاق طوسی فراهم آمده بود دراختیارش گذاشت وفردوسی ازروی آن سرودن شاهنامه را آغاز کرد.
هنگامی که فردوسی تقریباً پنجاه وهشت ساله بود وبیش از دو ثلث کتاب خود را به نظم درآ ورده بود، محمود غزنوی درسال 387هجری به جای پدرنشست وباافزودن قلمروسامانیان وصفاریان به محدوده ی فرمانروایی پدر،امپراطوری وسیعی در شرق وشمال شرق ومرکز ایران آن روز به هم زد.فردوسی که بر اثرمرور زمان وعدم رسیدگی لازم ونیز خشکسالی های پیاپی املاک خود را یا از دست داده بود ویابر سر کار نظم شاهنامه گذاشته بود، در اواخرعمر براثر تنگدستی و یا به سبب آن که تقدیم آن را به پادشاهی مقتدر برای بقای کتاب خود لازم می دید،به این اندیشه افتاد که شاهنامه را به نام محمود کند.اما نظر به اینکه شاهنامه اثری ایرانی بودوبه کام ترکان تلخ آمد ودیگراینکه فردوسی شیعی مذهب ومحمود سنی متعصب بوده است
هنگامی که فردوسی تقریباً پنجاه وهشت ساله بود وبیش از دو ثلث کتاب خود را به نظم درآ ورده بود، محمود غزنوی درسال 387هجری به جای پدرنشست وباافزودن قلمروسامانیان وصفاریان به محدوده ی فرمانروایی پدر،امپراطوری وسیعی در شرق وشمال شرق ومرکز ایران آن روز به هم زد.فردوسی که بر اثرمرور زمان وعدم رسیدگی لازم ونیز خشکسالی های پیاپی املاک خود را یا از دست داده بود ویابر سر کار نظم شاهنامه گذاشته بود، در اواخرعمر براثر تنگدستی و یا به سبب آن که تقدیم آن را به پادشاهی مقتدر برای بقای کتاب خود لازم می دید،به این اندیشه افتاد که شاهنامه را به نام محمود کند.اما نظر به اینکه شاهنامه اثری ایرانی بودوبه کام ترکان تلخ آمد ودیگراینکه فردوسی شیعی مذهب ومحمود سنی متعصب بوده است ودرشاهنامه چنان که توقع می داشته ازوی ستایشی به عمل نیامده است همچنین به سبب شعرناشناسی محمود وحسد حاسدان ،این کتاب مقبول طبع سلطان غزنه واقع نشد و قدرکار بزرگ استاد طوس نادیده گرفته شد وپاداشی که شایسته ی این اثر عظیم و رنج سی ساله ی او بود به وی نداد.از این رو فردوسی ناکام ورنجیده خاطرسال های آخرعمرخود را در تنگدستی وضعف قوا وبیماری وتنگدلی گذرانیدوسرانجام درحالی که نزدیک به هشتاد سال داشت به سال 411هجری در گذشت ودر زادگاه خود طوس به خاک سپرده شد.
فردوسی در اواسط کار (شاید سال 394) به دلایلی که پیش از این گفتیم تصمیم می گیرد شاهنامه را به نام محمود کند،وبرای نخستین بار در پایان داستان کیخسرو وپس از آن درچند جای دیگر از او به نیکی یاد کر ده است.
درعرصه ی معتقدات دینی،فردوسی روشن بینانه راه اقلیت بر حق رابرگزیده است.مذهبش شیعه ی معتزله وشیوه ی فکری او شعوبیه است.همین روشن بینی حکیمانه سبب شده است که مناقشات نژادی را با معتقدات مذهبی نیامیزد.
در مقدمه ی کتاب پس از ستایش پیامبر اسلام دلبستگی وشیفتگی خود را به خاندان پیامبر این گونه آشکار می کند: به گفتارپیغمبرت راه جوی دل از تیرگی ها بدین آب شوی گواهی دهم کین سخنها زاوست تو گویی دو گوشم بر آواز اوست که من شهر علمم علیم در است درست این سخن قول پیغمبرست منم بنده ی اهل بیت نبی ستاینده ی خاک پای وصی فردوسی ، روشن اندیش شیعه مذهب و باورمند مخلص مولای متقیان، و نیز شیفته فرهنگ ایران است.
به یک معنا شاهنامه تجلی گاه عناصر یاد شده می باشد ، وپیکار نامه ای است که دریک زمان در دو جبهه به کوشش ایستاده است.
بنابراین گزافه نیست ، اگر بگوییم،آنچه را که زبان واندیشه ایرانی می توان نامید،یک جااز خامه ی حکیم دشت طوس تراوش کرده است.
بی هیچ گمانی فردوسی،برجسته ترین شاعرایران است.کاربزرگ اویعنی شاهنامه منظومه ای است که زیر بنای آن اصا لت رنج آدمیزاد است.
به حیث چنین شالوده ای همواره عامه ی مردم آن را خوانده اند وجان تشنه ی خود راازسرچشمه ی لایزال بینش فردوسی که از ملتقای قضیلت وایمان ترکیب یافته است بی دریغ سیراب کرده اند.
زن در تعبیر شاهنامه ایران اسلامی همواره و درهمه جا به فرهنگ و ادبیا ت دیرپا و با لنده اش شناخته شده است ، این عنصر اصیل است که ایران را پیوسته بر سر پا داشته و هم اکنون نیز با اتکا به آن وبرقراری رابطه بین ادبیات کهن ایران زمین وبا توجه به نکات اخلاقی ، عرفانی وسرگذشت یلان،دلاوران وپهلوانانی که به وفوردرادبیات ایران یافت می شود،می توان با پیامد های شوم تهاجم فرهنگی که هم اکنون کشور ما با آن مواجه است مقابله کرد.
شاهنامه،آبرو،هویت ومایه ی مباهات هرایرانی است.فردوسی درشاهنامه ازموارد مختلفی نام برده است.ازجنگ آوری ودلاوری پهلوانان ایرانی وازذکاوت ودرایت آنها،اما یکی از نقاط بر جسته ی شاهنامه فردوسی زنان مختلف شاهنامه است.
زنانی که درموقعیت های مختلف نقشی بسیار مهم در زندگی مردان بزرگ شاهنامه دارند.
زنانی مانند تهمینه،سودابه ، رودابه فرانک ، شیرین ، ارنواز، شهنواز، منیژه ، سیندخت ودیگران که جمعاً پنجاه ونه نفر هستند.
فردوسی درشاهنامه ازتعبیرات واظهار نظر های متفاوتی در باره ی زنان سود جسته است .
که این اظهارنظرها یاعقیده ی خود فردوسی درموردزنان بوده ویااززبان قهرمانان داستان ها ی حماسی اوست که به اقتضای زمان ومکان بیان کرده اند.
او در شاهنامه گاهی زنان را بسیاروالامقام ودرحد ومنزلت فرشتگان وبه پاکی ومعصومی آنان می بیند و آنان را عامل سعادت و خوشبختی برای هرمردی می داند وگاهی نیزپاکدامنی ، دانش وعقل،پرهیزکاری،تیز هوشی وشجاعت زنان راهمانند مردان می داند وآنهارامی ستاید.
در بعضی مواقع زنان را دیو صفت و بد کردار می داند وهمانند دانستن رفتار وگفتار یک مرد را به زنان نوعی توهین ودشنام به مرد وتأ ثیر پذیری اززنان را موجب گمراهی وبدبختی می داند: کسی کو بود مهتر انجمن کفن بهتر اورا زگفتار زن سیاوش به گفتار زن شد به باد خجسته زنی کو زمادر نزاد ودر جایی دختران وپسران را برابر ومساوی می داند ومیان آنها تفاوتی قایل نیست واورا مانند پسران عزیز و گرامی می داند مثلأ هنگامی که فریدون دختران شاه یمن را برای پسرانش خواستگاری می کند، شاه یمن که دختران خودرابسیارعزیزمی داشت اندوهگین وناراحت شد.
پیامش چوبشنید شاه یمن بپژمرد چون زاب کنده سمن همی گفت گر پیش بالین من نبیند سه ماه این جهان بین من مرا روز روشن بود تیره شب بباید گشادن بپاسخ دو لب زن دریک موقعیت راز دار ،هوشمند ومشاور مرد است وگره گشای اودر زندگی است ومیتواند با ذکاوت وهوشمندی وتدابیر عاقلانه ی خود مرد را ا مشکلات رهایی دهد مانند سیندخت مادر رودابه،هنگامی که مهراب پدر رودابه ازعلاقه دختر خود به زال آگاه می شود،خشمگین وعصبانی می گردد.
سیندخت با تدبیر ورازداری خود از خشم مهراب شاه می کاهد.
سپس به دیدار سام می رود وبا رفتن به نزد او اختلافات را رفع می کند.
چوبشنید سیندخت بنشست پست دل چاره جواندراندیشه بست یکی چاره آورد از دل به جای که بد ژرف بین و فزاینده رایودر موقعیتی دیگر زنان را متهم می کند که راز دار نیستند ونباید در هیچ زمانی رازی را به آنان گفت زیرا که زنان رازداری نمی دانند واز موهبت این صفت بر خوردار نیستند.
چه نیکوسخن گفت آن رازدان زمردان نکن یاد در پیش زن دل زن همان دیو راهست جای ز گفتار باشند جوینده رای اینها همه تناقضاتی است که درشاهنامه ی فردوسی به ضرورت موقعیتهای مختلف مکانی و زمانی آورده شده است که متأ سفانه درحا ل حاضر دستاویزی برای کسانی شده که می خواهند فرهنگ ما را زیر سوا ل ببرندوبدون درک شرایط ، بعضی ازاشعار فردوسی را مثال آورده وجزنشان دادن ضعف وخواری زنان در جامعه ی کنونی ایران زمین از آن نتیجه نمی گیرند دشمنان دین وفرهنگ و آداب ما به هر چیزی متوسل شده اند تا بگویند زن در ایران از ارزش واعتبار برخوردار نیست.زنان درایران هیچ آزادی عملی ندارند.اما همه ی ما می دانیم که دول غربی با این حیله ونیرنگ می خواهند ما را ازارزشهای خود دورکرده وهمقدم وهم-آوا با خود کنند.
اما اگر زنان ایرانی با فرهنگ ودین و ادبیات خود به اندازه کافی آشنا باشند می دانند که اینها همه ترفند است ، وباید دانست که شعر شاعرانی همچون فردوسی را نمی توان تنهادرچند بیت خلاصه ،و آن را معنی کرد.زیرا شعر فردوسی را باید از ابتدا تا انتها خواند،موقعیت زمان ومکان را در نظر گرفت وبعد در مورد آن قضاوت کرد.
شعر فردوسی بیشتر به صورت محاوره وگفتگوی دو نفره است .
گاهی اوقات صحبتها از زبان شخصی گفته می شود که شاید خود او شخصیت مثبتی نباشد و درجایی دیگر از زنانی صحبت می شود که فاقداخلاقها وارزشهای واقعی هستند که درشاهنامه چندین موردازاین زنان به چشم می آید.ودر کل باید تمام داستان را خواند ودر مورد آن اظهار نظر کرد.
در شاهنامه همگی زنان به جز چند تن از طبقه خاص و بالا بوده اند.همه ی آنان یا ملکه هستند یا شاهزاده های زیبا از کشورهای مجاورایران از جمله چین،هند ،توران،یمن وغیره.
یکی از جلوه های زیبا در شاهنامه عشق است که در همه جا به ازدواج می انجامد واین عشق حقیقی است،نه عشقهای رنگی وننگی.
ازدواج در شاهنامه با توافق پدر ومادر ودر صورت لزوما اجازه پادشاه ومطابق آیین وسنت انجام می شود.
یکی دیگر از نکات جالب شاهنامه نشان دادن عشق است ،که هیچ گونه ممنوعیتی برای دختر وپسر ایجاد نمی کند .دختران می توانند بدون هیچ گونه نگرانی عشق خود را نسبت به مردان مورد علاقه خود بیان کنند.،آنان عشق خود را بدون هیچ ابایی ابراز می کنند واگر به هر دلیلی خود نتوانند این کار را انجام دهندازکنیزان خود می خواهندکه این کار را برای آنها انجام دهند.
دختران شاهنامه یا در یک نگاه عاشق وشیفته پهلوانان می شدند ویا با شنیدن پهلوانی ودلاوری و زیبایی آنان مشتاق او گشته وخواستار اوبودند.
تهمینه که باشنیدن اوصاف رستم عاشق وشیفته اوبود،هنگامی که او به کاخ پدرش آمده بود نیمه شب به سرای رستم رفت وبا