خلاصه مقالات اولین کنفرانس بین المللی تاریخ ترکمن ترکمن های سالر در دوره معاصر سالرها یکی از اقوام بسیار مهم ترکمن ها در طول تاریخ بشمار می روندعلاوه بر نقش آنان در هنر ترکمن در کشمکش های سیاسی نیز ایفای نقش کرده اندو اما در دوره قاجاریه و سپس حاکمیت بلشویسم در آن طرف مرزهای ایران وضعیت آنان بشدت متزلزل گردید .
سالرها از دست بلشویکهای تندرو راهی افغانستان و ایران شدند.
سالراز ناشناخته ترین طایفه های ترکمن است و تفاوت های قابل توجهی با دیگر ترکمن ها دارد نه تنها از نوع پوشاک، گویش می توان مهمترین آن مربوط به اسکان این طایفه در ایران که یک قرن نمی شود اشاره کرد.
به گذشته ی سالرها باز گردیم و دفتر خاطرات آنها را با هم ورق بزنیم.
در گذشته در شوروی سابق (ترکمنستان امروزی) می زیستند اما با سلطه بلشویکیها در ترکمنستان که مصادف است با صنعتی شدن اتحادیه های روسیه شامل: دستگیری اقلیت های ثروتمند در آن زمان در روسیه بیش از 20 اقلیت مختلف وجود داشته است، گرفتن اراضی کشاورزی از مردم برای پیشرفت صنعتی، بهترین کشتارها و غارت ها، کارکردن زنان در عرضه های مختلف اجتماعی که تطابقی با فرهنگ سالر و دیگر اقوام متعصب نداشته و پذیرفتن آن نه تنها برای سالرها بلکه برای هر قدم غیرتمند بسیار مشکل بوده و در این شرایط در ذهن سالرها جز آینده ای تاریک و پلید خطور نمی کرد.
گروهی از آنها شبانه دور از چشم افسران روس با فرار از میان کوهها، دشتها و رود تجن وارد سرخس و توابع آن می شوند ولی آن دسته از سالرهایی که مجال فرار نمی یابند به دلایل مختلف در ترکمنستان ماندگار می شوند و بدین ترتیب سالرها به دو دسته تقسیم می شوند اما آن دسته از سالرهایی که وارد ایران می شوند در مکانی به نام باغباغو واقع در خراسان رضوی و توابع سرخس سکنی می گزینند.
ولی دیری نمی گذرد که مرگ به سوی ایل سالر آمده و بیماری ابتدا حیوانات و سپس بقیه ی افراد را از پای در می آورد.
بسیاری از کودکان و زنان یتیم و بیوه شدند و دیگر افراد به جای مانده بی خانمان می شوند بعد از این کشتار عجیب رضاخان دستور می دهد آنها به سوی سرزمین خود بازکردند ولی سالرها نپذیرفتند و به امید زندگی بهتر کمر همت را بسته و در برابر بازی روزگار خم به ابرو نیاورده و راهی شهرهای: تربت جام، مشهد، سرخس و روستاهای: جان آباد، صالح آباد، موسی آباد، یکه پسته، (سنگ) درازو، و تعدادی دیگر روانه ترکمن صحرا می شوند آنها به خواسته ی خودشان روانه ی مکان های نامبرده نمی شوند زیرا هیچ پیوستگی فرهنگی، ملی، قومی، زبانی با سالرها نداشته و تنها حفظ اصالت آنها را وادار به این کار کرده و دلیل دیگر اینکه سالرها امید برگشت به سرزمین مادری را داشتند و به همین دلیل به سوی دیگر نواحی ترکمن نشین ایران حرکت نمی کنند و می توان گفت که با گذشت سالیان دراز سالرها هنوز هم اصالت و بافت عشیره ای خود را حفظ کرده اند.
دولت های نالایق روس و ایران آن زمان نه تنها نتوانستند به یاری ایل سالر بشتابند بلکه درصدد تار و ماج کردن فرهنگ غنی سالر شدند اما به برکت انقلاب اسلامی همچنان که تحولی عجیب در جامعه ی ایران بوجدو آورد این دگرگونی شامل ترکمن ها و بخصوص سالرها شد و آنها توانستند با گذشت سالها روابط خود را با سالرهای ترکمنستان برقرار کنند.
ترکمنها در عصر پهلوی مایسا ایری * رضاخان برای خلع سلاح ترکمنها، اقدامات وحشیانه ای در ترکمن صحرا اجرا کرد، کشتار اهالی و سوزاندن روستاها مثل آتش زدن روستای سلاخ که مردم آن نواحی را از طرف خوجه نفس به توپ بستند.
در سراسر ترکمن صحرا حکومتهای نظامی برقرار گردید .
در طی یک اعلامیه که پس از شکست جنبش خطاب به ترکمن ها صادر شد ، رفت و آمد به ترکمن صحرا را با کسب اجازه نامه مخصوص از سوی فرماندار نظامی گرگان و یا پادگانهای محلی مجاز اعلام می کند .
غصب زمین از ناحیه ترکمن صحرای غربی آغاز گردید و چون اندازه گیری توسط «نی» انجام می گرفت، این عمل اداره املاک را ترکمن ها (نای لاما) می گفتند.
غصب زمینهای منطقه گنبد و آی درویش (حومه کلاله) اقدامات بعدی سرسپردگان رضاخان بود.
رضا شاه در 26 مرداد 1305 شخصاً از طریق ترکمن صحرا و دشت گرگان وارد بجنورد شد و عده ای از اعضای پادگان مراوه تپه را به جرم ایجاد بلوا اعدام نمود.
ستون جان محمد خان نیز از راه بجنورد حمله به ترکمنهای گوگلان را آغاز نمودند.
در نهایت این چهار ستون 12 آبان ماه در گنبد قابوس به هم رسیدند و پیروزی شان را جشن گرفتند.
خلع سلاح ترکمنها به پایان رسید و سرتاسر ترکمن صحرا به فرماندهی سرتیپ عبدالله توماچ حکومت نظامی اعلام گردید.
بعدها اختلاف بین دو طایفه بزگ ترکمن یعنی جعفربای و آتابای و تزلزل رهبران ترکمن از جمله عثمان آخوند موجب موفقیت رضاشاه در سرکوب آنها گردید.
نقش ترکمانان در به قدرت رسیدن قاجار در تاریخ ایران در تحولات تاریخ ایران، ایلات و عشایر نقش بسیار مهمی را ایفا کردند.
به جرأت می توان گفت ایلات و عشایر قرنها از عوامل مهم و موثر در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران بودند.
اینان طی قرنها مانند مهره های شطرنج در صحنه بازیهای سیاسی و مبارزه ها و کشمکش های داخلی ایران شرکت موثر داشته و عنصر فعال و گاهی محور اصلی تحولات سیاسی بوده اند.
بصورت تقریبی می توان ادعا کردکه بیش از دوسوم حکومتهای ایران و نزدیک به هشتاد در صد ادوار حکمرانی کشور، دراختیار جماعات ایلاتی قرار داشته است.
و بسیاری از جریانهای سیاسی سه قرن اخیر و غالب کشمکش ها و مبارزه ها و جنگها و منازات داخلی ایران معلول وجود ایلات و طرز زندگی و روحیه و امتیازات طبقاتی آنان بوده است بطوریکه از یک لحاظ تاریخ سه قرن اخیر را می توان تاریخ نهضت و جنبش های نظامی و سیاسی ایلات و عشایر دانست.
یکی از این ایلات مهم در تاریخ این سرزمین، ترکمنها بودند که اینان در طول تاریخ ایران خود بانی حکومتهایی چون سلجوقیان و ترکمانان آق قوینلو و قراقونیلو بودند و مضافاّ بر اینکه در طلوع و غروب بسیاری ازحکومتها در طول تاریخ ایران نقش بسزایی داشتند.
مثال بارز این مطلب در تاریخ معاصر ایران نقش و کمک ترکمانان در برپایی حکومت قاجارها می باشد.
ایل قاجار که مدتها در عرصه شطرنج سیاست ایران سرباز پیاده ای بیش نبود، بواسطه اتحاد با ترکمانان از اواخر عهد صفوی آنچنان بر قدرت و نفوذ خود در منطقه استرآباد افزودند، بحدی که برای تصاحب قدرت در ایران امیدوارتر و مصمم تر شدند .
در این دوران نقش ترکمنها از دو نظر حائز اهمیت است.
اولاَ: اتحاد ایلات ترکمن بخصوص یموتها با ایل قاجار موجب افزایش قدرت نظامی قاجارها شد که این اتحاد تا زمان تثبیت پادشاهی آقا محمد خان قاجار دوام داشت .ثانیاّ : منطقه ترکمن صحرا مامن و پناهگاه مطمئنی برای سران قاجاربود که در هنگامه شکستها و یا احساس خطر جان بدانجا پناه می بردند و با رفع خطر درفرصتی مناسب به یاری ترکمانان به تکاپوهای بعدی خود می پرداختند.
نتیجه مهم اتحاد قاجارها با ترکمانان تاسیس سلسه ای درایران بنام قاجاریه بود.
اما این اتحاد و همکاری چندین دهه قاجار و ترکمن با تاسیس و تثبیت حکومت قاجارها به پایان رسید چراکه آقا محمد خان موسس حکومت به پاس، آن همه جانفشانیها، حمایت ها و پناه دادنهای ترکمانان به خانواده قاجار در طول سالیان گذشته، بزرگترین پاداش خود را به متحدان قدیمی خود با بر پا کردن مناره ها از سرترکمانان داد.
در این باره آرمینیوس وامبری سیاح اهل مجار در سیاحتنامه خود اینچنین می نویسد : «اگر شمشیرترکمنها نبود آغا محمد خان هرگز موفق نمی شد خاندان خود را برقرار کند چادر نشینان [ترکمانان] این مطلب را بخوبی می دانند و غالباً از بی وفایی قاجار ها که از زمان فتحعلیشاه به کلی آنها را رها نموده و حتی مستمری قانونی سالیانه بعضی از روسای آنها را قطع کرده اند شکایت دارند».
حال با این مقدمات به حوادث تاریخی سه قرن اخیر که یکی از بحرانی ترین دوران تاریخ ایران می باشد می پردازیم ، دورانی که سراسر رقابت ، جنگ و ستیز بین ایلات مختلف افغان ، افشار، زند، قاجار و ترکمن ...
بود .
در این بین قاجارها حرص ولع بیشتری جهت کسب قدرت در ایران از خود نشان می دادند.
و همچنین در این مقاله نقش تاثیر گذار دشت ترکمن و ایلات ترکمن در ارتباط با قاجارها را در این مقطع از تاریخ ایران مورد بررسی قرار می دهیم .
پیرامون قیام سال 1916 در مناطق گرگان و تجن عظیم قلی بغده * در این مقاله به قیام سال 1916در مناطق گرگان و تجن با ذکر منابع خارجی پرداخته شده و به علل و انگیزه بروز یک چنین قیام مردمی در این مناطق اشاره گردیده است.
در مقاله از برداشتهای ضد و نقیض که از این قیام وسیله تاریخ شناسان ترکمنستان و نمایندگان آکادمی علوم شوروی (سابق) و آسیای میانه آورده شده یاد می کند و ضمن مثبت خواندن مورد اظهار نظرشان پیرامون ویژگیهای قیام سال 1916 در استان ماوراءخزر ، این نظر آنها که قیام یک امر ارتجاعی بوده را مورد توجه قرار می دهد و از قول آکادمیسین م.آنانپسف در سال 1922 آورده است : ارزیابی پیشین از قیام که آنرا ارتجاعی می داند، ارزیابی یکجانبه از جنبش ملی و آزادیبخش ، برای خوشنودی دستگاههای مردمی ایدئولوژیک حاکم است.
نویسنده مقاله سپس وضعیت وحشتناک و اسف بار ترکمن های استان ماوراءخزر بالاخص یموتهای دوتابعیتی را از جمله زمینه های نا آرامی مردمی در آن عصر می داند و علل بوجود آمدن چنین شرایطی را بدلایل چند از قبیل فرمان 25 ژوئن 1916 تزار در خصوص سربازگیری اجباری برای پشت جبهه ها و سیاست چپاولگرانه حاکمیت تزاری و ضبط اراضی کارنده یا استیجاری ترکمنها به بهانه بهره برداری بهتر و واگذاری این اراضی به روسهای مهاجر به مقدار 220440 دسیاتین معرفی می کند و یادآور می شود که در ادامه این تحریکات می توان به مسئله تشویق به مهاجرت روسها به منطقه و ایجاد صندوق های ویژه و دادن امتیازهای بیشتر به آنان اشاره کرد.
مقاله در این راستا به گزارش کنت ک.ک.پالن در جریان بازدیدش از ترکستان پرداخته و از قول وی آورده است: تعداد زیادی شکوائیه از بابت ضبط قطعات اراضی برای مهاجران از طرف ارگانهای حکومتی و اشغال خودسرانه اراضی ارزشمند به دست وی رسید.
از طرفی براساس این مقاله در سال 1911 در مناطق کراسنودسک ، آسخ آباد ، مرو و تجن 30 واحد آبادی روس نشین در بهترین اراضی ضبط شده در مساحت 14214 دسیاتین ساخته شدند و در تأکید این ادعا به این یادداشت ن- گرودکف در سال 1883 استناد شده که معتقد بود بهترین چراگاههای یموت و گوکلان برای ساختن آبادی مهاجرنشین ....ضبط شد.
در رابطه با قیام در استان استرآباد نویسنده خاطرنشان می سازد که بگفته پ.و.بزسونف محقق روسی ، بهر یک از مهاجران روسی حدود 60 هکتار اراضی متعلق به ترکمنها داده شده بود و آبهای قابل ماهیگیری ترکمنها در سواحل جنوب شرقی دریای خزر ضبط و تا سال 1929 به لیانوزف نامی واگذار گردید.
آنگاه نویسنده از قول محقق روسی موانع و مشکلات اجتماعی نظیر محدودیت در ازدواج ، در خواست مالیات ، ارجاع تکالیف متعدد را بار سنگینی بر دوش دهقانان دانسته و از سوئی دیگر فشار وارده برآنان (دهقانان) و وابسته کردن آنها به انحصار گران صنایع نساجی و کشت بی رویه پنبه و استفاده ناهماهنگ از آب را از دیگر فشارهای وارده معرفی می نماید و معتقد است حتی در سال 1908 زد و خوردی شدید بین مردم بومی و اجاره نشین های خصوصی بر سر آب رخ می دهد.
مواردی که اشاره شد چگونگی بوجود آمدن ناآرامی ها و کاستی ها را تا قبل از جنگ جهانی اول سال 1914 بیان می دارد.
براساس این مقاله با بروز جنگ وضعیت اقتصادی و اجتماعی دهقانان و عشایر ترکمن وخیم تر از پیش شد.
بعلاوه در سال 1915 وضع مالیات ویژه نظامی و افزایش کرایه چراگاهها ، ضربه شدیدی را به یموتهای دوتابعیتی وارد کرد و تا تابستان 1916 ترکستان از جمله استان ماوراءخزر بمنزله بشکه باروتی برای انفجار درآورد .
مردم برای مبارزه مسلحانه و قبل از همه یموتها در 15- 16 اگوست 1916 دست به قیام زدند.
در فاصله ماههای اگوست و سپتامبر 1916 بیش از 2 هزار خیمه یموت از کراسنودسک به گرگان انتقال یافت و در آنجا بود که جنگ سختی با ارتش تزار و مهاجرین درگرفت و ترکمنها آبادیهای روسی سر راه خود را ویران کردند.
قیام مسلحانه تجن نیز در 6 اکتبر 1916 روی داد