دانلود مقاله نهضت اصلاحی دکترمصدق

نهضت اصلاحی دکترمصدق
و کودتای 28 مرداد 1332 تاریکخانه اشباح و اسناد
فرید مرجایی

ملُکِ ما را خوردنی فهمیده است بر سر ما شیره‌ها مالیده است
او گمان دارد که ایران خوردنی است همچو شیره سرزمینی خوردنی‌ست
با وثوق‌الدوله بست اول قرار دید از آن حاصلی نامد بکار
چون که او مأیوس گردید از وثوق کودتایی کرد و ایران شد شلوغ

میرزاده عشقی شاعر و روزنامه‌نگار مبارز، از شعر "جمهوری سوار" در مورد دولت استعماری انگلیس در روزنامه "قرن بیستم

حقیقت را باید گفت" شیخ محمد خیابانی, صاحب روزنامه "تجدد

اشاره: هر بار که فرصت تاریخی دست می‌دهد و مقداری اسناد و مدارکی از منابع و آرشیوهای مختلف استخراج می‌شود، درک تاریخی ما را از وقایع کودتای 1332 روشن‌تر می‌نماید.

با آن‌که سازمان اطلاعاتی سیا از در اختیارگذاشتن کلیه مدارک کودتا در آرشیو خود بعد از پنجاه سال به بهانه "امینت ملی" ممانعت می‌ورزد،(1) اطلاعات جدیدی از منابع مختلفی در مورد جزییات سرنگونی دولت قانونی و ضداستعماری دکترمحمدمصدق بدست آمده که در پرتو این اطلاعات، نتایج سیاسی تاریخی تازه‌ای گرفته می‌شود.

در ضمن در حال حاضر مرکز پژوهشی غیرانتفاعی "آرشیو ملی امنیتیوابسته به دانشگاه جرج واشنگتن امریکا، با استناد به قانون شفافیت سیاسی برای به‌دست آوردن کلیه این مدارک، علیه سازمان سیا به دادگاه شکایت نموده است
متأسفانه شالوده فکری بعضی تحقیقات ساده‌اندیش و غیرتاریخی از وقایع نهضت‌ ملی‌شدن صنعت نفت، تا حدودی سقوط دولت ملی دکترمحمد مصدق را مولود کمبود قاطعیت آن دولت و "اشرافی بودن" وی عنوان کرده، و توجه کافی به کنش‌ها و هنجارهای سیاسی اقتصادی درون‌زا و برون‌زا، و پایگاه‌های مربوطه عنایت نمی‌کنند.(2) گزارش‌های معدودی از تحلیلگران خارجی و ایرانی اتفاقات 28 مرداد 32 را خودجوش و قیام درون‌زا معرفی کرده، بعضی چهره‌های سیاسی حتی واژه کودتا را توصیف مناسبی برای وقایع روز 28 مرداد نمی‌دانند.

اردشیر زاهدی در نامه‌ای به روزنامه نیویورک تایمز (22 ماه می 2000) مدعی شده است که چون قانون ‌اساسی تغییر نکرد، پس اتفاقات آن روز، کودتا محسوب نمی‌شود.

شخصیت حقوقی دیگری در میزگرد صدا وسیما اعلان کرد که "اصلاً کودتایی صورت نگرفت" ،"تغییر و تحول و جابه‌جایی قدرت" بوده است، نه کودتا!(3
همواره بین ناظرین و فعالین، این یقین وجود داشت که جریانات مشکوکی که نمی‌‌‌‌خواستند مسیر اصلاح‌طلبی مصدق سامان پیدا کند، در تماس مستقیم با خارج بوده‌اند.

ولی تا به حال شواهد و قراینی وجود نداشت.

اکنون این شواهد به‌صورت مستند وجود دارند که عواملی با پخش دشنام و بدگویی و با تحریکات مستقیم بیگانه بین روحانیون و دکترمصدق شانتاژ کرده و اختلاف می‌انداختند
قبل از کودتا (زمینه
تاریخ جامع مبارزات نهضت ملی‌شدن صنعت نفت از حوصله این نوشتار خارج است.

این مقاله بیشتر به وقایع روز 28 مرداد و فرآیند جهانی تکیه و توجه دارد.

ولی برای نشاندن بحث در چارچوب تاریخی برای نسل کنونی،‌ مقدمه‌ای هرچند خلاصه لازم به نظر می‌رسد.

پس از کسب سمت نخست‌وزیری، اولین بخشنامه صادر شده از دکتر مصدق به شهربانی (با رونوشت به دادگستری)، تأکید به آزادی بیان داشت، و این‌که مطبوعات به خاطر هرگونه انتقاد یا دشنام به مقام رئیس دولت به ‌هیچ‌وجه تحت تعقیب قرار نگیرند.

در آن دوره سانسور مطبوعات در قلمرو کار شهربانی بود و مسئولیت آن با شخصی به‌نام "محرم علی‌خان" بود که به‌وسیله دکترمصدق برکنار شد.

دولت دکترمصدق با وجود کشمکش با توطئه‌های استعمار و کارشکنی‌های هواداران دربار، با برخورداری از حمایت آیت‌الله کاشانی، لایحه قانون صنعت ملی‌شدن نفت را از مجلس گذراندند و در رودررویی با انگلیس در دادگاه لاهه پیروز برآمد.

به علاوه در عمر کوتاه دولت او تعدادی قوانین اصلاحی، منجمله لایحه قانون کار و بیمه‌های اجتماعی تصویب شد.

ولی لایحه قانون بیست درصد افزایش بهره زارعین، به‌خصوص نیروهای اجتماعی را به چالش می‌طلبید.

قانون مذکور سهم رعایا را ده‌درصد بالا برده و ده‌درصد باقی،‌ باز از بهره مالکین به عمران و آبادی روستاها و مناطق اختصاص می‌داد.

این رفرم اجتماعی، به بار سیاسی اقتصادی جریانات اضافه کرده و با تقلیل‌دادن بهره مالکین، طبیعتاً فئودال‌ها را به مرزبندی سیاسی تشویق می‌نمود.

باید در مدنظر داشت که مصدق همچون اصلاح‌گران دیگر چون قائم مقام و امیرکبیر دارای دشمنان خارجی و دشمنان داخلی بود.

خاطرنشان می‌شود که در آن مقطع تاریخی، دربار همواره به‌وسیله امکانات ارتش در انتخابات مجلس کشور دخالت می‌نمود.

برای نهادینه‌کردن انتخابات سالم، دولت دکترمصدق اصلاح قانون انتخابات مجلس را در دستور کار خود قرار داده بود.

ولی فراکسیون اقلیت به رهبری جمال امامی و میراشرافی در دوره هفدهم با یک هماهنگی سیاسی با اغتشاشات و مانورهای کارشکنی، موانع ایجاد کرده و از پیشرفت کار دولت جلوگیری می‌کردند.

همان‌طور که ذیلاً ملاحظه خواهیم کرد و از مدارک محرمانه سازمان سیا هویداست، انگلیس و امریکا بودجه مخصوصی برای تقویت نمایندگان مخالف در نظر گرفته بودند.

مخالفین با ربودن و ترور سرتیپ افشارطوس رئیس کل شهربانی کشور درصدد سقوط دولت برآمدند.

با آن‌که مظفر بقایی که با دکترمصدق تا تیرماه 31 همکاری داشت، در این حادثه دست داشت، نمایندگان مخالف از تعقیب و دستگیری مشارالیه به‌عناوین مختلف جلوگیری کردند.(4
برای جلوگیری از به بن‌بست کشیدن مجلس و تعطیلی کار دولت، یک هیئت هشت‌نفره مرکب از نمایندگان بی‌طرف تشکیل می‌شود که به اختلافات رسیدگی، و راه‌گشایی نماید.

گزارش آن هیئت به حمایت از دولت دکترمصدق، به وی حق و اختیاراتی برای اداره کشور ارائه می‌کند
طراح اصلی پروژه آژاکس، یکی از تحلیل‌گران سرویس اطلاعاتی سیا وابسته به دانشگاه پرینستن امریکا، شخصی بود به‌نام دکتر دونالد ویلبروی در ماه مارس 1954 یعنی چهارماه بعد از کودتای 32، گزارشی برای قسمت آرشیو تاریخی سیا (عملیات سری گزارش 280) تهیه می‌نماید و در مقدمه گزارش اهمیت درس‌های تجربه کودتای ایران را برای پروژه‌های آینده متذکر می‌شود.

در آوریل 2000 روزنامه معتبر نیویورک تایمز مدعی شد که یکی از مقامات سابق سیا گزارش دونالد ویلبر را به‌منظور انتشار، در اختیار آنها قرار داده است.

نیویورک تایمز در دو مرحله، آوریل و ژوئن 2000، با حذف قسمت‌هایی آنها را به چاپ می‌رساند.(5
تاریخ محرمانه کودتا به روایت دونالد ویلبر چندین نکته برجسته داشت که در سال گذشته توجه ناظرین را به خود جلب کرده است
نزدیکی و عمق همکاری دولت‌های انگلیس و امریکا و سیستم‌های اطلاعاتی آنها را برای پروژه آژاکس منعکس می‌سازد
در نوامبر 1952، حتی زمانی‌که امریکا مذاکرات نفت را با ایران ادامه می‌دهد، درحقیقت در پشت پرده با بریتانیا در حال تدارکات کودتا بودند
پروژه بحران‌سازی آژاکس برای برکناری دولت دکترمصدق دارای برنامه‌ها و سطوح مختلفی بود که در انتها به کودتا ختم شد.

به‌عنوان مثال
رشوه و استخدام خبرنگاران مطبوعات ایرانی در یک شبکه مخفی به‌نام بدمنبرای تبلیغات سیاسی و جنگ روانی علیه دولت مصدق.

شبکه سری بدمن به همت دو جاسوس اصلی به نام‌های مستعار "نرن" و "سیلی" (علی جلالی و فاروق کیوانی) فعال بود.

در این گزارش، حیطه کار بدمن این‌گونه تشریح شده: انتشار اعلامیه و جزوات آماده، درج مقالات و کاریکاتور،(6) تربیت جاسوس برای نفوذ در احزاب سیاسی، ایجاد باندهای اوباش، اعمال تحریک‌کننده چون حمله به مساجد (گازیوزوسکی، مارک، ص 269)(7
ایجاد تفرقه بین مصدق و روحانیون (گزارش ویلبر: صفحات 32 و 20، ضمیمه الف صفحه 7، ضمیمه ‌ب صفحات 23 و 24
مقدار 150000 دلار برای این‌گونه اقدامات اختصاص یافته بود (ضمیمه ب صفحه 15
 عملیات صحنه‌سازی چون کارگزاری بمب در منزل یک روحانی (گزارش اسم نمی‌برد) برای ایجاد بحران.

جوّ تشنّج و بی‌اعتبارکردن ملّیون، ایجاد توهّم خطر حزب‌توده (گزارش ویلبر: صفحات 37، ضمیمه ب صفحات 24 و 22).

البته مشابه همان را گازویوزوسکی قبلاً در مقاله تحقیقی‌اش آن نکته را در قلمرو اهداف شبکه بدمن عنوان کرده بود که این عوامل برای تشدید سوءظن و به‌خصوص ایجاد دلرنجی و کدورت بین مرحوم آیت‌الله کاشانی و مصدق از تبلیغات مذموم استفاده می‌کردند.

(گازویوزوسکی، ص 269).

گازویوزوسکی می‌نویسند که برای آن پژوهش تحقیقی، با هفت مأمور و تحلیلگر سیا که در آن زمان فعال بودند مصاحبه به‌عمل آورده است.( گازویوزوسکی، پاورقی 42، ص 283).

از منابع و مآخذش پیداست که تعداد زیادی مدارک محرمانه وزارتخارجه و سفارت بریتانیا در ایران را بررسی نموده است.

گزارش دونالد ویلبر در تأیید اطلاعات سابق گازویوزوسکی، نور بیشتری بر مسیله تشنجات در مجلس و کارشکنی فراکسیون مخالف می‌تابد.

در بیست ماه می 1953 به شعبه سیا در تهران اجازه داده می‌شود تا به‌منظور پرداخت رشوه و خریدن بعضی نمایندگان مجلس، هفته‌ای یازده هزار دلار بودجه کنار بگذارد (گزارش ویلبر، ص 18 و 19).

در رابطه با آشفته‌کردن برنامه دولت و مجلس، معاون وزیر امورخارجه انگلیس در ملاقات با شاه متذکر می‌شود که "برای کنارگذاشتن مصدق برنامه‌های غیرمستقیم و پشت پرده لازم است" و "در مجلس پیشرفت‌هایی حاصل شده است."(8
جزیی از اقدامات نهایی، سرویس اطلاعاتی انگلیس پیشنهاد داد که به "بیست نماینده که اکنون در کنترل ما نیستند رشوه پرداخت شود" (گزارش ویلبر, ضمیمه الف ص 4).

در روز 14 ژوئیه که فراکسیون ملی به پیشنهاد دکترمصدق استعفا داد، دفتر مرکزی سیا در واشنگتن از نمایندگان مخالف به‌طور غیرمستقیم خواست که در صورت امکان مقاومت کرده، بست بنشینند تا ابتکار عمل و کنترل مجلس را به‌‌عهده بگیرند.

(گزارش ویلبر، ص 31) رابین زانرپروفسور دانشگاه آکسفورد و کارمند سرویس اطلاعاتی انگلیس که در آن زمان در ایران فعال بود، می‌افزاید که عوامل و جاسوسانشان موفق شدند که بین حسین مکی و دکترمصدق اختلاف بیندازند (گازویوزوسکی، ص 265).

دوهفته پس از انتشار گزارش محرمانه سیا (دونالد ویلبر) در روزنامه نیویورک تایمز، پروفسور نوم چامسکی در مصاحبه با دکتر رامین جهانبگلو گفت "...

کوشش برای کنترل منابع و ذخایر خود، دیوانگی است!

این از نظر آنها درسی بود برای هر کشوری که می‌کوشد تا منابع و کشور خود را، خود اداره و کنترل کند.

این در نیویورک تایمز ستایش شده بود"(9

کودتا (28 مرداد
در روابط بین‌المللی، ما قوانین و اصول عرفی را رعایت کرده و در امور داخلی کشورهای دیگر دخالت نمی‌کنیم.

ما معتقدیم که باید به نهادهای قانونی و سیاسی دیگران احترام گذاشت و آنها در سرنوشت سیاسی، خودمختار و آزاد باشند." (از سخنرانی آلن‌ دالس رئیس‌کل سرویس اطلاعاتی سیا(در زمان کودتا) به‌جمعی از فارغ‌التحصیلان دانشکده حقوق دانشگاه شیکاکو در سی‌تیر، نوامبر 1954‌
در روابط بین‌المللی، ما قوانین و اصول عرفی را رعایت کرده و در امور داخلی کشورهای دیگر دخالت نمی‌کنیم.

ما معتقدیم که باید به نهادهای قانونی و سیاسی دیگران احترام گذاشت و آنها در سرنوشت سیاسی، خودمختار و آزاد باشند." (از سخنرانی آلن‌ دالس رئیس‌کل سرویس اطلاعاتی سیا(در زمان کودتا) به‌جمعی از فارغ‌التحصیلان دانشکده حقوق دانشگاه شیکاکو در سی‌تیر، نوامبر 1954‌ در مارس 1953 ژنرال والتر بدل اسمیت، معاون وزارت خارجه امریکا به این نتیجه رسید که دولتی باید جایگزین دولت مصدق شود که در ترکیب آن اثری از افراد جبهه‌ ملی نباشد (گزارش ویلبر، ص 4) و در آوریل 1953 شعبه سیا به‌وسیله ناخدا اریک پولارد، وابسته نیروی دریایی امریکا با زاهدی تماس مستقیم برقرار می‌کند در همان آوریل، ویلبر خود عازم نیکوزیا می‌شود که با سرویس اطلاعاتی انگلیس و رایزن آنها "نورمن دربی شایر" طرح دقیق عملیاتی برنامه‌ کودتا را بریزند.

(گزارش ویلبر، ص 5) به‌دلیل آن‌که سرویس اطلاعات پنتاگونرکن دو امریکا) اطلاعات وسیعی در مورد ترکیب ارتش ایران و افسران آن نداشت که برای طرح نظامی آژاکس به‌کار گیرد.

درحقیقت بخش نظامی طرح آژاکس چندین ماه پیش در دفتر مرکزی سیا در واشنگتن تهیه شده بود (ضمیمه د, ص 2).

ضمیمه در گزارش "عملیات سری 208 دونالد ویلبر"، همان طرح نظامی عملیات آژاکس می‌باشد در روز 25 مرداد، بعد از شکست فاز اول کودتا، کرمیت روزولت (رئیس بخش خاور نزدیک کل سازمان سیا، و کارگردان و مدیر اجرایی عملیات در تهران) با عوامل ارشد نرن، و سیلی (علی جلالی و فاروق کیوانی) تماس گرفته و دستورات لازم را می‌دهد.

در عین حال ژنرال مکلور (وابسته نظامی امریکا) را به دیدن تیمسار ریاحی می‌فرستد که سر گوش آب دهد و بپرسد که دولت امریکا چه کسی را باید به‌عنوان دولت رسمی بشناسد (ویلبر، ص 46).

همان روز کرمیت روزولت به‌عنوان کارگردان میدانی عملیات در تهران، جلسه سری و سرنوشت‌سازی را در محل سفارت با حضور تیمسار زاهدی، برادران رشیدیان (با اسم رمز برادران باسکو) تیمسار گیلانشاه، سرهنگ فرزانگان و جرج کارولبه‌پا داشت.

جلسه چهار ساعت به‌طول انجامید، با تصمیم بر این‌که کودتا در 28 مرداد (19 اوت) به اجرا درآید، در آن جلسه طرح عملیاتی با ابعاد سیاسی، نظامی و مالی تهیه می‌شود (ویلبر، ص 57).

چون به نظر می‌رسید تیپ‌های نظامی تهران به دولت قانونی وفادار باشند، تصمیم گرفته شد، برای عملیات نظامی لشکرهای خارج از تهران بسیج شوند.

جرالد تانکارمند شعبه سیا در تهران) و سرهنگ فرزانگان برای جلب حمایت تیمور بختیار فرمانده لشکر کرمانشاه به آنجا فرستاده شدند.

جرج کارول و اردشیر زاهدی برای دیدن فرمانده لشکر اصفهان (ضرغامی) عازم شدند (همان مأخذ).

ضرغامی در اثر مذاکرات با استاندار اصفهان دکترکشاورز صدر، مردد به‌نظر می‌رسید.

جرج کارول، افسر سیا، با گروه "افسران نظامی توطئه" (گزارش واژه توطئه را به‌کار می‌برد) در تماس نزدیک بود و در آخرین جلسه آنها در 13 اوت، خود حضور داشت (ویلبر، ص 37).

آقای جرج کارول متخصص سیا در عملیات شبه‌نظامی و تهیه‌کننده ضمیمه د گزارش، با