این مقاله، منعکس کننده دیدگاهى خاص درباره نهضت مشروطیت ایران است.
از نظر نویسنده، مشروطه از اساس، نهضتى با مبانى غربى و غیر بومى بوده که مانند زلزله اى ویران گر، بنیان هاى سیاسى، فرهنگى و اجتماعى ایرانِ آن عصر را هدف قرار داد.
در نتیجه به هیچ وجه نمى توان نگاه مثبتى بدان نهضت و نظام داشت.
از آن جا که این دیدگاه در جامعه علمى کشور نیز طرفدارانى دارد، مناسب دیده شد که در این مجموعه مقالات، به محققان و علاقه مندان مباحث مشروطه و تاریخ معاصر ایران عرضه شود; هر چند این حق را براى خود محفوظ مى دانیم که در پاورقى، به برخى نقاط محل تأمل این دیدگاه اشاره کنیم.
آموزه
در این مقاله پرسش اساسى آن است که آیا مى توان مشروطیت را تهى از رکن اساسى اش، یعنى قانون بررسى نمود و تأیید و یا تکذیبش کرد؟
آیا خردورزانه است با برداشت هاى خودمحورانه و بى پایه، تمثال مقدسى از مشروطه رسم کرد؟
پاسخ منفى این پرسش ها، علت ناهماهنگى، تعارض و تضاد «قانون محورى» مشروطه را با «شریعت» متجلى مى کند.
«آزادى» و «برابرى» نیز، ارکان دیگر مشروطیت هستند که بدون تأمل هاى علمى و غورهاى سیاسى با عملکرد خود گویاى بسیارى ناگفته ها مى باشند.
این محورها، همراه با اندیشه بنیادین مشروطه و اندیشه گران، مروّجان و مجریان حاکمیّت مشروطه سبب شد تا آن چه درباره مشروطه از این قلم به نگارش درمى آید، به نحوى «شریعت بر دار» را بنماید; از این رو نگارنده بر آن شد تا نوشته حاضر را نیز «شریعت بر دار» نام گذارد; هر چند مباحثى درباره تحلیل مفهومى مشروطه است.
مشروطیت چیست؟
مشروطیت شاید نخستین واژه بیگانه با بار سیاسى خاص باشد که با ورود خود به ایران، مسیرى هدفمند را ترسیم و هموار کرد.
«مشروطه» واژه اى جذاب و محبوب!
در تاریخ ایران است که خون هاى بسیارى را طلبید و پیامدهاى هولناکى از خود به جاى گذارد!
مشروطه واقعیتى است که فداکارى مسلمانان ایران زمین را در پى داشت و شهیدانى نیز به یغما برد؟!
«مشروطیت» طریقى گشود تا مکرر واژگان وارداتى با محتواى غرضمند بر این ملت یورش برند; اما هر بار چون گذشته، محبوب واقع شوند، جذاب گردند، پرطرفدار باشند و عصر و نسلى را زیر سلطه دوست داشتنى خود قرار دهند!!
آیا تفکر پوپولیستى دلیل رویکرد مشتاقانه جامعه به واژگانى مى شود که با قالب و محتوایى ویژه، مقصود نهفته اى را دنبال مى کنند؟
اگر چنین است، عرض اندام تمام عیار راهبران و خواص در این میدان چگونه ارزیابى مى شود؟
آیا دل سوزان جامعه با آگاهى از هدفمندى این واژه ها، پیش قراول توده ها مى گردند؟
آیا مى توان تمام پیش گامان را به عدم امانتدارى از حسن نیت و خلوص فداکارانه مردم متهم کرد، که در خیزش هاى سیاسى مورد سوء استفاده قرار مى گیرند؟
هر یک از گمانه هاى مطرح شده در پرسش ها، مى تواند دست مایه یک تحلیل در نگارش مقاله و یا کتاب باشد; اما انتخاب گزینه نزدیک به واقعیت که همه جانبه نگرى را در عین تعمق مد نظر قرار داده باشد، خردمندانه تر خواهد بود.
نگاه واقع بین، «مشروطیت» را نقطه آغاز زمان و مسیرى مى نگرد که ساختار فرهنگى و اجتماعى ایران اسلامى را دگرگون کرد تا «سیاست» خاصى را حاکمیّت بخشد.
بنابراین «مشروطه» تنها ایجاد یک رژیم پارلمانتیسم قانونمند نبود؟
به تحدید استبداد صرف محدود نمى شد؟
حکومت مردم را پى نمى گرفت؟
و...
آرى; اما وراى این ظواهر که گذار تاریخ باطن آن را بیش از شعارهایش نمایاند، «مشروطه» بنیادى فرهنگى سیاسى بود که استیلاى اجانب را در سراى اسلامى حاکمیّت بخشید.
مشروطه خواهى در عثمانى، فروپاشى خلافت را در برداشت که با «اصلاح طلبى» آغاز شده بود، و از آن امپراطورى عظیم و به هر حال اسلامى، ترکیه لائیک آتاتورکى را بر جاى گذارد.
أ) مشروطیت در ایران اسلامى
تبریز نام مشروطه را نشنیده و تا آن روز نام مشروطه در میان نبود.
سخن از آزادى خواهى و عدالت طلبى مى رفت; لیکن شبانه کنسول انگلیس که از پیش آمدهاى تهران نیک آگاه مى بود، چگونگى را بازگفت و نام مشروطه از آن جا به میان آمد.2
«کسروى» زمان انجام این مهم را پس از صدور فرمان مشروطه مى داند، که به علت آن که آگاهى هاى درستى از تهران نرسیده بود، مردم تبریز از وقوع آن مطلع نبودند.
این اعتراف دستاورد بزرگ مشروطه را حداقل در شهر تبریز، برون آمده از کنسول گرى انگلیس مى خواند; تبریز، دومین شهر پرجوش و خروش ایران در مشروطه خواهى!!
در چنین سندى میزان آگاهى مردم از مشروطه، حتى پس از صدور فرمان آن در تهران روشن مى شود; اما چگونه این بنیاد و واژه ناآشنا و نوظهور شورى زایدالوصف پدید مى آورد و تا آخرین هدف ها را در مى نوردد؟
پرسشى است که پاسخ آن در کندوکاوهایى در خصوص «اندیشه»، «اندیش گران»، «ابزار» و «کارکردهاى» مشروطه قابل حصول است.
گذار از یک سده پس از حاکمیّت مشروطه، پیش قراولان تئورى پرداز مشروطه را طلایه داران اندیشه غربزدگى معرفى کرده است.
از همین زاویه مى توان نگاه جامع تر و گسترده ترى داشت تا باطن «مشروطه» اگر نه آن چنان که واقعیت آن بود، بلکه بدان گونه که در ایران اسلامى ظهور کرد و رشد یافت، بررسى شود.
یکى از پژوهش گران چنین نتیجه گیرى مى کند که واژه مشروطه در ترکیه و ایران، معادل «کنستیتوشنالیزم» انگلیسى; یعنى حکومتى بر شالوده قانون اساسى و نظام پارلمانى به کار برده شد.
در کشورهاى عربى واژه «دستور» و در هند و پاکستان لغت «آیین»، معادل همان کلمه انگیسى بود.
«سعدالدوله»، از رهبران مشروطه خواه، مى نویسد: لغت مشروطه به معناى چیزى است که مشروط به شرطى باشد، و این برگردانى نادرست از لفظ فرانسوى «کنستیتوسیون» است.
در این حال «حسن تقى زاده»، «رضازاده شفق» شاهدان عینى مشروطه ایران، مشروطه را واژه اى جدا شده از نقطه فرانسوى «لاشارت» مى دانند; نه از واژه عربى شرط.
اندیشه گر مؤثر در مشروطیت «طالبوف» هویت مشروطه را این گونه به معرض قضاوت مى گذارد: فضیلت این بناى مقدس; یعنى مشروطه نمودن حقوق پادشاهان، تاج افتخار ملت انگیس است که اول مجلس مبعوثان را تشکیل داده اند.
اندیشه گرى دیگر در مقام یک آزادى خواه سکولاریست به معناى غربى آن روز اروپا، «آخوندزاده» است که پشتیبان گسترش تمدن و اصول پارلمانى غربى در ایران آن روز بوده است.
«احمد کسروى» از جایگاه یک مدافع مشروطه و کسى که به واقع مبانى مشروطه را درک نموده، در ارزیابى از مشروطه خواهى ایران، چنین تصویرى را ارایه داده است:
مشروطه یک چیز تازه اى بود از اروپا رسیده، و هر کسى باید در پى یاد گرفتن و دانستن فنى آن باشد.8
این واقعیت متأسفانه از سوى دین مداران به درستى انجام نگرفت; بلکه هر فرد یا گروه با خوش بینى و ساده انگارى به دفاع پرداخته و براى این دفاع، دفاعیه اى با محتواى خارج از واقعیت نوشتند.
نویسنده کتاب «تشیع و مشروطیت» مى نویسد:
علماى ایرانى ساکن عراق مشروطه را از ریشه شرط گرفتند و به عنوان یک رژیم ضد استبدادى معنا کردند.
در رویه دیگر این سکّه، حضرت «شیخ فضل الله نورى» مى درخشد که ترسیمى چنین از مشروطه براى همه تاریخ و اندیشمندان حقیقت یاب به یادگار مى گذارد:
منشأ این فتنه، فرق جدید و طبیعى مشرب ها بودند که از همسایه ها اکتساب نمودند و آن را به صورت بسیار خوشى اظهار داشتند که قهراً هر کس فریفته این عنوان و طالب این مقصد باشد.
بهتر است حسن ختام این برداشت ها را منظرى قرار داد که انقلاب مشروطه را نمایان گر نخستین رویارویى مستقیم در ایران نو، بین فرهنگ اسلامى سنتى و فرهنگ غرب ارزیابى کرده است.
بنابر آن چه گذشت «مشروطیت» در ایران اسلامى با چنین ویژگى هایى در نخستین نگاه ها مشاهده مى شود:
الف) برداشت هاى متفاوت و دل خواه علاوه بر مفهوم، حتى معناى لغوى آن را چند گانه کرده;
ب) تفسیرهاى خودمحورانه و دل خواه، ماهیت واقعى مشروطه را در ابهام نگه داشته;
ج) بیگانگى مردم در مبارزات مشروطه خواهى که در آن خون هم مى دادند، با آن چه طلب مى کردند، به میزان بیگانگى و اجنبى بودن اساس مشروطه بوده است;
د) با وجود این تا روزگار کنونى این ابهام در بنیاد مشروطه، ذهن بسیارى از بزرگان اندیشه و عمل را از تحرک بازداشته.
د) با وجود این تا روزگار کنونى این ابهام در بنیاد مشروطه، ذهن بسیارى از بزرگان اندیشه و عمل را از تحرک بازداشته.
حال آیا پسندیده است که در دوران حاضر نیز با برداشت هاى مشابه گذشته، به تفسیر مشروطیت پرداخت و دستاوردهاى ذیل را هم چنان ارایه کرد که: ـ مشروطه بنیانى داخلى دارد; ـ هم گرایى آن با شریعت قابل بحث و پذیرفتنى است; ـ تقابل کنندگانش سزاوار سرزنش و توبیخ هستند; ـ پیامدهاى فاجعه بار مشروطه، نه به لحاظ ماهیت و مبناى مشروطیت است، بلکه متوجه «انحراف» آن به دلیل «نفوذ برخى عناصر» در اجرا مى باشد!
ب) پیش لرزه هاى مشروطیت بى گمان کاربرد کلمه «پیش لرزه» براى مشروطیت موجب شگفتى، انتقاد و اعتراض خواهد شد; اما از آن جا که بنابر کالبدشکافى مشروطیت است و امید مى رود باطن آن به عریانى مشاهده شود، قطعاً زمین لرزه اى هولناک و ویران گر در تاریخ ایران اسلامى نظاره مى شود که تبعات تخریبى آن در مقطع کنونى به گونه اى عینى در حال تکرار است.
در بررسى پیش لرزه ها یا بسترها و زمینه هاى مشروطه، دو گروه مسایل مثبت و منفى قابل طرح هستند.
این دو گروه در کنار هم قابل تأمل بوده و توأمان به پیامدى چون مشروطه رسیده اند.
ریشه یابى تحقیقى با شگفتى تمام نشان مى دهد که گروه عوامل و عناصر مثبت در عین تعارض و تقابل بنیادین، زمینه ساز ایجاد مشروطه شده اند!
رویدادهایى که ریشه در سیاست شیعى داشت و به حاکمیّت شریعت فرمان مى داد و آن را به اجرا در مى آورد.
رخدادهاى مذکور ـ از هر دو دسته ـ در نگاه برخى پژوهش گران موافق یا مخالف، داراى چنین تأثیراتى بوده است: الف) اهرم اساسى در وقوع مشروطه بوده اند; ب) ابزارهاى کار براى تقویت تئورى مشروطه شده، نهادینه سازى آن را در افکار و باور عمومى به انجام رسانیده اند; ج) مشروطه خواهى تئوریک را در فضا و شرایط نامناسب، از ورود تا استقرار کامل آن دنبال کرده اند.
در عوامل مثبت «دین و شریعت» منبع مبارزه با استبداد و استعمار بوده، روحانیان و مرجعیت پرچم این جهاد را به دوش کشیده اند.
حضور دینى مردم در مبارزات چندگانه علاوه بر پیروزى هاى هر مقطع، بیدارى و آگاهى آنان را نسبت به استبداد و نقشه هاى خائنانه اجنبى ها ثمر داده است; اما آیا این امر را که شریعت خواهى محض بوده، مى توان از عوامل آفرینش مشروطه دید که با بنیانى بیگانه، و حامیانى اجنبى و اجنبى زده، به منظور سوختن شریعت به میدان آمد؟
به هر حال ورود مرجعیت در صحنه هاى استعمارستیزى و البته ضداستبدادى، با تبعیت فراگیر مردمى از دو بعد قابل توجه است: ـ نمودارسازى قدرت دین و احکام قرآن در مبارزات استقلال طلبانه; ـ آگاهى دشمنان از نیروى شریعت محمدى(صلى الله علیه وآله) و مرجعیت و روحانیان آن، در مقابله و مبارزه با استعمار و استبداد.
با این توجه، به روشنى مى توان وقوع مشروطه را تهاجمى کارساز در حذف و شکست قدرت بزرگ شریعت و روحانیان دانست که روشن فکرى به انجام آن همت گماشت.
صدور فتواى الهى تحریم تنباکو از سوى میرزاى شیرازى، جهادى آشکار با چنین توصیف بوده است.
وقتى میرزاى شیرازى با یک فتوا، به تحریم تنباکو أمر مى دهد، به اتفاق رأى همه نویسندگان تاریخ مشروطه، کمر یک کمپانى خارجى (رژى) را مى شکند، و در عین حال آبروى روشن فکر زمان خود، ملکم خان را مى برد.
پیش از این، رستاخیزى دیگر علیه امتیاز ننگین «رویتر» به شکست انگلیس مى انجامد.
در این مصاف نیز، روحانیان با پرچم ضد استیلا و ضد غربزدگى، «استبداد» را به مبارزه مى خواند، و هر دو را به عقب نشینى وامى دارد.
رمز و راز پیروزى توده ها بر استبداد و استعمار را باید در ساختار فرهنگى آن دوران جستوجو کرد.
نگاهى بر آن است که وقایع متعدد در تاریخ معاصر ایران، نشان داده ایرانیان روحیه مذهبى قدرتمندى دارند و درباره آن چه مذهبى است یا از سوى مذهب تأیید و توجیه شده، واکنش هاى عاطفى شدید نشان مى دهند.
در واقعه تنباکو این بُعد به خوبى پیداست.
دارنده این نگاه به گونه اى خارج از واقعیت، حضور شریعت خواهانه مردم ایران را به «عواطف مذهبى» ربط مى دهد; ولى به هر حال ناچار شده به این حضور با انگیزه و هدف مذهبى اعتراف کند که عرصه هاى عظیم سیاسى را درنوردیده و سرنوشت ساز گردیده است.
قرارداد «رویتر» در مقام یک «واگذارى کامل کشور» به انگلستان با معارضه و تقابل روحانیان مواجه مى شود.
مجتهد طراز اول تهران، حاج ملا