مقدمه :
خاورمیانه به عنوان منطقه ای استراتژیک جایگاه عمده و حساسی در رقابتهای دو ابر قدرت شرق و غرب در دوران جنگ سرد داشت و نقش یک محرک را در مداخله ابر قدرتها ایفا می کرد .
پس از دوران جنگ سرد و فروپاشی شوروی نه تنها این منطقه اهمیت خود را از دست نداده بلکه بر اهمیت آن نیز افزوده شده است .
لذا درک و شناخت صحیح از تحولات منطقه خاورمیانه ، برای ایران که خود در این منطقه قرار دارد ضروری و آگاهی از عملکرد دولتهای منطقه نیز در این راستا می باشد .
سوریه به دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی ، یکی از مهم‌ترین کشورهای خاورمیانه محسوب می شود که توانسته است در چند دهه اخیر نقش مهمی را در روند تحولات منطقه ای ایفا نماید .
بدین لحاظ این کشور جایگاه ویژه ای را در سیاست خارجی ایران که اولویت اصلی را در روابط خارجی بر همکاری با کشورهای اسلامی و غیر متعهد می دهد ، به خود اختصاص داده است و نیاز هست که شناخت بیشتری نسبت به آن پیدا کرد .
ایران و سوریه به عنوان دو کشور خاورمیانه ای غیر همسایه توانسته اند در دو و نیم دهه اخیر بیشترین هماهنگیها را در روند تحولات منطقه ای و جهان اسلام کسب نمایند و به عنوان الگویی برای دیگر کشورهای منطقه در همکاریهای دو جانبه مطرح شوند حال پرسش اصلی این است که چه عواملی در بهبود و گسترش روابط دو جانبه مؤثر بوده است؟
علت هماهنگی در اکثر تحولات منطقه ای چه بوده است که توانسته روابط این دو کشور را به عنوان الگویی برای سایر کشورها در مناسبات دوجانبه تبدیل کند ؟
این پرسشی است که باید به آن پاسخ داده شود .
ابتدا روابط و مناسبات سیاسی دو کشور در دوران قبل از انقلاب اسلامی را مرور خواهیم کرد تا سیمای اصلی همکاری و الگومندی در روابط بعد از انقلاب روشن شود .
سپس عوامل تأثیر گذار را در همکاری و روابط دو جانبه با تأکید بر عوامل منطقه ای تجزیه و تحلیل می کنیم هر چند که ممکن است واقعیت امر چیزی غیر از تحلیل های عرضه شده باشد ، زیرا اصولاً همیشه بسیاری از اطلاعات تا زمان مشخصی محرمانه باقی می ماند و دسترسی به بعضی اطلاعات هیچ گاه امکان پذیر نمی باشد .
در پایان با اعلام و اذعان به وجود نقایص و کاستی در رساله ، از زحمات اساتید محترم و بزرگوار جناب آقای دکتر اصغر جعفری ولدانی در سمت استاد راهنما و جناب آقای دکتر غلامعلی چگنی زاده در سمت استاد مشاور ، تشکر و قدردانی می شود که حضرت علی (ع) فرموده است : من علمنی فقر صیرنی عبداً .
1 طرح و تبیین موضوع :
مطابق با اصل 152 قانون اساسی جمهوری اسلامی ، سیاست خارجی ایران بر اساس "نفی هر گونه سلطه جویی و سلطه پذیری ، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور ، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر ابر قدرتهای سلطه گرو روابط صلح آمیز با دول غیر محارب استوار است .
بنابراین ازدیدگاه قانون اساسی رابطه با دول غیر محارب مجاز شمرده شده است .
همچنین طبق اصل 154 قانون اساسی ، جمهوری اسلامی سعادت انسان در کل جامعه بشری را آرمان خود می داند و استقلال و آزادی و حکومت حق و عدل را حق همه مردم جهان می شناسد.
بنابراین در عین خودداری کامل از هر گونه دخالت در امور داخلی ملتهای دیگر از مبارزه حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان حمایت می کند .
پس علاوه بر رابطه با دول غیر محارب ، برقراری رابطه با کشورهایی که از لحاظ مواضع سیاسی به ایران نزدیک می باشند در دستور کار سیاست خارجی این کشور قرار دارد .
سوریه که در این ردیف ازکشورها قرار دارد جایگاه ویژه ای را در سیاست خارجی ایران به خود اختصاص داده است به طوری که از آن به عنوان کشور دوست و برادر یاد می شود .
وقوع انقلاب اسلامی در ایران و سقوط شاه متحد استراتژیک اسرائیل در منطقه باعث خشنودی سوریها که خود را متولی مبارزه با اسرائیل می دانستند ، شد و به حمایت از این انقلاب پرداختند .
از دید انقلاب اسلامی ، اسرائیل به عنوان پایگاه استعمار در منطقه و موجودی نامشروع و غیر قانونی در قلب جهان اسلام ، می بایست از بین برود و مبارزه عملی و همه جانبه این امر را محقق می سازد .
در این راستا ایران با کشور مصر به خاطر سازش با اسرائیل و خیانت به آرمان فلسطین و اعراب قطع رابطه نمود .
همچنین سفارت اسرائیل در تهران را تعطیل و آن را به سازمان آزادیبخش فلسطین واگذار نمود .
این گونه اقدامات عملی و حمایتهای سیاسی ایران از مواضع اعراب و فلسطینیان ، سوریه را در عملی کردن تز خود مبنی بر برابری استراتژیک با اسرائیل مصمم تر کرد ؛ به علاوه بروز حوادث و رویدادهای بعدی منطقه از جمله جنگ ایران و عراق و حمله اسرائیل به لبنان در سال 1982 ، سبب گردید که دو کشور ایران و سوریه تماسهای بیشتری را با هم در جهت حل مسائل پیش آمده داشته باشند که همین موارد زمینه تداوم گسترش روابط را علیرغم اختلاف سلیقه در بعضی مسائل فراهم آورد .
بنابراین هدف پژوهش ، بررسی علل گسترش روابط سیاسی ایران و سوریه بعد از وقوع انقلاب اسلامی در ایران می باشد .
و سعی براین است که ضمن روشن کردن این عوامل به تقویت آن و الگو سازی با توجه به شرایط و موقعیت دیگر کشورها در روابط با یکدیگر پرداخته شود تا شاهد تحقق روابط دوستانه میان کشورهای منطقه و جهان اسلام باشیم .
2 ادبیات موضوع :
علیرغم حساسیت و اهمیت موضوع یکی از نکته های جالب توجه در ارتباط با آن کم توجهی محققان و پژوهندگان این رشته به این مسأله می باشد و کمتر تحقیق و کتابی در این زمینه یافت می شود که به طور دقیق و موشکافانه به بررسی روابط پیچیده ایران و سوریه پرداخته باشد .
در این ارتباط تنها گزارشها و مقالاتی به چشم می خورد که بیشتر به مسأله صلح و اقدامات سوریه و بررسی سطحی روابط ایران و سوریه و البته با دیدگاه وزارت خارجه ای پرداخته است .
3ـ علل انتخاب موضوع : همان طور که در مقدمه بیان شد درک و شناخت صحیح از تحولات منطقه خاورمیانه و کشورهای آن برای ایران که خود در این منطقه قراردارد و به عنوان تزدیک ترین محیط جغرافیایی گسترده تر از کشورها محسوب می شود ، ضروری می باشد .
در این راستا بررسی روابط دو جانبه میان ایران و کشورهای منطقه نیز یکی از مهم ترین اقدامات شناخته می شود .
کشور سوریه که به دلیل مسائل ژئوپلتیک و هم جواری با رژیم اسرائیل به عنوان کشور خط مقدم جبهه اعراب و اسرائیل شناخته شده و اکنون نیز به عنوان کشور خط مقدم مخالف باروند فعلی سازش مطرح می باشد ، جایگاه ویژه ای را در سیاست خارجی ایران به خود اختصاص داده است .
علاوه بر اهمیت این موضوع علاقه نویسنده به مسائل منطقه ای و جهان اسلام نیز سبب گردید که روابط سیاسی دو کشور ایران و سوریه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد .
4ـ سئوال اصلی و سئوالات فرعی : سئوال اصلی : چرا روابط ایران و سوریه در مقطع بعد از وقوع انقلاب اسلامی بهبود و گسترش یافته و علل گسترش آن کدامند ؟
سئوالات فرعی :1.
مسأله بحران خاورمیانه تا چه اندازه در روابط سیاسی ایران و سوریه مؤثر بوده است ؟
2.
مسأله عراق و توسعه طلبی آن تا چه اندازه در روابط سیاسی ایران و سوریه مؤثر بوده است ؟
3.
پیمان ترکیه ـ اسرائیل چه تأثیری در روابط سیاسی ایران و سوریه داشته است ؟
4.
ساختار نظام بین الملل در دوران نظام دو قطبی و پس از آن چه تأثیری بر روابط دو جانیه داشته است ؟
5 ـ فرضیه های تحقیق : فرضیه اصلی : (( گسترش روابط ایران و سوریه در مقطع بعد از انقلاب اسلامی ناشی از دشمن مشترک یعنی اسراییل و دیدگاه‌های مشترک در ارتباط با برخی تحولات منطقه ای و تلاش در جهت کسب موازنه قدرت در برابر آن بوده است .
)) فرضیه های فرعی :1.
(( انقلاب اسلامی ایران یکی از عوامل مؤثر در گسترش روابط سیاسی ایران و سوریه بوده است .)) 2.
(( دیدگاه مشترک دو کشور در ارتباط با مسأله فلسطین و اشغالگری اسرائیل از عوامل مهم تأثیر گذار بر روابط سیاسی دو کشور بوده است .)) 3.
(( پیمان نظامی راهبردی ترکیه ـ اسرائیل در سال 1996 در منطقه و گسترش همکاریهای دوجانبه، از دیگر عوامل تأثیر گذار بر روابط و همکاری بین دو کشور بوده است .
)) 6ـ تعریف مفاهیم : در متن این پژوهش مفاهیمی چون سیاست خارجی ، روابط خارجی ، بحران خاورمیانه و موازنه قدرت را ملاحظه می کنیم که باید منظور خود را از این مفاهیم و کاربرد آن مشخص و تبیین نماییم .
تعریف این مفاهیم از آن نظر ضروری و دارای اهمیت است که مبنای نظری این پژوهش را تشکیل داده و در درک بهتر و عمیق تر متن کمک می کند .
بنابراین در اینجا به اختصار به تعریف مفاهیم مورد نیاز پرداخته می شود : سیاست خارجی : سیاست خارجی را باید مجموعه ای از اهداف ، جهت گیریها ، روشها و ابزار در نظر گرفت که یک حکومت در مقابل سایر واحدهای سیاسی بین الملل به منظور دستیابی به منافع ملی دنبال می کند .
سیاست خارجی در نهایت سعی می کند بر رفتار و کردار سایر کشورها و نتیجتاً بر کل نظام بین الملل اثر بگذارد ، ضمن اینکه متقابلاً از محیط خارجی تأثیر می پذیرد .(1) روابط خارجی : شامل آن دسته از روابطی می شود که به عنوان امری رسمی ، ابتکار آن با حکومتها بوده و توسط آنها هدایت می شود .
و از روابط بین گروه‌ها ، سازمانها و احزاب و سندیکاها متمایز می باشد و دارای ابعاد سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و … می باشد .(2) بحران خاورمیانه : منظور درگیریها و جنگهای اعراب و اسرائیل از سال 1948 تا زمان کنونی و وجود موجودیتی به نام اسرائیل می باشد .
موازنه قدرت : که به موجب آن ، باید چنان موازنه ای بین قدرت دولتها برقرار شود که مانع چیرگی یکی یا گروهی از آنها بر سایرین باشد تا در نتیجه ، صلح محفوظ بماند .(3) 7ـ متغییرها : روابط سیاسی ایران و سوریه متغییر وابسته و موجودیتی به نام اسرائیل و برخی تحولات منطقه ای متغییر مستقل می باشند .
8ـ روش تحقیق : این رساله با کمک از وقایع تاریخی به تحلیل روابط سیاسی ایران و سوریه پرداخته است .
چرا که در بررسی روابط دوجانبه آنچه که مشخص کننده رفتار کشورها می باشد همین اتفاقات و اقداماتی است که به مرور به وقایع تاریخی تبدیل شده است .
بنابراین روش تحقیق تاریخی ـ توصیفی و تحلیلی است .
9ـ موانع و محدودیتهای تحقیق : کمبود منابع به زبان فارسی و عدم توجه محققان این رشته به این مسأله و پراکندگی اطلاعات در این رابطه ، سبب ایجاد محدودیتها و مشکلاتی در تحقیق گردید .
علاوه بر این محرمانه بودن و عدم دسترسی به اطلاعات از دیگر مشکلات قابل ذکر در این مورد است .
10ـ سازماندهی تحقیق : با توجه به طرح موضوع و سئوال اصلی و همچنین فرضیه تحقیق پایان نامه حاضر در فصول ذیل مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد : فصل اول : کلیات طرح پژوهش ؛ فصل دوم : اصول و اهداف سیاست خارجی به طور اعم و سیاست خارجی ایران و سوریه به طور اخص ؛ فصل سوم : بررسی پیشینه روابط سیاسی ایران و سوریه با عنایت به روابط ایران و اسرائیل؛ فصل چهارم : بررسی روابط دوجانبه بعد از انقلاب اسلامی در ایران تا پایان جنگ ایران و عراق ؛ فصل پنچم : بررسی روابط دو کشور پس از جنگ تا زمان درگذشت حافظ اسد رئیس جمهور سوریه با توجه به عوامل تأثیر گذار در این مقطع زمانی ؛ فصل ششم : نتیجه گیری .
یادداشتهای فصل اول : علیرضا ازغندی،روابط خارجی ایران ( دولت دست نشانده)،(تهران: نشر قومس،1376 )، ص 8 .
همان ، ص 7 .
علی آقا بخشی و مینو افشاری راد ، فرهنگ علوم سیاسی، (تهران: نشر چاپار، 1379)، ص 45 .
بخش اول : مبانی نظری سیاست خارجی در مطالعه روابط بین الملل سه مرحله را می توان از هم تفکیک کرد .
بر همین اساس به سه گونه نیز می توان این مطالعه را انجام داد .
یکی از بعد