دیباچه
با آنکه معماری این سرزمین تاریخی چندهزار ساله دارد، تلاش هایی که برای شناسایی و معرفی آثار آن صورت گرفته است سابقه ی چندانی ندارد.
تنها از چند دهه ی پیش محققان و پژوهشگران به بازنگر ی این آثار هنری پرداخته و کوشیده اند گردو غبار گذشت قرون را از این گوهرهای تابناک بزدایند و تلألو چشم نواز آن ها را دوباره آشکار سازند.
علل و عوامل آن بی توجهی طولانی و نیز این التفات ناگهانی به آثار تاریخی معماری بحثی مفصل می طلبد که در حوصله ی این مختصر نمی گنجد.
همین قدر باید اشاره کرد که آن بی توجهی در واقع محصول توجه کامل و این التفات نتیجه ی بی التفاتی است؛ چه تا آن زمان که این آثار جزئی از زندگی مردم ما بود، لزومی به شناخت و معرفی آنها حساس نمی شد؛ اما آن گاه که بر اساس انقطاع فرهنگی رشته های اصالت دیرین گسسته شد و نشانه های بی ریشگی در همه چیز ظاهر گشت، تمایل به بازگشت به خود و یافتن هویت خودی فزونی گرفت؛ و بدین ترتیب آثار معماری گذشته هم – مانند هر آنچه از اصالت گذشته نشانی داشت- محتاج بازشناسی و معرفی شد.
ناگفته پیداشت که راه این بازشناسی و ادراک دوباره سخت ناهموار و پر مخاطره است؛ و بزرگترین سنگ این راه همان بریدگی فرهنگی و بیگانگی از خود است که راست ها را کج می نمایاند و بیراهه ها را راه.
به هر حال امروز در وضعی قرار گرفته ایم که لزوم شناسایی و درک آثار معماری گذشته بر هیچ کس پوشیده نیست.
این حقیقت این امید را پدید می آورد که ان شاء الله روزی، تک تک این آثار گرانبها و میراث غنی گذشتگان ما، که در سرتاسر این سرزمین پهناور پراکنده است، به نحوی شایسته و صحیح باز شناخته شود تا برای رسیدن هنرمندان و معماران آینده به استقلال شخصیت هنری و فرهنگی چراغ راهی فراهم آید....
مقدمه
نگاهی گذرا به متون دوران های مختلف تاریخی مؤید این امر است که حداقل در همه ی دوره ی اسلامی، حمام های عمومی فراوانی در شهرهای مسلمین وجود داشته و با توجه به تعداد آن ها در هر شهر از حیث اهمیت قابل مقایسه با مساجدند.
هر محله یا گذر شهر قدیم در کنار دیگر بناهای عمومی، حتماً حمام یا حمام های برای استفاده ی مردم داشته است و این حمام ها را معمولاً افراد متمکن و خیر می ساختند و وقف عموم می کردند.
تعداد بسیار و اهمیت حمام های عمومی در شهرها البته ناشی از لزوم رعایت نظافت در نظر مردم و در شرع اسلام بوده است؛ اما حمام در گذشته فقط محل استحمام نبود، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گردآمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی بود.
در حمام، نه فقط تنها که جان ها تازه می شد.لذا بهترین فرصت را دانستم تا مختصری از این موضوع در برابر بزرگی مطلب گردهم درآورم امید است مورد توجه استاد مربوط جناب آقای مهندس بیگ زاده و هم چنین سایر خوانندگان محترم قرار گیرد.
در ضمن روند این مختصر چنین است که در صفحات آتی ضمن معرفی کلی معماری حمام های سنتی ایران به معرفی اجمالی برخی حمام های سنتی واقع در ایران و سپس معرفی تفضیلی حمام علی قلی آقا و حمام منتسب به شیخ بهایی می پردازیم و در نهایت حمام خان واقع در استان یزد را به صورت مصداقی از پروژه ی مذبور که حضوراً مورد تحقیق قرار گرفته است بعلاوه ی تصاویری که از آن تهیه شده معرفی می گردد.
فصل اول :
معرفی کلی معماری حمام های سنتی
معرفی کلی معماری حمام های سنتی:
حمام قدیمی معماری پیجیده ای دارد و گاه دو حمام یا بیشتر با هم ادغام شده که در این صورت، معمولاً یکی بزرگتر و پرکارتر از دیگری است و اغلب، حمام بزرگتر به مردان و حمام کوچکتر به زنان اختصاص داشته است.
هر حمام از دو فضای اصلی تشکیل می شود: فضای اول، «بینه» یا «سربینه»، رخت کن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده است و فضای دوم، «گرم خانه»، محل شستشو و تطهیر بدن.
بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار می گیرد.
هوای بینه را نیمه گرم می کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند و همچنین در هنگام خروج از گرمخانه، یکباره در هوای متفاوت بیرون قرار نگیرند و سلامتشان به خطر نیفتد.
ورودی حمام نیز فضای بین بینه و گرم خانه را، که «میان در» خوانده می شود، به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و برعکس به سهولت منتقل نشود.
کل حمام را نیز برای حفظ گرمای درونی آن معمولاً پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساخته اند: بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارند؛ یعنی فضاهای مربوط به تأمین آب و حرارت حمام.
تون و انبار سوخت آن از این نوع فضاهاست.
تون محل افروختن آتش برای گرم کردن آب حمام بوده و در پشت گرم خانه و خزینه جای داشته است و از بیرون حمام، بدان وارد می شده اند.
بناهایی که دو یا چند حمام داشتند بایستی چنان طراحی می شدند که همه ی حمام ها از یک فضای پشتیبانی مشترک استفاده کنند.
بینه یا سربینه مهم ترین و زیباترین فضای حمام است- فضایی وسیع و پرتزئین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان.
در اطراف فضای میانی بینه، سکوها یا غرفه هایی برای نشستن و استراحت مراجعان قرار دارد.
کف این فضاها بالاتر از کف فضای میانی بینه و سقفشان معمولاً پایین تر است؛ و از این رو، فضاهایی دنج و مشرف بر آن اند.
برای ورود به آن ها، بایستی از چند پله بالا می رفتند و پاها را، قبل از ورود، در حوض های روی سکوها می شستند .
بیشترین تزیینات حمام همیشه در بینه است.
کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولاً سنگی ست و ازاره های آن کاشی یا سنگ و دیوارهایش پوشیده از گچ بری یا آهک بری و نقاشی است.
زیر گنبد میانی و طاق های غرفه ها هم غالباً پوشیده از انواع کاربندی های ظریف با گچ بری یا آهک بری است.
نورپردازی منظم بینه نیز بر جلوه و تأثیر این تزیینات می افزاید.
حوض های درون بینه و فواره های آن ها نیز با افزودن تلألو و آوای آب به فضا اثر آرامش بخش آن را دو چندان می کرده اند.
گرم خانه اغلب فضایی کوچک تر و ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد.
خزینه ی آب گرم و حوض آب سرد، که آن را «چال حوض» می نامند و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد.
گرم خانه نیز حوض های متعدد کوچک و بزرگ دارد و روشنای اش از نورگیر های سقفی تأمین می شود.
ازاره و دیوار و سقف گرمخانه نیز قالباً تزئیناتی با مواد متنوع و نقوش مختلف دارد.
در گذشته، استفاده از حمام آداب و رسوم فراوان داشت و بسیاری از آیین ها و مراسم اجتماعی به نوعی به آن مربوط می شد.
در ساخت و کارکرد حمام نیز، غیر از امور فنی، احکام شرعی به دقت رعایت می شد؛ مانند غصبی نبودن آب حمام، جدایی فضاهای پاک از ناپاک، تفکیک دقیق آب پاک از فاضلاب.
در متون کهن دستورهای دقیقی در باره ی مشخصات حمام خوب و نیز شیوه ی اداره ی آن دیده می شود؛ مانند دستورهایی درباره ی تمیز نگه داشتن فضاهای حمام، جلوگیری از لغزنده شدن سنگ کف حمام، تمیز کردن روزانه ی خزینه و مجاری آب برای جلوگیری از تغییر مزه و گوارا، فروش اجناس مورد نیاز مردم در حمام، و شرایط لازم برای سلمانی حمام و شیوه ی کار او.
حمام به لحاظ اصول فنی ای که باید در ساختش رعایت شود نیز از پیچیده ترین انواع بناست.
این پیچیدگی معمول ضرورت جریان دایم آب در بنا و گرم کردن آب و هوای داخل بناست.
تأمین آب، آب رسانی به فضاهای مختلف، شیوه ی عایق بندی مخازن گوناگون آب و نگهداری آب در آن ها و هم چنین روش گرم کردن آب و تفکیک آب های سرد و گرم و ولرم از یکدیگر و دفع فاضلاب و جلوگیری از تداخل آن با آب تمیز از مشکلات فنی ساخت حمام بوده است.
به این مسائل باید این ها را نیز افزود: چگونگی گرم کردن فضاهای مختلف حمام، به میزان مناسب هر فضا؛ جلوگیری از تبادل حرارت و رطوبت در بین فضاهای حمام و حمام با بیرون آن؛ تهویه ی فضاهای مختلف؛ شیوه ی انبار کردن سوخت و چگونگی افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونه ای که مزاحمت و خطری برای مردم نداشته باشد، و ...
گذشته از این ها، آن چه در طراحی فضای حمام جلوه ی خاص دارد نظم شکل درونی فضاست.
همه ی فضاهای حمام، از کوچک و بزرگ، علی رغم شکل معمولاً نامنظم و غیر هندسی محدوده ی بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و همچون جواهری تراش خورده دلربایی می کنند.
این مهم نه تنها در مقطع افقی، بلکه در حجم درونی فضاها دیده می شود.
سقف های پرچین و شکن تراش های این جواهر را ظریف تر و زیبا تر جلوه می دهند و نورگیرهای سقفی، که به صورتی منظم و منطبق بر هندسه ی فضا بر سقف می نشینند، آن را متلألی و لطیف می سازند.
نفس قرارگیری حمام های عمومی ما در زمره ی آثار برجسته ی معماری این سرزمین تأمل برانگیز و اعجاب آور است و نمی توان آن را تنها محصول تأکید شرع اسلام بر تطهیر مداوم بدن دانست.
حمام بنایی خدماتی است که لازمه ی زندگی انسان است، اما اقوام و فرهنگ های مختلف اهمیت حمام و ظرافت و دقت در معماری آن را باید پیش از هر چیز، نشانه ی احترام به انسان در فرهنگ ما دانست.
در این فرهنگ، انسان موجودی والا و محترم است که هر مکانی شایسته ی حضور و مقام او نیست؛ و از این رو، حمام نیز، مانند همه ی بناهایی که مکان زیست انسان اند، باید فضایی درخور و گران مایه باشد که دل او را آرامش بخشد و روحش را بنوازد و او را بزرگ و ارجمند بدارد.
فصل دوم: معرفی اجمالی برخی حمام های سنتی ایران اراک، حمام چهار فصل موقعیت مکانی حمام چهارفصل در شهرستان اراک خیابان شهید دکتر بهشتی، نرسیده به میدان هفت تیر کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است؛ ولی تصویر کودکی احمد شاه قاجار بر کاشی های ستون های سربینه ی حمام مردانه دیده می شود.
بانیان و سازندگان بنا: بر اساس منابع بررسی شده، بانی این حمام و مجموعه ای شامل مسجد و مدرسه و آب انبار محمد ابراهیم خوانساری بوده است.
سیر تحول بنا: این بنا، به نام « حمام لطیف»، مجموعه ای از چند حمام در کنار یکدیگر بوده و به همین دلیل، آن را «چهار فصل» نامیده اند.
کارشناسان سازمان میراث فرهنگی اراک بر این نظرند که این مجموعه از سه حمام تشکیل شده است، در حالی که، بنا به قول مشهور، در این مجموعه دو حمام به مردان و زنان مسلمان و دو حمام به مردان و زنان اقلیت های دینی اختصاص داشته است.
مهم ترین و زیباترین بخش مجموعه ی حمام مردان مسلمان بوده که در گذر رمان، تغییرات بسیار کرده است؛ از جمله، پس از احداث خیابان مجاور حمام، ورودی آن به سوی خیابان چرخیده و ورودی قدیمی از بین رفته است.
بالا آمدن سطح سربینه ی حمام مردانه و نصب واحد های دوش در قسمت هایی از حمام و تبدیل گلخن به موتور خانه از دیگر تغییرات دوره ی اخیر است.
این حمام تا سال 1358 ش دایر بوده و پس از آن، به علت مرمت و حفاظت تعطیل شده است.
نکاتی درباره ی معماری بنا: هر یک از حمام های این مجموعه سربینه و گرم خانه داشته است؛ ولی امروزه، به سبب تغییرات، نمی توان صورت اصلی بنا را دقیقاً تشخیص داد.
بزرگ ترین فضای مجموعه سربینه ی حمام مردانه است که قاعده ای یا هشت ضلعی دارد.
سربینه حمام مردانه در دیوار های دور تا دور آن، غرفه هایی با قاعده ی نیم هشت و تفکیک شده از هم پدید آمده است.
در میانه ی سربینه، وجود هشت ستون فضایی با قاعده ی هشت و نیم هشت ایجاد کرده است.
سقف مرتفع و پرکار یزدی بندی بر فراز بخش میانی و طاق های رسمی بندی کوتاه تری بر بالای فضاهای پیرامون آهک بری شده که همه باهم فضایی رنگین و