چکیده
مکانهای مذهبی، مساجد، مصلا و....
هموار ه نقش تعیین کننده ای در اعتلای فرهنگ، سیاست، علم و سایر شئونات تمدن ایفا نموده اند.
این تحقیق معماری، بدنبال خلق فضایی بمنظور ارائه و انجام فعالیتهای مذهبی و در کنار آن ارائه فعالیتهای خدماتی و فرهنگی تحت عنوان مصلا بزرگ فردیس کرج، می باشد.
در بخش شناخت با طرح مباحث مختلف مرتبط با موضوع به بازشناسی عوامل تأثیرگذار در فرآیند طراحی پرداخته شده.
در بخش دوم
( کاربرد) ازنتایج حاصل در بخش اول بمنظور خلق فضای معماری بهره گرفته می شود.
در این تحقیق سعی برآن شده است تا فرآیند شناخت و کاربرد آن در طراحی معماری رعایت شده و مسیر رسیدن از سئوال به جواب بدرستی طی گردد.
در بخش اول مباحث و موضوعات مطرح شده در سه عرصه دانش معماری یعنی شکل، معنا، و عملکرد می باشند و در بخش دوم پس از تدوین مبانی نظری، اهداف، اصول ومعیارهای طراحی بمنظور شکل گیری ایده اولیه طرح حرکتی از کل به جز طی می گردد و پس از شکل گیری ایده اولیه بمنظور تکمیل فرآیند حرکتی از جزء به کل داشته وایده اولیه در پرتو تأثیرات نظامهای برنامه ریزی فیزیکی و سازماندهی فضایی و نیز نظام نمادین، نظام هندسی، نظام زیبائی شناسی و نظام سازه، به طرح نهای ختم می گردد.
پیشگفتار
بی شک بناهای مذهبی در طول زمان همواره مورد توجه و احترام ملل و اقوام مختلف بوده است و بدین جهت پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزئین نقوش بکارفته در احداث چنین اماکنی بوده است.
این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی نه از باب منافع اقتصادی و مقاصد مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقه ای قلبی براساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است.
چه بسا مردمی که با مشکلات اقتصادی دست به گریبان بوده، اما در سرمایه گذاری بر مظاهر معنوی از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی از هیچگونه تلاشی فروگذار نکرده اند بناهای رفیع و باشکوهی که در طول تاریخ برمعابد، مساجد سربرافراشته اند همواره با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است.
در تاریخ اسلام مکانهای مذهبی همواره در رأس توجه مردم، بویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است.
در دوره هایی که اثری از پیشرفت های علمی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود برجسته ترین آثار معماری جهان، از میان مکانهای بزرگ مذهبی اسلام در جای جای سرزمین های اسلام بجای مانده است.
اگرچه به علل گوناگون بویژه هجوم نیروهای متجاوز بیگانه به کشورهای اسلامی بسیاری از این ابنیه مهم و تاریخی دچار تخریب وویران شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین که دستخوش غارت و آتش سوزی در کتابخانه های مهم جهان اسلام شده است، ما را از گنجینه های مهمی محروم کرده است با این حال آنچه برجای مانده، خود دریچه ای است برای شناخت عظمت معماری بکاررفته در بناهای مذهبی بزرگ اسلامی، بویژه آنکه درمعماری و کاشیکاری بناها مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شکل وفرم بسیار ماهرانه تلفیق شده اند، و فضای بوجود آورنده که انسان شیفته معنویت را بسوی خود می کشاند.
اگرچه متأسفانه بعلت افول قدرت سیاسی جهان اسلام پس از آنکه حاکمیت سیاسی در دست افراد نااهل و فرصت طلبی قرار گرفت، نقش بناهای مذهبی را در سرنوشت اجتماعی و سیاسی و معنوی مردم کمرنگ ساخته، ولی امید می رود در زمان حاکمیت جمهوری اسلامی، مکانهای مذهبی جایگاه ویژه خود را پس از قرنها بازیابد و مجد و عظمت معنوی و حقیقی جهان اسلام بار دیگر احیاء گردد.
مفاهیم مرتبط با موضوع: مقدمه: اسلام اندکی پس از ظهور، در تمامی کشورهای پیرامون شبه جزیره عربستان و حتی کشورهای دور دست پذیرفته شد و تمامی عرصه های زندگی خصوصی و اجتماعی آنان را تحت تأثیر قرار داد.
همراه با گسترش اسلام مکانهای مذهبی اسلامی به عنوان مهمترین عامل فیزیکی و پایگاه اسلامی در تمام کشورهای متأثر از فرهنگ اسلامی بنا گردید.
مکانهای عبادی اسلام تا حدود زیادی مرکز فعالیتهای فرهنگی می باشد ارتباط مکانهای مذهبی اسلامی با مسئولان حکومتی و افراد قدرتمند جامعه و اشخاص مؤمن و سرشناس باعث می شود که چنین مکانهایی همانند مراکز ارتباطی نهادهای اجتماعی عمل کنند.
مراسم مذهبی سنتی اهمیت خاص خودشان را دارند و آن اینست که ما را در تجربه جمعی پرستش سهیم می کند اما هرگز نباید فراموش کرد که تجربه مذهبی در درجه اول یک تجربه عملی عشق است.
ما می توانیم از کتابها پیروی کنیم، بر قلبها حاکم شویم و نحوه رفتاری خاصی را برگزینیم ولی هیچکدام فایده ای ندارد.
این دل است که تصمیم می گیرد و تصمیم دل قانون است.
« مصلا، تعریف و مشخصه های آن» مصلا یکی از بناهای مذهبی اصلی در اسلام بشمار می آید و اقامه نمازهای عیدین و جمعه نیز از مهمترین عملکردهای آن است اما تفاوت عمده ای بین آن و مسجد نمی توان قائل شد همانگونه که از قول پیامبر اکرم(ص) نقل شده:« هرکجا نماز برپا دارید همانجا مسجد است».
بنابراین می توان گفت که در اسلام مسجد لزوماً نشان از ساختمانهای مشخص با ویژگی های مشخصی ندارد.
و تنها مشخصه اصلی آن مکانی جهت اقامه نماز می باشد.
واژه مصلا در فرهنگ لغت فارسی به معنای«عیدگاه» ترجمه شده است، محلی برای برگزاری مراسم اعیاد اسلامی و خواندن نمازهای مربوطه، محلی باز و دلگشا و مفرح که در آن ساختمانی نیست و فقط بنایی که محل ایستادن امام و جهت قبله را نشان می دهد می باشد.
درمصلا تأکید بیشتری نسبت به بی سقف بودن آن شده است لذا از این جهت تعریف مصلا مکانی روباز جهت اقامه نمازهای عید قربان، عیدفطر و همچنین نماز استسقاء درنظر گرفته می شود.
در ابتدای ظهور اسلام، حضرت محمد(ص) با اینکه منزل خود را تبدیل به مسجد نموده و نمازهای عادی را در آنجا برگزار می کردند، نمازهای غیرعادی همانند نماز اعیاد و باران و...
در خارج از شهر که بیشتر زمینهای زراعتی و یا زمینهای بیشتر شبیه به محل خرمن کوبی که صاف و هموار بود برگزار می کردند.
پیروی از سنت پیامبر ایجاب می کند تا مرزامکان مصلا را همچون مصلای آن حضرت بسازیم بویژه آنکه روایات فراوانی از پیامبر اکر(ص) و اهل بیت گویای آن است که نماز عیدفطر و قربان در صحرا و یا مکانی روباز برگزار شود.
در روایات آمده است پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:« دوست دارم نماز عیدفطر و قربان را زیر آسمان بجای آورم».
پیامبر حتی کف مصلای خود را با حصیر و بوریا فرش نمی کرد، زیرا دوست داشت در نمازهای عیدین پیشانی را برزمین عریان بگذارد بطورکلی با بررسی نمونه ای از طرح های مصلا می توان فهمید که اولاً فضای مورد استفاده بعنوان مصلا هیچگاه همانند مسجد ازمعماری سنگین و حجیمی برخوردار نبوده است ثانیاً نمی توان تغییر و تحول عمده و مهمی را در طرح مصلا همانند تحولاتی که در طرح مساجد اتفاق افتاده منظور کرد.
اما با توجه به گسترش جوامع و فرهنگ اجتماعی می توان فضاهایی متناسب با نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه در کنار آن در نظر داشت که در طرح ارائه شده در این رساله تا حدود زیادی به این مطلب توجه شده است.
مسجد: معرفی و سیر تحول آن « ان بیوتی فی الارض المساجد» مساجد خانه های من در زمین است.
اسلام به معنی تسلیم بودن به خواست و اراده خداوند است و خداوند تمام ادیان آسمان خود را به نوعی زیر مجموعه این دین کامل می داند.
قبل از دین اسلام و ساخت مساجد خانه کعبه که طراح آن خداوند و مجری آن پیامبران بودند اولین خانه ای بود برای پذیرش توبه آدم و محل عبادت و قیام او، جدار آن فقط یک پوسته است با دری به درون وحجم آن یک مکعب( یعنی منظم ترین حجم با سطوح مشابه و یکنواخت برای آرامش وسکون انسان) چون چها رضلعش بر چهار وجه انسان منطبق است و در او ایجاد سکون می کند.
پلانش مربع است و پوسته داخلی آن بدون روزن که حریمی مناسب است که نگاه انسان را از حق برگیرد.
ابتدا سقف نداشته و بعداً سقف گذاشته اند.
بعد از ظهور دین مبین اسلام، بناهای مذهبی یکی از اساسی ترین عناصر بافت وساخت و شکل شهرها بوده و هستند، دربین بناهای مذهبی درون شهر و روستا، مسجد جایگاه ویژه ای دارد، مسجد به مثابه برجسته ترین عنصر معمارانه منبعث از دین اسلاام از اولین ازمنه حضور مدنی این دین، با جامعه همراه بوده است.
مساجد هم یکی از مخلوقات الهی است و هم بیت الله لذا نباید عظمتی از جنس عظمت دیگر بناها داشته باشد.( مساجد یذکر فیها اسم الله کثیراً) مساجد چنین است که خدا در آنها زیاد یاد می شود.
مسجد در واقع محلی برای اجتماع سیاسی- مذهبی اقتصادی و فرهنگی جامعه است.
مساجد خانه های خدا در زمین است.
همانطوری که ستارگان برای اهل زمین می درخشند مساجد نیز برای ملکوتیان نورافشانی می کنند.مسجد یک فضا و بنای عمومی و یک عنصر شاخص معمارانه است که عمیقاً یک عرصه فرهنگی- مذهبی در تصویر ذهنی شهروندان و شهرسازان متبادر می شود، مسجد را می توان محوری ترین، کانونی ترین، عنصر کالبدی متبلورکننده مدیریت جامعه اسلامی دانست.
مسجد کانون عبادتی، اجتماعی و فرهنگی و پویایی است که هرگز نمی تواند از ساختار اجتماعی، و شهری آن جدا شود واژه مسجد در قرآن کریم، با تأکید واضح به خانه کعبه در مکه معظمه چنین آمده است: « قدندی تقلب وجهک فی السماء فلند لینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث کنتم فولوا وجوهکم شطره بقره آیه 144» ما توجه تو را به آسمان به انتظار وحی و تغییر قبله بنگریم و روی تو را به قبله ای که به آن خشنود شوی بگردانیم پس روی کن بطرف مسجد الحرام و شما مسلمین هرکجا هستید در نماز روی به جانب آن بیاورید.
مسجد تنها واحد نمونه در معماری اسلامی است که همان اوان طلوع دین مبین ایجاد شد و مسلمانان در طول تاریخ برپایه فرهنگ و تمدنهای بومی و ملی خود، سلیقه ها و شیوه های هنری متفاوتی را در ساخت وساز مساجد بکار برده اند.
آنان برترین سبکهای معماری و پدیده های هنری را در مساجد آفریده اند تا جائیک یکی از راههای شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان درهر عصری کاوش در آفرینش های هنری است که در ساخت وساز مساجد بکاررفته است.
مسلمانان بخاطر عظمت و قداستی که برای مساجد قائلند و آن را منسوب به پروردگار می دانند تلاش می کنند خانه خدا را هرچه بهتر و با عظمت تر بسازند.
البته معماری بطورعام و معماری مساجد بطور خاص در هر عصر و زمانی از تحولاتی که در عرصه های مبانی اجتماعی، فرهنگی و ...
رخ داده تأثیر پذیرفته است.
مثلاً معماری دوره هخامنشی مفاهیم قدرت و ابهت و عظمت حاکمان و یا معماری دوران صفویه مفهوم دولت را بنوعی نشان می داده است یا معماری مساجد دوران انقلاب اسلامی یادآور هنر مکتبی است.
تردیدی نیست که اسلام چگونگی بنای مسجد را همچون هر بنای دیگری تا حدود زیادی تابع شرایط زمان و مکان و سلیقه ای افراد قرار داده است زیرا هر زمان و مکان، نوع خاصی از معماری را می طلبید.
مسجد در میان اندامهای دورن هر شهر و روستا و نیایشگاه های همجوار همواره جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندامهای دیگر نمایان تر و چشمگیرتر است، مسجد بر دیگر نیایشگاهها همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها دارد.
اولین مسجد: نخستین مسجد بدست پیامبر با همکاری یاران گرامیش در مدینه ساخته شد که همواره در برگیرنده و الگوی مسجدهای بیشمار و گوناگون بوده است که بدست هنرمندان ما بنا شده است این مسجد که به مسجد نبوی معروف است در مرکز اولین پایتخت اسلامی( یثرب) قرار دارد مشرف به شهر است، این مسجد در ابتدا بعنوان مسجد منذل، بلافاصله پس از هجرت حضرت رسول ساخته شد.
ترکیب این مسجد به خانه های حیاط دار آن ناحیه است.
این مسجد در ساده ترین حالت ممکن یا مصالحی چون سنگ و تنه درخت نخل، نی و پوست حیوانات ساخته شد و با مردم داری کامل نیایشگاهی را بنیان نهاد که تا سالیان دراز الگوی معماری نو مسلمانانی شد که اگرچه با مصالح متفاوت تر از آن مساجدی را پایه گذاری کردند اما سادگی طرح و بی پیرایگی آن را موخر برروح و نیایش وارتباط با معبود قرار دادند تا هنگامیکه در دوره های بعد نهایت ذوق و هنر هنرمندان در خدمت حکام برای ساخت و تزئین مساجد برای افزایش شهرت و قدرت آنها بکار گرفته سد.
در مسجد پیامبر پس از مدتی و بنا به درخواست صحابه، بخشی از مساحت سمت قبله حیاط پوشیده سد و عنصر شبستان به این صورت بوجود آمد.
با