دانلود مقاله معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان
مقدمه
نام شهر اصفهان از اوائل دوران اسلامی معمول گشته است و قبل از اسلام شهری به این نام وجود نداشته است.

تاریخ گسترش شهر بطور خلاصه متعاقبا معرفی خواهد شد.

استان اصفهان در مرکز فلات ایران واقع شده است و به علت گستردگی آن دارای بخشهای متعدد جلگه ای و کوهستانی میباشد.

در مغرب و جنوب غربی استان اصفهان رشته کوههای زاگرس قرار گرفته است ولی شهر اصفهان در جلگه سر سبز زاینده رود واقع شده است.

این رودخانه که از داخل شهر اصفهان عبور میکند مهمترین رودخانه مرکزی فلات ایران است.

سرچشمه آن از زردکوه بختیاری بوده و جریان آن از غرب به شرق است و پس از طی چهارصد کیلومتر در مسیر پر پیچ و خم به باتلاق گاوخونی منتهی میشود.

در جنوب شهر اصفهان چهارده توده کوهستانی وجود دارد که نزدیک ترین آنها به شهر کوه صفه نام دارد.

ارتفاع آن در حدود 2250 متر است.

اراضی شهر اصفهان از خاک رس تشکیل شده است که لایه ای سخت و غیرقابل نفوذ است.

شالوده های بناها و ساختمانهای معمولی برروی قشر رس بنا شده است.

از همین خاک رس در گذشته آجرهای خام و پخته جهت بنای ساختمانها خصوصا منازل تهیه مینمودند که قدمت بعضی از این بناها به چندین قرن می رسد.

آب و هوای اصفهان معتدل و فصول چهارگانه آن منظم است.

میزان بارندگی قلیل بوده و به ندرت از 120 میلیمتر در سال تجاوز مینماید.

آسمان اصفهان اکثرا صاف و آفتابی است و در اکثر ماهها نسیم ملایمی در آن میوزد.

حداکثر درجه حرارت 42 درجه سانتیگراد در ماههای تابستان است و حداقل آن تا ده درجه زیر صفر در زمستان نزول میکند.

در گذشته برای آبیاری مزارع و باغهای داخل شهر نهرهائی از رئدخانه به نام ( مادی) منشعب میگردید و در داخل شهر جریان داشت ولی فعلا تنها تعداد قلیلی ار آنها باقیمانده است چون اکثر مزارع و باغها به محله ها و ساختمانهای مسکونی تبدیل شده است.

موقعیت مسجد جامع در شهر اصفهان

مسجد جامع اصفهان در مرکز بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.

بافت تاریخی از مجموعه محلات و بناهای متعدد عمومی و خصوصی تشکیل یافته است.

این مجموعه تحت عنوان محدوده بافتهای با ارزش تاریخی شهر اصفهان به تایید شورای عالی شهر سازی ایران رسیده و هر نوع اقدامی در داخل آن باید منطبق بر ضوابط و قوانین مصوب سازمان میراث فرهنگی کشور باشد.

در اینجا لازم است برای آشنا شدن بهتر با شهر اصفهان بطور خلاصه به معرفی آن بپردازیم.

خلاصه معرفی اصفهان

اصفهان امروز به شهری اطلاق می شود که در تاریخ شهر سازی از زمره شهرهای اسلامی محسوب میگردد.

اصولا در دوران قبل از اسلام شهری به وسعت امروزی اصفهان در منطقه وجود نداشته است.

بنا به شواهد و اسناد تاریخی " سپاهان" مجموعه ای از روستاهای کوچک و بزرگ بوده که بدلیل آب پر برکت زاینده رود و زمینهای حاصلخیز اطراف آن مردمانش به کاشت و زرع می پرداخته اند .

در منابع از نامهائی مانند سنیلان ، لنبان، اشکهان، یوان، خشینان، بهودیه، جی و غیره یاد شده است.

از دوره قبل از اسلام آثار چندانی باقی نمانده ، حضور بقایای بنای عظیم خشتی بر فراز تپه سنگی در غرب اصفهان به نام آتشگاه دلیل بر آنستکه از دیرباز این منطقه مورد توجه اقوام مختلف بوده است.

زندگی شهر اصفهان وابسته به وجود زاینده رود است.

نام اصفهان همواره با زاینده رود همراه بوده است.

زاینده رود بمعنای رودخانه ای است که خود زایش میکند و در جریان آن مرتبا آبش رو بتزاید است.

مراکز اولیه اسکان شهر اصفهان در جبهه شمالی رودخانه دردشت سپاهان شکل میگیرد ولی پس از ایجاد شهر و توسعه مداوم آن امروزه رودخانه از میان آن میگذرد و یکی از عناصر مهم طبیعی شهر محسوب میشود.

شاخص تولد شهر اصفهان با ظهور دین اسلام در ایران همراه بوده است .

فرهنگ اسلامی الهام بخش هنر ایران گردیده و اصفهان نیزبه تاسی آن مهد ایجاد آثار هنری گرانبهائی شده است.

هنر یکی از بزرگترین آثار فعالیت بشر است و رسیدن به درجات عالی در رشته های هنری کار کوچکی نیست و بهمین دلیل ایجاد آثار گرانبها و کامیابی در این زمینه یکی از معیارهای تعیین درجه و مقام معنوی ملتها است.

تاریخ اذعان دارد اگر ملتی به عالم دانش و هنر خدمت نماید قطعا نامش جاودان بوده و مورد ستایش نوع بشر است.

ما هم از هنر اصفهان میگوئیم تا به جاودانگی آن پی بریم.

در اواسط قرن دوم هجری ( قرن هشتم میلادی) مسجدی در اصفهان احداث میگردد که مورخین ار آن یاد نموده اند.

این بنای قدیمی در زیر سطح مسجد جامع فعلی قرار داشته و در نوسازیهای بعدی قسمتهائی ار آن در زیر خاک مدفون شده است.

در کاوشهای باستانشناسی که در محل مسجد انجام گرفته قسمتهائی از تزئینات گچبری محراب و دیوار قبله مسجد اولیه بدست آمد و با مطالعه آنها ارتباط ساختاری آن با تجربیات دوران ساسانی تداعی می گردد.

شهر اصفهان در قرن چهارم هجری ( قرن دهم میلادی ) مرکز حکومت " آل بویه" از حکمرانان ملی قرار گرفت آنان به احیاء بعضی از آداب و سنن پرداختند و به عمران و آبادانی شهر توجه خاصی داشتند .

هنرمندان خوش ذوق و دانشمندان نامی در این شهر تربیت شدند.

برگرداگرد شهر حصار دفاعی ایجاد نمودند و در داخل شهر بناها و عمارات زیبا بوجود آوردند از آثار باقیمانده و قابل توجه آن زمان سر درب مسجد جورجیر است که با ظرافت و مهارت نقوش آجرهای ریز و درشت آنرا مزین نموده است.

از اواسط قرن پنجم هجری ترکان سلجوقی بر اصفهان تاختند و مرکز حکومت خود را در آن مستقر ساختند.

وزیر ایرانی سیاستمدار و دانشمند سلجوقیان خواجه نظام الملک توانست با جلب اعتماد مردم خصوصا هنرمندان، آثار عظیم و جاودانه ای در اصفهان بوجودآورد ، تغییرات مسجد جامع اصفهان با گنبدهای رفیع و مزین آن از جمله اقدامات آنزمان بوده است.

گرچه در مسجد جامع اصفهان تغییرات و الحاقات بملایمت در حرکت بوده است ولی سیمای کلی و فضاهای غالب در مسجد مربوط به آن دوران شکوهمند است.

اقوام مغول بر ایران تاختند و در ابتدا آنچه در سرراه آنان بود با آتش خشم و غصب آنان بسوخت و برای مدتی سکوت ماتم زده ای بر ایران سایه افکند اما از آنجائیکه ایرانیان برای مدتهای طولانی تسلیم سرنوشت تاریک نشده اند و گرچه با زور و شمشیر نتوانستند مغولان را مطیع سازند ولی با پیک اندیشه و ایمان آنانرا مجذوب فرهنگ خود ساختند .

از دوره استیلای ایلخانان مغول آثار هنری قابل ملاحظه ای در سراسر ایران باقیمانده که در شهر اصفهان نمونه هائی مانند محراب معروف به الجایتو درمسجد جامع اصفهان، مناره های زیبا و مقابر و بناهای موزون نیز بر جای مانده است.

از پایان کار مغول تا تجدید حیات مجدد ملی دوران سیادت تیموریان بر شهر اصفهان بوده است.

در این مدت معماری و هنرهای وابسته به آن همچون سنتهای دیگر به حیات بی رمق ادامه دادند و در انتظار ناجی روح بخش بماندند تا اینکه.

با قرن دهم هجری 16 میلادی تغییراتی در وضع حکومت ایران بوجود آمد و صفویان عنان حکومت را بدست گرفتند آنان با اعلام مذهب تشیع بعنوان دین رسمی کشور توانستند پشتیبانی مردم را بخود جلب نمایند و بعد از 9 قرن که از فروپاشی ساسانیان میگذشت مجددا اتحادیه ملی اقوام ایرانی را بازسازی نمایند.

از شروع قرن یازدهم هجری( 17 میلادی) شاه عباس اصفهان را به پایتختی برگزید و پس از مدت زمانی نه چندان طولانی شهر را به اعتبار و شهرت جهانی رسانید.

برای معرفی مختصر اصفهان در روزگار گذشته بهتر است رشته کلام را به جهانگردانی بدهیم که از این شهر بازدید بعمل آورده اند.

پیترودلاواله سیاح ایتالیائی میگوید " در مشرق زمین باستثنای قسطنطنیه و حومه آن واقعا هیچیک از نقاط را نمیتوان با اصفهان مقایسه کرد و نسبت به قسطنطنیه نیز اصفهان نه تنها از بسیاری جهات مساویست بلکه به جرات میتوان گفت از آن برتر است." شاردن جهانگرد فرانسوی که خود شاهد اجراء بسیاری از برنامه های عمرانی اصفهان بوده در سفرنامه خود در سال 1662 میلادی میگوید " اصفهان دارای 164 مسجد – 48 مدرسه – 182 کاروانسرا و 273 حمام عمومی است." شرح و توصیف کلیه این آثار از حوصله این نوشته خارج است ولی میتوان اقدامات دوره صفوی را در چند گروه دسته بندی نمود: شهرسازی معماری هنرهای وابسته به معماری 1- در مورد شهر سازی باید از طرح و اجراء میدان امام ( نقش جهان) و محور چهارباغ صحبت کرد.

2- در مورد معماری از مجموعه بناهای اطراف میدان نقش جهان ( ثبت در فهرست جهانی) و عمارات عمومی و کاخهای دولتی خانه های خصوصی و تجهیز محور خدماتی شهر یعنی بازار یاد خواهیم کرد.

3- در زمینه هنرهای وابسته به معماری باید از انواع کاشیکاری – گچبری – تزئینات نقاشی و غیره یاد نمود.

از نیمه قرن دوازدهم یعنی از فروپاشی حکومت صفوی تا ظهور تحولات صنعتی از اهمیت شهر اصفهانبه تدریج کاسته شد و اکثر آثار و بناهای دوره صفوی بعلت انتقال پایتخت به تهران متروکه گشت و تعدادی از آنها نیز تخریب گردید ولی مردم اصفهان با لیاقت و کفایت به شهر خود پرداختند و گرچه دیگر از ایجاد بناهای رفیع و عظیم خبری نبود لکن هنر از حیطه و انحصار حکومت و دولتخانه خارج شد و به خانه ها و اماکن مردمی منتقل گردید.

در این دوره در شهر اصفهان از ایجاد قله های درخشان هنر خبری نیست ولی توسعه هنر مردمی شهر را می پوشاند و اکثر بناهای تخریب شده و یا متروکه را احیاء می کند.

یک حرکت وسیع خانه سازی به وقوع می پیوندد.

بازار رونق می گیرد تیمچه ها و سراها بازسازی می شود.

صاحبان زمینهای کشاورزی و بازرگانان ثروتمند محلات اعیان نشین را به وجود می آورند و خانه های مسکونی وسیع با قسمتهای مختلف اندرونی و بیرونی و درشکه خانه به وجود می آورند.

هنرهای وابسته به معماری در دوره قاجار از هنرهای اروپائی متاثر می شود و سبکهای متنوع و نوظهور به وجود می آید.

نقاشی – گچبری – آئینه کاری – شبکه سازی – کاشیکاری در سیمائی جدید تظاهرمینماید و تا تحولات صنعتی و ماشینی شدن زندگی معاصر و ظهور سلیقه های جدید و به اصطلاح (مدرنیزم) دوام می آورد.

در دوران معاصر یعنی در طی یک قرن گذشته اصفهان مورد هجوم جنبه های جدید شهر صنعتی قرار میگیرد.

خیابانهای جدید در محوطه قدیمی احداث میگردد.

محلات نو در اطراف شهر تاریخی گسترش میباید و سلیقه های معماری امروزی با خصلتهای برون گرائی جانشین روشهای معماری سنتی با روحیه درون گرائی میشود.

آنچه امروزه اصفهان را به تاریخ غنی و پربار گذشته متصل میسازد و خاطرات تاریخ را همچنان زنده نگه داشته است مجموعه بناهای تاریخی آن است و مسجد جامع همچون نگین درخشان در این مجموعه باقیمانده میدرخشد و با جلوه های خود افتخارات تاریخ گذشته را معرفی می کند.

2- مشخصات بنا 2- الف- ارزشهای معماری: مسجد جامع تجربیات معماری سیزده قرن تاریخ شهر اصفهان را در بردارد و بهمین لحاظ میتوان کلیه سبکهای تاریخ معماری ایران را در آن شناسائی نمود.

ایجاد انواع جرزها و ستونهای آجری – طاق و چشمه های پوششی – ایوانها و گنبدهای عظیم ورودیها و سردربهای گوناگون در ترکیب کلی مجموعه ای را تشکیل میدهد که میتوان به آن دائره المعارف معماری ایران اطلاق نمود.

از آن گذشته با تحولاتیکه در قرن پنجم هجری – دوازدهم میلادی – در آن بوجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل گردید و این شیوه جدید نام طرح مسجد ایرانی را بخود منسوب نمود و ار آن دوره اکثر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند و حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد نمودند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل گردد و این الگو حتی به سرزمینهای مسلمان نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا نمود.

بنابراین عمده ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش آهنگ در تاریخ معماری ایران را ایفا نموده است.

2- ب- سازه های ساختاری و تکنولوژیک مسجد: گنبد و ساختمان آن از دوران ما قبل اسلام در ایران تجربه شده بوده است ولی فنون بکار رفته در گنبدهای عظیم مسجد جامع اصفهان داای مشخصات معماری اسلامی ایران است.

ایجاد اسکلت باربر در این گنبدها که ما آنرا گنبدهای ترکینه مینامیم از فنونی است که مهندسین و معماران ایرانی با ابداع آن امکان ساختن صدها نوع گنبد را بوجود آورده اند.

تبدیل پلان چهارگوش و مربع شکل به دایره از طریق مراحل متوالی گوشه سازی یعنی تبدیل چهارضلعی به هشت ضلعی و سپس به شانزده و سی و دو ضلعی و نهایتا دایره ایکه استوانه گلوی گنبد برآن قرار میگیرد از