سر در باغ ملی عمارتی است ساخته شده بسال 1340 هجری قمری.این عمارت بر سکوی عمارت دیگری در همین مکان و با شمایلی نه چندان بی شبا هت با بنای اولیه ساخته شد.درشمال عمارت سردر باغ ملی میدانی بوده که تمرینات نظامی قشون ،در عهد قاجار در آن انجام می پذیرفته ،وبه نام میدان مشق معروف بوده است.
میدان مشق حد فاصل بین خیابانهایی بوده که امروزه با نامهای خیابان سرهنگ سخایی درشمال ،خیابان امام خمینی در جنوب ،خیابان سی تیردرغرب و خیابان فردوسی درشرق داشته نامیده می شود.
میدان مشق از میادین عهد فتحعلیشاه قاجار می باشد ودر آن دوره تنها بنای موجود درآن، ساختمان قزاقخانه در شمال آن بوده است.
در،ورودی ضلع جنوبی این میدان بنای سر دری وجود داشته که پس از تغییر کاربری میدان از محل تمرینات نظامی به باغ ملی،که درعهد سردار سپهی رضا خان اتفاق افتاد،عمارت سر درقبلی،مشخص گردد که این عمارت قبلی تخریب ودر جای آن عمارت فعلی بنا گردید.
بر اساس تصاویر بر جای مانده از عمارت مشابهت زیادی با عمارت تخریب شده قبلی دارد.
میدان باغ ملی بعد ها با ساخته شدن عمارت های دولتی در آن رفته رفته موجودیت باغ مانند خود را از دست دادو با ساخته شدن ساختمانهای شهربانی کل کشور، ساختمان موزه ایران باستان،ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس ،ساختمان وزارت خارجه و کتابخانه ملی در آن بصورت مرکز ساختمانهای اداری درآمد و ازآن میان تنها عمارت سردر باقی ماند ونام آن سینه به سینه با نام باغ ملی تداوم یافت.
بر دروازه های عمارت سر در باغ ملی یک سال پس از اتمام بنا، درهایی نصب گردید که بسیار با شکوه و زیبا بودند و خوشبختانه با گذشت زمان و بی مهری آن، هنوز هرچند با پذیرش آسیب اما درها پای برجای مانده ا ند.
معرفی بنا:
در یک نگاه اجمالی به سر در باغ ملی یا سر در میدان مشق که اکنون بر پای مانده است با عکسی که از سر در میدان مشق زمان قاجاریه که یکسره ویران گردیده است، در می یابیم چه اندازه معماری و دیگر ویژگیهای این دو بنا به یکدیگر نزدیک است.
گونه طاق هلالی بزرگ میانی،مواد و مصالح ساختمانی ازاره های سنگی،کاشیکاری و حتی نقوش آنها،شباهت این دو بنا را که اولی برپای و دومی به کلی از بین رفته است، نزدیک و نزدیک تر می کند.
نمای بیرونی سر در میدان مشق، یعنی آن سو که به سمت خیابان سپه (امام خمینی) است از سه دروازه، هشت ستون که دو به دو نزدیک یکدیگر و در دو سوی طاقها قرار دارند شکل گرفته شده است.
نمای درونی یعنی سویی که رو به ساختمان (بریگارد قزاق) زمان قاجار دارد، نیز با تفاوتی چند یعنی بدون ستونها، همین گونه می باشد.
طاقها درهر سه دروازه هلالی است.
بر بالای طاق میانی که بر دروازه بزرگ و اصلی است یک اشکوب متشکل از اطاقی مستطیل شکل با پنجره هایی چند با طاقهایی هلالی و سقفی شیروانی ساخته شده است.
از این اطاق به عنوان نقاره خانه استفاده می شده است.
با اینکه عناصر معماری این دروازه همگون نیست و متفاوت می نمایاند، اما در مجموع بسیار دلنشین می باشد.
در بنای سر در باغ ملی از ترکیب آجر،سنگ،کاشی،چوب وفلز بهره گرفته شده است.
معمولا در بناهایی که عناصر معماری متفاوت به کار رفته، ترکیبی ناهمگون به وجود آمده است، مانند تئاتر شهر، اما در بنای سر در باغ ملی چنان این ترکیب مناسب است که بنا منسجم و شکیل و یکپارچه به چشم می آید.
پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب کمی کمتر از 27 متر است.
این پهنا در سالیان پیش، بیش از اینها بوده، چه برپایه یک عکس قدیمی در دو پهلوی دروازه های کوچک دو اطاق برابر ومتقارن نیز بوده است که آنها را ویران کرده اند.امروز به جای اطاق شرقی،ساختمان زیبای پست و به جای اطاق غربی، ساختمان وزارت امور خارجه قرار داردکه کاملا به دو سوی دروازه ها چسبیده اند.
شالوده از کف خیابان سنگی است.
بدین گونه که پایه ستونهاو پایه طاقهای هلالی بر سنگ گذاشته شده است.
در گذشته نیز کف خیابان سنگفرش بوده است اما امروز که خیابان های منتهی به آن آسفالته است، بخشهایی از پی سنگی این دروازه زیر آسفالت مدفون است.
در این بررسی اجمالی دروازه میدان مشق ازسه دیدگاه مورد نظر قرار گرفته است:
1 نمای بیرونی ودرهای آن.
2 نمای درونی.
3 اشکوبی که روی طاق بزرگ ساخته شده است.
نمای بیرونی و درها: هشت ستون دو به دو کنار یکدیگر قرار گرفته اند و در طرفین هر طاق بر پای شده ا ند.
هر ستون روی پایه ای سنگی جداگا نه به صورتی استوار است که یک ستون جلو وستون نزدیک به آن به اندازه پایه ستون عقب‌تر است.
که اینگونه کاربرد با سایه روشن های روز ونور، جلوه ویژه ای به بنا می بخشد.
ستونها گرد و آجری هستند.
سر ستونها نیز ازآجرهای قالبی به شکل برگ کنگر می باشند.
که این خود نمونه ای است یگانه.
قاب کاشی کاری بالای طاق بزرگ از دو نقش شیر خورشید وایران به گونه ای قرینه تزیین شده است.
در سمت راست آن ً بسم الله الرحمن الرحیم ً و در سمت چپ آن ً نصر من الله و فتح القریب آ مده است.
در وسط این دو، که درست میان طاق است به گونه برجسته ً فی سنه 1340 ً آمده است.
قابهای کاشی کاری بالای طاقهای کوچک نیز قرینه وشامل 21 گلوله توپ می باشد.
جابجا بین این نقوش قرینه، نقوش دیگری چون رودخانه، پلنگ،خانه، وخانه روستایی آمده که بی گمان از کاشی کاری دروازه قدیمی میدان مشق که ویران شده گرفته شده است.
با این گونه بیشتر این کاشی ها، به ویژه کاشی های پرچم ایران، گلوله های توپ و مسلسل های ماکزیم کار حاج حسین کاشی کار است.
بین این کاشی کاری ها و سر ستونها و قرینه ها که خود به گونه بسیار زیبایی از سنگ ساخته شده اند اشعاری از مرحوم ندیم الملک آمده که دنباله آن تا نما ی درونی دروازه میدان مشق کشیده شده است.
درها: تمامی شش لنگه در این دروازه همچنین سه قاب نیم دایره بالایی آنها به گونه ریخته گری در “ قورخانه” ساخته و پرداخته شده است.
در میان نیم دایره طاق بزرگ، تندیسی از رضا شاه بوده که در جریان انقلاب اسلامی آن را به زیر افکنده اند.
که بنا به گفته ای چند، اکنون در حیاط بانک روبروی این سر در مدفون می باشد.
زیر این تندیس در قوس بالای این نیم دایره آمده بود:“ زنده و جاوید باد نام پهلوی ـ عمل محمد علی کرمانی ” و زیر آن آمده است: “ حسب الامر یگانه قائد جیش اسلام و یکتا منجی کشور باستانی … حضرت اشرف اعظم آقای رضاخان … در قورخانه به دستور و مراقبت خسرو خان سردار اعتماد رئیس کل قورخانه ساخته زینت بخش بنایی تاریخی گردید(1341 هجری قمری).
درها از نقوش شیر تجریدی ونقش شبیه اژدها یا نقش پرنده خیالی “هما” ساخته پرداخته شده است.
همچنین در وسط هر لنگه در نقش شیر وخورشید بوده است.
که اکنون بر جای نیست.
درهای طاقهای کوچک نیز کم وبیش همینگونه ساخت و پرداخت دارند، اما با مقیاسی کوچکتر و طبعاً نقوشی کمتر.
شناسایی فنی و روش ساخت درها: عمارت سر در باغ ملی متشکل از سه دروازه است که در آن دروازه میانی بزرگتر ودروازه‌ای جانبی که بصورت قرینه در دو سمت دروازه بزدگ قرار گرفته اند از ابعاد کوچکتری برخوردار می باشند.
بر هرکدام از دروازها دو لنگه در ودر بالای هر دو لنگه، یک قاب هلالی شکل نصب شده است.
قاب هلالی دروازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌میانی در قوس فوقانی، دارای کتیبه‌‌‌‌‌هایی به خط نستعلیق میباشد که درآن تاریخ ساخت درها درج گردیده شده.
براساس تاریخ مندرج در کتیبه فوق ، درها به تاریخ1341 هجری قمری(1299 شمسی) در محل گورخانه تهران ساخته وزینت بخش این بنای تاریخی گردیده است.
علی رغم آنکه درنگاه اول بنظر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رسد که جنس درها از چوب هستند، اما در واقع امر درها تماماً از جنس فلز بوده و در هیچ قسمت آن چوب بکار نرفته است.
این حالت چوب نمایی درها شاید بیشتر به لحاظ نوع تزیین و روش بکار رفته در ابزار زنی زه های فلزی بکار رفته درآن بمنظور تزیین می باشد.
درها تماماً از دو جنس فلز آهن وآلیاژ برنج ساخته شدهاند.
در ساخت درها ابتدا کلاف اصلی، از جنس فولاد “ مشخصاً ریلهای راه‌‌‌‌‌آهن دوره قاجار “ تهیه و با استفاده ار روش پرچ وبستهای رابط گونیا شکل به یکدیگر اتصال داده شدهاند.
با توجه به ابعاد بزدگ درها و طبیعتاً وزن فوق العاده زیاد آنها موضوع استحکام کلاف اصلی ونحوه شبکه‌بندی توزیع نیرو در آنها از اهمیت زیادی برخوردار بوده است.
این کلاف و شبکه آهنی درون آن می بایست توان و مقاومت لازم را برای درها ایجاد نمایند تا اضافه بر اینکه در هنگام باز وبسته شدن و ورود نیروی اینرسی بر آنها سینه نداده و مشکلی ایجاد نگردد، و همچنین در برابر دوئیدگی و خارج شدن از گونیا مقاومت لازم راداشته باشد.
لذا به این منظور شبکه‌بندی داخل کلاف اصلی در درهای کوچک به گونه ای و در درهای بزرگ به گونه‌ای دیگر آرایش شده است.
اما آنچه قطعی است اینکه آرایش شبکه با مطالعه مصالح و با در نظر گرفتن نکات فنی و محاسبه تقسیم اصولی نیروهای وزن اینرسی به محیط کلاف اصلی درها، طراخی شده است.
شبکه درون کلاف با استفاده از آهن چهارسو در اندازه 20*20 و20*40 وبا روش پرچ به بدنه انجام پذیرفته است.
سطح درها با استفاده از ورق آهن پوشیده شده است.
در، درهای کوچک ونمای جنوبی درهای بزرگ ورق آهن از ضخامت 2 میلیمتر و اما در نمای شمالی دروازه بزرگ از ورق با ضخامت 6 میلیمتر استفاده شده است.
ورقها نیز تا استفاده از پرچ دو طرفه به یکدیگر و بر کلاف در، اتصال پیدا کرده‌اند.
اتصال مستحکم ورقها وفاصله حدوداً 8 سانتیمتری بین دو ورق حالت خرپا در درها ایجاد کرده وکمک مؤثری در ایستایی و همچنین ممانعت ازسینه زدن آنها نموده است.
چفت و بست درها نیز ازآهن چهارسو با ضخامت 20*50 ساخته و در پشت درها نصب گردیده است.
چفت، در درهای کوچک به صورت عمودی و با روش کشوی و چرخ دنده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای ساخته شده که درقسمت فو قانی به صورت شاخی بر ضلع فوقانی کلاف حامل در قفل می‌گردیده است.
اما در حال حاضر هیچکدام از درها زائده نگهدار چفت در قسمت فوقانی وجود ندارد و به نظر می رسد که سازنده از نصب آنها صرفنظر کرده است.
یکی از مهمترین و دشوارترین مراحل فنی ساخت پاشنه درهاو نصب درها بر آنها بوده است.
وزن بسیار زیاد درها و لنگر زیاد آنها در زمان باز و بسته شدن، ساخت لولا و پاشنه پاگرد درها را که بتوانند ضمن تحمل بار زیاد به راحتی بر روی پاشنه بچرخد و باز و بسته شوند بسیار دشوار می نموده است.
لولابندی درها بااستفاده از روش پاشنه، پاگرد در پایین و کام و زبانه درقسمت بالای درها انجام پذیرفته است.
به این منظور ابتدا منتهی علیه اضلاع طرفین کلاف چهارچوب اصلی در که از نوع ریل آهن 100 میلیمتر ضخامت میباشد را با روش چکش‌‌‌‌‌‌‌کاری گرم به صورت مخروطی شکل درآورده‌‌‌‌اند و در قسمت فوقانی زائدهای زبانه شکل ازجنس برنج با ضخامت قطر6 سانتیمتر ساخته و الحاق شده است.
به منظور پاشنه از چدن استفاده شده است.
این قطعه چدن در درهای کوچک دارای ابعادی در حدود 10*10 سانتیمتر و در در بزرگ 30*30*10 سانتیمتر انتخاب شده است.
برای جلوگیری از نشست پاشنه در خاک و همچنین چرخ آن در زمان باز و بسته شدن درها پاشنه‌‌‌ها در پاگرد سنگی جاگذاری شده است و سپس سنگ مذکور به وسیله ملات به زمین اتصال یافته است.
در قسمت اتصال بالای درها و چفت شدن زبانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها زائدهای با سوراخی به ضخامت زبانه نصب شده است که کاملاَ با زبانه جفت بوده و دارای فاصله‌‌‌‌ای در حد لازم برای چرخیدن بین کام وزبانه است.
به همین دلیل درها به آرامی بر روی پاشنه چرخیده وباز می‌شده‌اند.
آسیب شناسی: بررسی آسیبهای وارده بر درها و شناسایی عوامل مؤثر در تخریب: فلزات به استثناء طلا به ندرت طور خالص و در حالت فلزی در طبیعت یافت می شوند.
این امر به دلیل میل ترکیب زیاد عناصر فلزی با عوامل موجود در محیط و تبدیل شدن به نمکهای فلزی میباشد.
بنابر‌این تمامی فلزات در حالت خالص یاآلیاژی با قرارگیری در محیط فرسوده شده و خورده می‌شوند.
ساختاار فرسایش فلزات وخوردگی آنها در فعل وانفعالات و واکنشهای شیمیایی والکتروشیمیایی مختلف قابل توضیح وتعریف می‌‌باشند.
سرعت واکنش تخریب فلزات بستگی به میزان بار پتانسیل الکتریکی آنها و مشخصًا جنس فلز و یاآلیاژی آنها متغیر بوده و با آهنگ‌های مختلف در محیط‌های گوناگون دچار خوردگی وفروپاشی می‌گردند.
فلزات در طی مراحل مختلف خوردگی ابتدا با لایه‌‌ای نازک از محصولات واکنشهای خوردگی پوشیده وسپس با