برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی ، یکی از حقوق مسلم فردی و اجتماعی است و تامین سلامت جسم و روان هم ابزاری برای تکامل انسان است و هم از دید گاه اقتصادی اهمیت دارد باتوجه به این مهم این مجموعه در سه بخش تدوین شده است: 1- سیاستها و کلیات بهداشت عمومی 2- بهداشت فردی 3- بهداشت محیط برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی بهداشت عمومی عبارتست از علم و فن پیشگیری از بیماریها، افزایش طول عمر و ارتقای سطح سلامتی و توانائی انسان از طریق کوشش های دسته جمعی افراد جامعه ، به طوری که هر فردی از جامعه از حق طبیعی خود، یعنی سلامتی و عمر طولانی بهرمند گردد.
اهداف و دامنه فعالیتهای بهداشت عمومی : 1- آموزش بهداشت عمومی 2- بهداشت مادر و کودک 3- بهداشت محیط 4- پیشگیری و کنترل بیماریهای واگیردار و مزمن 5- خدمات آزمایشگاهی 6- خدمات پزشکی و پرستاری 7- خدمات مرتبط با امور جمعیت و تنظیم خانواده 8- نظارت بر مواد خوراکی ، بهداشتی و داروئی 9- خدمات بهداشتی در شرایط اضطراری 10- بررسیهای آماری ، تحقیقات و ارزشیابی در امور بهداشتی تاریخچه توسعه و تکامل بهداشت عمومی در ادوار مختلف تاریخ تا 3900 سال قبل از میلاد مسیح ، بیماری صرفا یک بلای آسمانی به شمار می آمد.
اسقلبیوس اولین کسی بود که به فکر افتاد برای بیماران چاره ای پیدا کند و این نقطه آغاز در تاریخ بهداشت عمومی بود.
اما پس از گذشت زمانی بس طولانی و رشد بسیار کند در زمینه بهداشت عمومی در سال 1516 توماس مور در اشاعه این فکر که بهداشت حافظ سلامتی است و طبابت ترمیم کننده آن کوشش بسیار نمود برای اولین بار گرانت در سال 1662 مبادرت به تجزیه و تحلیل آمار مرگ و میر در انگلستان نمود .
در حدود سالهای 1700 یک پزشک ایتالیائی به نام رامازینی شروع به نوشتن مقالاتی درباره بیماریهای حرفه ای نمود توسعه و تکامل بهداشت عمومی در قرن نوزدهم نتیجه پیشرفت دانش و احساس مسئولیت اجتماعی جوامع اروپائی بود در این دوره ادوین چادویک و جان پیتر فرانک در اجرای برنامه های بهداشتی کوشش فراوان نمودند در سال 1840 فرانسه اولین شبکه ملی خدمات بیمارستانی را طرح ریزی نمود و در حدود همین دهه ، دانمارک خدمات بیمارستانی را جزو وظایف شهرداریها دانست و برخی دیگر از کشورهای اروپائی طرفدار سیستم بیمه خدمات درمانی شدند .
اولین کنگره بین المللی بهداشت عمومی در سال 1851 در پاریس تشکیل گردید.
در فاصله بین سالهای 1849 تا 1854 جان-اسنوکه در لندن طبابت می کرد اپیدمیولوژی وبا را مورد مطالعه قرار داد و در سال 1856 ویلیام باد نظیر همین مطالعه را در مورد تیفوئید انجام داد .
درنیمه دوم قرن نوزدهم مطالعات و آزمایشات پاستور در زمینه میکروبشناسی، تصویری دقیق از نحوه انتقال بیماریهای عفونی ارائه داد و با رونق عصر باکتریولوژی و یافتن انواع واکسنها ، اکثر بیماریهای عفونی قابل کنترل گردید .
بذر بهداشت که 3900 سال قبل از میلاد مسیح کاشته شده بود ، پس از فراز و نشیب های بسیار و پیشرفت تدریجی و آرام، در سال 1946 ، عالی ترین ثمرات خود را ببار آورد.
در این سال اساسنامه سازمان جهانی بهداشت به تصویب رسید و در سال 1948 به مرحله اجرا گذاشته شد .بیش از 150 کشور جهان عضو این سازمان هستند .
تاریخچه بهداشت عمومی در ایران : در دوران هخامنشیان رعایت بهداشت همواره مورد نظر بوده .
در دین زرتشت ، آتش رمز پاکی و شایسته احترام بوده و آلوده کردن آب و خاک به پلیدی ممنوع بوده است همچنین مطالب و دستورات بهداشتی زیادی در دین اسلام وجود دارد.
در سال 1320 شمسی، وزارت بهداری تاسیس گردید در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، مسئله سلامت مردم به عنوان یکی از حقوق مسلم آنان مورد توجه است و در اصول سوم ، بیست و نهم و چهل و سوم از قانون اساسی بر ضرورت تامین بهداشت و درمان برای آحاد مردم ایران تاکید شده است .
اهمیت بهداشت در کنترل بیماریها و تامین سلامت افراد: با پیشرفت علم مردم بتدریج از عوامل مولد بیماری و تاثیر آنها بر تندرستی آگاه شدند و بشر آموخت با رعایت اصول بهداشتی از مسائلی که تندرستی وی را تهدید می کند دوری جوید و با به کارگیری اصول پیشگیری افراد سالم را در برابر بیماری مصون سازد .
تعریف سلامت و بیماری: از دیدگاه پزشک ، سلامتی عبارت است از مطابقت با معیارهای معین نظیر شاخصهای فیزیکی ، هنجارها و میزانهای بیوشیمیائی ، معیارهای فیزیولوژیکی و غیره بیماری دلالت بر شرایطی دارد که جسم انسان را مریض کرده و عملکرد طبیعی بدن را بر هم می زند.
طیف تندرستی – بیماری: اگر افراد جامعه را بر حسب حالت تندرستی یا شدت بیماری گروه بندی کنیم، جدولی ایجاد می شود که به آن طیف تندرستی- بیماری می گویند.
تندرستی _بیماری غیر آشکار_بیماری خفیف _بیماری متوسط _بیماری شدید _بیماری کشنده _مرگ عوامل موثر در پیدایش بیماریها عبارتند از عوامل میزبان و عوامل محیطی (محیط زیستی، اجتماعی و فیزیکی) و از میان مدلهای متعددی که برای ترسیم چگونگی تاثیر عوامل میزبان و محیطی ارائه شده اند ، می توان مثلث اپیدمیولوژی، شبکه علیت و مدل چرخ را مورد بحث قرار داد.
عوامل موثر در بهداشت و سلامت انسانها عبارتنداز : 1- وراثت 2- محیط زیست 3- سبک زندگی 4- وضعیت اقتصادی – اجتماعی (شامل وضعیت اقتصادی، سطح آموزش ، سطح اشتغال- نظام سیاسی کشور) 5- خدمات بهداشتی درمانی و غیره تیم و گروه بهداشت: گروهی از اشخاص که هدف بهداشتی و مقاصد معین و مشترک دارند و در جهت دستیابی به آن ، هر یک از افراد، مطابق با مهارتها و شایستگی های خود و با توجه به عملیات دیگران ، همکاری می کنند.
شاخصها و معیارهای بهداشتی در جامعه: برای مقایسه دو وضعیت درزمانها و مکانهای مختلف باید سعی کرد تا آنجا که ممکن است این دو وضعیت را به وسیله اعداد نمایش داد و این اعداد را با هم مقایسه نمود اینگونه اعداد را شاخص می گویند و در زمینه های بهداشتی بنام شاخص های بهداشتی نامیده می شوند .
مهمترین شاخصهای بهداشتی عبارتنداز: 1- شاخصهای مربوط به مرگ ومیر 2- ولادت و باروری 3- وضعیت تغذیه 4- اجرای خدمات بهداشتی 5- میزانهای ناتوانی 6- میزانهای استفاده ازخدمات 7- بهداشت روانی و اجتماعی 8- زیست محیطی 9- اقتصادی اجتماعی 10- سیاست بهداشتی 11- کیفیت زندگی و غیره سازمانهای بهداشت بین المللی: اقدامات بهداشت بین المللی شامل حل مسائلی در زمینه بهداشت است که نیازمند توجه و اقدام بیش از یک کشور می باشد مانند کنترل اپیدمی ها ، تبادل بین المللی اطلاعات و تجربیات طبی و بهداشتی و .
.
سازمان جهانی بهداشت World Health Organization (W.H.O) سازمانی است تخصصی و غیر سیاسی مربوط به بهداشت که از ادارات سازمان ملل بوده و مقر آن در ژنو است .
اساسنامه آن از هفتم آدریل 1948 به اجرا گذاشته شد (روز جهانی بهداشت) هدف از تشکیل سازمان جهانی بهداشت دستیابی همه مردم به بالاترین سطح سلامت است و هدف فعلی آن دستیابی همه مردم به سطحی از سلامت است که به آنها امکان دهد از نظر اقتصادی و اجتماعی زندگی باروری داشته باشند.
هدف از تشکیل سازمان جهانی بهداشت دستیابی همه مردم به بالاترین سطح سلامت است و هدف فعلی آن دستیابی همه مردم به سطحی از سلامت است که به آنها امکان دهد از نظر اقتصادی و اجتماعی زندگی باروری داشته باشند.
خدمات W.H.O شامل خدمات اصلی ، خدمات اختصاصی و تحقیقات پزشکی است .
این سازمان برای بر آوردن نیازهای بهداشتی ویژه در مناطق مختلف جهان شش سازمان منطقه ای تاسیس کرده است مثلا منطقه جنوب شرقی آسیا که محل استقرار آن دهلی نو هندوستان است .
یونیسف (UNICEF): یکی از ادارات سازمان ملل متحد است که از طرف مجمع عمومی ملل متحد به منظور اقدام برای بازتوانی کودکان کشورهای جنگ زده تاسیس گردیده است فعالیتهای آن در رابطه نزدیک با W.H.O و دیگر ادارات تخصصی سازمان ملل است .
در حال حاضر توجه یونیسف بیشتر متوجه ”کلیت کودک“ است و بسیج معروف GOBI را تشویق می کند .
سازمان خواروبار و کشاورزی(F.A.O): در سال 1945 و برای همکاری جهانی درزمینه هایی چون کمک به کشورها برای بالا بردن استانداردهای زندگی در آنها ، بهبود وضع تغذیه و .
تشکیل گردید.
سازمان بین المللی کار (I.L.O) در سال 1919 برای بهبود شرایط کار و زندگی جامعه کارگران دنیا تاسیس گردید .
صلیب سرخ بین المللی (I.R.C): یک سازمان بشر دوستانه غیر سیاسی و غیر رسمی است که علاقمند خدمت به انسانها در زمان صلح و جنگ می باشد.
جمعیت هلال احمر ایران که در سال 1302 با نام جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران تاسیس گردیده است همکار صلیب سرخ بین المللی است .
سیمای بهداشت در جهان و مشکلات کشورهای در حال توسعه در این زمینه: پس از دوره ی رنسانس در اروپا مرز مشخص و شکافی ژرف بین دو گروه کشورهای پیشرفته و عقب مانده پدیدار گشت در کشورهای پیشرفته حدود 6 در صد از تولید ناخالص ملی صرف بهداشت می شود در حالی که در کشورهای در حال توسعه این رقم فقط 2 تا 3 در صد است.
وقتی صحبت از مشکلات بهداشت و درمان کشورهای در حال توسعه پیش می آید دامنه وسیعی از مسائل را در بر می گیرد در این کشورها از امکانات مادی و منابع انسانی موجود استفاده مطلوب نمی شود .
به طور کلی مشکلات بهداشت و درمان از سه دیدگاه مورد بررسی قرار می گیرد: 1- مصرف کنندگان خدمات بهداشتی 2- ارائه دهندگان خدمات 3- برنامه ریزان و سیاست گذاران مشکلات بهداشت و درمان از دید مصرف کنندگان خدمات: 1- نقصان امکانات اولیه بهداشتی 2- توزیع نادرست منابع انسانی ، تجهیزات و خدمات 3- وضعیت نامساعد راهها و کمبود وسایل ارتباطی و حمل و نقل 4- باورهای اجتماعی و رفتارهای بهداشتی مردم مشکلات بهداشت و درمان از دید ارائه دهندگان خدمات: 1- توزیع نا متعادل نیروی انسانی در مشاغل بهداشتی 2- آموزش نا متناسب نیروی انسانی بهداشتی در کشورهای در حال توسعه 3- فرار مغزها 4- بهره گیری محدود از طب سنتی مشکلات بهداشت و درمان از دید سیاست گذاران و برنامه ریزان: 1- فقدان خط مشی بهداشتی مشخص و وجود ناهماهنگی با سایر بخش ها 2- فقدان تشکیلات برنامه ریزی موثر و کمبود اطلاعات آماری 3- عدم توازن تخصیص بودجه در شاخه های مختلف بهداشت 4- مخالفت با سیاستها و طرحهای بهداشتی جامعه گرا، از سوی افراد و گروههای ذینفع مشکلات موجود در ارائه خدمات بهداشتی – درمانی مطلوب در ایران: 1- افزایش سریع جمعیت 2- عدم اطلاع کافی از امکانات درمانی 3- عدم تمکن مالی 4- فقدان اعتماد متقابل بین بیمار و پزشک 5- پائین بودن سطح آموزش فردی 6- کمبود نیروی انسانی 7- رکود علمی و .
مراقبتهای بهداشتی و سطوح مختلف آن: گروهی از خدمات ارائه شده برای افراد ، خانواده ها و جوامع که توسط ادارات بهداشت به منظور ارتقاء سلامت افراد انجام می گیرد، مراقبتهای بهداشتی نام دارد و در سه سطح سازماندهی می شود و هر سطح به وسیله سطح بالاتر که بیماران به آن ارجاع داده می شوند، پشتیبانی می گردد.
این سطوح عبارتنداز : 1- مراقبت اولیه بهداشتی 2- سطح دوم مراقبتهای بهداشتی 3- سطح سوم مراقبتهای بهداشتی طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت خدمات اولیه بهداشتی عبارت است از مراقبتهای اصلی در زمینه بهداشت که برای همه افراد و خانواده های جامعه قابل دسترس باشد و شامل خدمات جامع پیشگیری درمانی برای افراد ، خانواده ها و کل جامعه است ، هنگامی که نیازی به خدمات تخصصی نباشد.
نظامهای عرضه خدمات بهداشتی درمانی در جهان: در جهان امروز عمدتا سه سیستم بنیادین مراقبتهای پزشکی وجود دارد که عبارتنداز معاونت عمومی ، بیمه بهداشتی و طب ملی می باشد.
سیستم شبکه بهداشتی درمانی در ایران: این شبکه از خانه بهداشت در روستا شروع و تا بیمارستان تخصصی در مراکز استان گسترش می یابد .
نظام بهداشت و درمان ایران را می توان در سه سطح شهرستان ، استان و کشور مورد بررسی قرار داد.
سطح شهرستان شبکه بهداشت و درمان ایران شامل : خانه بهداشت، مراکز بهداشتی درمانی روستائی ، مراکز بهداشتی درمانی شهری، مرکز آموزش بهورزی ، مرکز بهداشت شهرستان ، بیمارستان شهرستان ، مدیریت شبکه شهرستان و موسسات آموزشی می باشد.
سازمان منطقه ای بهداشت و درمان استان برای نظارت بر فعالیت شبکه های بهداشت و درمان شهرستانها و پشتیبانی از واحدهای عرضه خدمات پیش بینی شده است.
در سطح کشور وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی ، سیاستگذاری ، برنامه ریزی ، هدایت عملیات و نظارت بر کار سازمانهای منطقه ای بهداشت و درمان استانها و دانشگاههای علوم پزشکی را عهده دار است.
مقصود از برنامه ریزی بهداشتی ، برآورده ساختن نیازها و درخواستهای بهداشتی