بعضی از ترکیبات فعال گیاهی و طرز اثر آنها برای دانستن شیوه استفاده از گیاهان دارویی و طرز اثر آنها لازم است که درباره ترکیبات فعال و اتثر بخش آنها چیزهایی بدانیم.
مقدار مواد موجود در گیاهان بسیار متغییر است مثلاً اگر گیاه در شرایط بسیار نا مساعد پرورش یافته باشد یا اگر از گونه ای باشد که مقدار ماده مؤثر آن کم است و حت ممکن است گیاه اصلاًفاقد ماده مؤثر باشد.
از سوی دیگر مقدار مواد مؤثر گاهی ممکن است بیش از حد معمول باشد.
در چنین شرایطی گیاه تأثیر قوی تری خواهد داشت.
به همین دلیل دارو ساز باید اکثر داروهایی را که به کار می برد استاندارد کند تا داروهایی با کیفیت خوب در اختیار پزشک و بیمار بگذارد.
در زیر بعضی از مهمترین ترکیبات فعال گیاهلان همراه با طرز اثر آنها به نظر می رسد از میان ترکیبات معدنی بدن املاح پتاسیم و کلسیم اهمیت ویژه ای دارند.
نمکهای پتاسیم خاصیت سدر دارند در حالیکه املاح کلسیم در برابر عفونتها یاری می رسانند.
املاح پتانسیم تقریباً در تمامی گیاهان به فراوانی یافت می شوند و معمولاً به شکل محلول هستند املاح کلسیم کمتر قابل انحلال هستند و هنگامی که تیزانها تهیه و مصرف می شوند به مقدار بسیار کمی به بدن می رسند.
اسید سیلسیک نیز عملاً در تمام گیاهان یافت می شود و در بعضی از گیاهان حاوی مقدار زیادی از آن هستند (مانند دم اسب، علف هفت بند، شش گیاه) این اسید مانند یک تقویت کننده بافتهای ملتحمه عمل می کن، به ویژه در شش ها و بدین ترتیب مقاومت به سل ریوی را کمی افزایش می دهد.
یک رژیم غذائی متعادل حاوی مقدار کافی از املاح معدنی است.
املاحی که در گیاهان دارویی وجود دارد با ترکیبات فعال دیگری همراه است و تأثیر دارویی چنین املاحی خالی از اهمیت نیست.
اسیدهای آلی- (مالیک، سیترلیک، تارتریک، اگزالیک و غیره) نیز از ترکیبات معمول گیاهان هستند و در اندامهایی مانند میوه گیاهان جمع می شوند.
در برخی موارد این ترکیبات به ویژه اسید تارتاریک و املاحش مانند یک ملین ملایم عمل می کنند.
موسیاژ- گیاهی در آب تورم پیدا می کند و محلول های خمیری شکل یا چسبناکی می سازد.
این خاصیت است که اثر ملین به گیاه میدهد.
آب در روده می ماند و از سفت شدن محتویات آن جلوگیری می کند و از سوی دیگر همچون یک لنیت دهنده عمل می کند.
در همان زمان حجم محتویات دستگاه گوارش افزایش می یابد و فشار آن بر دیواره روده زیاد شده و به حرکات پریتالیتیک کمک می کند.
علاوه بر آن موسیاژ یک لابه محافظ بر روی محافظ می کشد به طوری که محرکهایی نظیر اسیدها نمک ها و غیره نمی توانند با قسمتهای ملتهب یا بیمار تماس پیدا کنند.
به همین دلیل از گیاهان موسیاژی به عنوان ملین و برای محافظت مخاط ملتهب دستگاه گوارش استفاده می شود.
گاهی از این اثر تسکین دهندگی برای درمان اسهال به ویژه اسهال ناشی از بعضی عوامل باکتریایی یا محرکهای قوی استفاده می شود.
همچنین باید از مصرف آنها به شکل کمپرس داغ(ضماد) نیز نام برد.
موسیاژ مقدار زیادی آب را در خود نگه میدارد و بنابراین گرمای زیادی را در خود نگه می دارد که پیوسته به داخل بافتها نفوذ می کند.
عمده ترین گیاهان حاوی موسیاژ عبارتند از: بزرک، شنبلیله، گل و برگ پنیرک، گل سنگ اسیلندی و شکوفه لیمو ترش.
موسیاژ در اثر حرارت طولانی تجزیه شده و به قند تبدیل می شود و بدین ترتیب فعالیت خود را از دست میدهد.
گلیکوزیدها- مواد هستند که در اثر آنزیمها اسیدهای رقیق- قلیاییها یا جوشاندن هیدرولیز شده و به یک ترکیب غیر قندی و یک یا چند قند تجزیه می گردند.
خاصیت داروئی آنها مربوط به قسمت غیر قندی ملکول است که از نظر شیمیایی بسیار متنوع است.
قسمت قندی ملکول معمولاً بر روی قابلیت انحلال و در نتیجه بر روی جذب آن در بدن تأثیر می گذارد.
بسیاری از گیلیکوزیدهای گیاهی هیچ اهمیتی درمانی ندارد.
ولی برخی مانند گیلوکیزیدهای گل انگشت تا نه، خریق سیاه یا گل برف بر روی قلب تأثیر زیادی دارند و در همان حال ترشح ادرار را افزایش می دهند.
این ترکیبات از فعالترین ترکیبات سمی گیاهان هستند.
گروه ویژه ای از آنها شامل گیلیکوزیدهای آنتراکینونی است که در سنجد تلخ، سیاه توسه، ریوند چینی و سنا یافت می شود و ملینهای قوی هستند.
گیلیکوزیدهای مشتق از اسیدسالیسیگ شامل گروه دیگری می شود.
این گلیکوزیدها در برخی از بیدها، ریش بز، بنفشه و غیر آنها یافت می شود و خاصیت تب بر، ضد التهابی، گندزدا، و ضد درد دارند و برای درمان رماتیسم بکار می روند.
سالها توجه زیادی به گروهی از گیلکوزیدهای بی رنگ یا زرد رنگ بنام فلاونوئیدها می شد.
این ترکیبات مویرگها را تقویت می کنند و از خونریزی های کوچک زیر پوستی که در سالخوردگان بسیار شایع است جلوگیری می کنند.
برخی از آنها انقباضهای عضلات صاف را رفع می کنند، در حالی که برخی دیگر جریان خون را در شریانهای کرونه بهبودی می بخشد.
ساپونینها، نیز گیلکوزید هستند.
خاصیت فیزیکی مهم آنها این است که محلولهایی آنها بسیار کف می کند.
به همین دلیل است که به عنوان دتر جنت معروف می شوند و نامشان ساپونین است.
(ساپو به زبان لاتین یعنی صابون) وجود مقادیر زیاد آنها در جریان خون خطرناک است و ممکن است به علت تجریه کردن گلبولهای سرخ (همولیز) مهلک باشند.
اما از آنجایی که به مقدار ناچیزی در دستگاه گوارش جذب می شوند خوردن آنها معمولاً خطرناک نیست.
ساپونینها در دستگاه گوارش جذب مجدد برخی از ترکیبات (مانند مواد غذایی و داروها) را تسهیل می کنند.
ساپونین ها ملینهای ملام، ادرار آور و خلط آور هستند.
ساپونین ها در گیاهان فراوانند و در گیاهان ruptur wort ، ریشه چوبه و ریشه mullein , cowslip و علف شیر به وفور یافت می شوند.
اگر محلولهای مایی آنها جوشیده شود مانند بقیه گیلکوزیدها از بین رفته و فعالیت خود را از دست می دهند.
ساپونین های herb paris و سیاهدانه گندم برخلاف ساپونهای دیگر به خوبی از دستگاه گوارش جذب می شوند و بسرعت وارد جریان خون شده سبب همولیز می شوند که ممکن است مهلک باشد (بخصوص حبه های harb paris) هنگامی که از گیاهان گیلکوزیددار (و نیز ساپونین دار) نیزان تهیه می شود لازم است که از جوشان طولانی آنها خودداری شود زیرا این کار از تأثیر آنها می کاهد.
تانن ها: پروتئین ها را رسوب می دهند.
به همین دلیل پوست حیوانات را به چرم تبدیل می کنند (پرفسور هاش فلوک) این مواد دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند که خاصیتی مشترک دارند و از این است که توانایی انعقاد آلبومین ها و فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند.
آنها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آنها اساساً در رابطه با خاصیت قابض بودنشان است.
خاصیت انعقاد آلبومین های مخاطی و بافتی با ایجاد یک قشر منعقد شده جداکننده و محافظ اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خونریزیهای کوچک را دارد.
این مواد دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند که خاصیتی مشترک دارند و از این است که توانایی انعقاد آلبومین ها و فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند.
جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند، در اکثر موارد به صورت مصارف خارجی علیه تورمهای حفره دهانی، زکامها، برونشیت، خونریزیهای موضعی، روی سوختگیها و ورم حاصل از سرمازدگی، زخمها، تورم های پوستی، بواسیرها و تعرق بیش از حد بکار برده می شود (از کتاب گیاهان داروئی نوشته ژان و لاک و ژیری استودولا ترجمه ساعد زمان) در مصاف داخلی نیز در موارد زکام معده ای، اسهال، عفونتهای مثانه و همچنین بعنوان آنتی دوت (پادزهر) در هنگام مسمومیت بوسیله آلکالوئیدهای گیاهی بکار می روند.
اسید تانیک که از گالهای درخت بلوط (مازو) بدست می آید اغلب در داروسازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط، برگهای گردو، برگها و میوه مورد، برگهای تمشک و غیره استفاده می شود.
مواد معطر در این گروه موادی وجود دارند که به مقدار فراوان در داروهای گیاهی یافت شده و ترکیبات و اثرات آنها غالباً بسیار متفاوت است.
آنها می توانند همراه با دیگر مواد مؤثره در گیاه موجود داشته باشند.
شاخه های بگدار یونجه زرد و آسپرول معطر نیز سرشار از کومارین است.
کومارین از مشتقات فنیل پروپان با عطر مخصوص به خود است.
هدروکسی کومارین دارای خواص دارویی نیز هست.
اسکولین که در پوست درخت شاه بلوط هندی وجود دارد همان اثری را داراست که ویتامین P دارد.
به این معنی که مقاومت عروق خونی را بالابرده و بنابراین در درمان بواسیر وارس مانند (روتین) مؤثر است.
(ژان ولاگ و ژیری استودولا در کتاب گیاهان داروئی) علاوه بر این اشعه ماورای بنفش را جذب می نماید.
(فیلترهای خورشیدی، کرم محافظ) پوست گیاه ویورن نیز محتوی هیدروکسی کومارین است.
آنترلیک یا سنبل خطایی محتوی فورو کومارین است.
گروه دوم مواد معطر از تغلیظ ملکولهای اسید استیک فعال (استوژین ها) بدست می آیند.
فلاونوئیدها و فتولیک ها به این گروه تعلق دارند که از لحاظ اثرات درمانی بسیار مهم هستند که مانند اسکولین اثر خوبی بر دیواره مویرگها دارد.
روتین از گیاه سراب و به مقدار بیشتر از گندم سیاه و سوفورا گرفته می شود.
برگها و گلهای آلیچ و میوه همین درختچه از داروهایی است که در آن فلاونوئید وجود داشته و به وفور مورد مصرف قرار می گیرند.
یک داروی مهم دیگر چه برای طب رسمی و یا طب سنتی که در کنار فلاونوئید مقدار زیادی از سایر مواغد نیز در آن موجود است گل یا میوه آقطی سیاه است.
گلهای تیول نیز داروی خوبی است که همه آنرا بخوبی می شناسند.
در اینجا باید نامی هم از شاخه های برگدار هوفازیقون، همیشه جوان آنته نر گیاه خار علیض که سرشار از مواد مهم گروه فلاولنیان بوده و برای درمان بیماری های کبد و هپاتیت مؤثر است مبتی است مورد توجه خاص و مطالعه قرار گرفته است.
مواد مؤثر در شاهدانه نفتوکینون موجود در برگ در درخت گردو ترکیبات موجود در وزرا نیز به گروه مواد معطر تعلق دارند.
اسانساهای روغنی (اسانساهای طبیعی) و تروپن ها اسانساهای روغنی مایعات فرار، منعکس کننده نور، از نظر نوری فعال، شبیه به روغنها با عطری کاملاً اختصاصی هستند.
در بسیاری از گیاهان تولیدات فرعی متابولیسم ثانوی را تشکیل می دهد.
درهوای گرم و آفتابی و پایدار، گیاهان بیشتر اسانس را در خود دارند و این بهترین هنگام برای چیدن آنهاست.
از سوی دیگر این روغنها در برخی از بافتها در مرکز سلول یا در محل ذخیره اسانس ها زیر پوشش کرکی، غده های کوچک یا در فضای میان سلولها جمع می شوند.
با کنترل میکروسکوپی از کیفیت روغن ها رد می یابیم که این سلولها تشکیلات خاصی را دارا هستند.
آنها را از گیاهان تازه یا خشک به وسیله تقطیر با بخار آب، استخراج ساده یا دیگر روش ها (فشار، جذب آنها روی چربیها در عطر سازیها و غیره) می گیرند و از نقطه نظر شیمیایی ترکیبات بسیار پیچیده ای هستند در پزشکی اغلب از موادی که از اسانس های روغنی گرفته می شود(از قبیل نعناع، کافور) استفاده می گردد.
مصرف دارویی اسانسهای روغنی بر اساس خواص فیزیولیژیکی آنها مانند مزه اثر محرکه آنها روی پوست و مخاط، خاصیت ضد عفونی کننده و ضد باکتری بودن آنها استوار است.
اسانس انیسون، زیره و غیره اغلب به عنوان خلط آور بکار می روند.
زیرا آنها از طریق ریه دفع شده و بنابراین مستقیماً مجاری تنفسی را ضد عفونی نموده و مخاط را آزاد می کنند.
گلوکنین ها(انسولین های گیاهی) موادی هستند که روی گلیسمی اثر می گذارند، آنها را انسولین های گیاهی نیز می نامند و در گیاهان ذیل موجودند: غلاف میوه لوبیا، سرشاخه گالگا و برگهای مورد.
این گیاهان در ترکیب جوشانده هایی که به عنوان ضد دیابت مصرف می شوند و همچنین در درمانهای جنینی دیابت بکار می روند.
هورمونهای گیاهی این مواد از ترکیبات شیمیایی بسیار پیچیده ای برخوردار بوده و در اکثر موارد نوعی بیوکاتالیزور بوده و روی رشد و مبادلات متابولیک اثر می گذارند.
آنها را می توان در گیاهانی از قبیل رازک، بادرنجبوبه، مریم گلی، درخت پستانک، ختمی، کیسه کشیش، یولاف و هویج پیدا نمود.
ضد عفونی کننده های گیاهی: منظور مواد آنتی بیوتیکی است که از گیاهان عالی بدست آمده و دارای طیف وسیع ضد میکروبی هستند.
آنها بسیار ناپایدار و فرارند و حتی از طریق بخور نیز بر مجاری تنفسی تأثیر می گذارند.
این مواد در سیر، پیاز، خردل، ریشه خردل، ارس، کاج، بارهنگ و غیره موجود هستند.
(گیاهان داروئی نوشته ژان و لاگ و ژیری استودولا ترجمه ساعد زمان) اکنون به مجموعه گیاهانی که توسط دکتر حسن عرفانی در کتاب صد گیاه و هزار درمان جمع آوری شده است و همچنین خواص و مواد استعمال آنها اشاره می کنیم.
(صد گیاه و هزار درمان تألیف دکتر حسین عرفانی) نام گیاهبرخی خواص یا موارد استعمالاسفرزهناراحتی های روده، رفع گرمی بدنانجدانقولنج معدی- تنظیم کننده قاعدگی زنان- اشتها آور و ضد تشنجبارهنگخونریزی- تأخیر رشد و نمو