علم تشریح با مقوله آناتومی از اهم علوم پایه پزشکی محسوب می گردد که دو کاربرد مهم دارد: ۱- کاربرد پزشکی درعرصه پزشکی سه نقش اساسی برای تشریح مطرح شده است که شامل : الف) آموزش علم تشریح (آناتومی) : شامل بررسی اجزاء بدن و جایگاه هر کدام از این اجزاء در مجموعه پیکر انسان و رابطه هر عضو با سایر اعضاء می باشد .
گرچه تمام این مطالب بصورت تئوری درکتب ، تصاویر و مولاژها وجود دارد لیکن تاثیر آموزش علمی با تماس مستقیم و محسوس از طریق کالبد گشایی با موارد قبلی قابل قیاس نمی باشد و از تاثیر یادگیری بالایی برخوردار است .لذا پزشکان که وظیفه تامین سلامت و درمان بیماری ها وحفظ جان بیمار یعنی مهم ترین گوهر وجودی فرد رابه عهده دارند می بایستی در این زمینه از آموزش اصولی و صحیحی برخوردار شوند تا امکان خطا به حداقل برسد.
هم اکنون دانش آموختگان پزشکی در این خصوص با مشکلات عمده ای مواجه می باشند که با ذکر اهمیت آن باید در جهت رفع یا کاهش مشکل کوشید.
ب) آموزش عملی در رشته هایی مثل جراحی : آموزش صحیح و درست پزشکی ، بخصوص در رشته هایی که با اعمال جراحی سر و کار دارند در گرو کار با اجساد انسانی است و بدین سان می توان اعمال جراحی را درمقام تشخیص و درمان با کوتاهترین راه صحیح برای سلامت بیمار پیمود .
امروزه در بسیاری از کشورهای جهان سوم معمولاً آموزش پزشکان در زمینه های عملی مثل جراحی بدون شناخت ملموسی از آناتومی (به سبب نداشتن امکانات تشریح) و فقط با بیماران زنده بدست می آید که حتی با وجود استفاده از وسایل کمک آموزشی مثل فیلم ، کتاب و مولاژ و ...
روشی بسیار ناقص و خطرناک است .
اگر بتوان این آموزش ها را با استفاده از جسد و حفظ حرمت آن به طریق ملموس انجام داد ، می توانیم در کاهش خطاها و قصور پزشکی گام موثری برداریم.
ج ) پژوهش: با توجه به نقش محوری تشریح در علوم پزشکی رشد و پیش رفت دانش پزشکی بدون علم تشریح ممکن نیست .
در کشورهایی که امر تشریح با جدیت و برنامه ریزی دقیق و سازمان یافته انجام می شود و پژوهشگران بر روی اجساد و بیماری های آنها تحقیق می کنند ،علم پزشکی با سرعت پیشرفت کرده و دیگر کشورها بعنوان استفاده کننده از یافته های نوین این کشورهای تبدیل شده اند .
با رعایت مقوله اخلاق در پژوهش ، می توان بر روی اجساد کارهای تحقیقاتی و پژوهشی بی شماری انجام داد که نتایج آنها در آینده می تواند باعث ارتقاء سلامت و بهداشت جامعه شده و روشهای نوینی را درمراحل گوناگون پیشگیری، درمان و نوتوانی در اختیار دست اندرکاران برنامه ریزی های بهداشت و درمان قرار دهد.
۲- کاربردقضایی ، حقوقی همانگونه که در تعریف علم پزشکی قانونی آمده ؛ به کارگیری علم پزشکی در جهت هرچه سریع تر و صحیح تر به اجرا درآمدن عدالت ، پزشک قانونی موظف است در تمام مواردی که قاضی از وی بعنوان کارشناس سوال می نماید پاسخ دهد .
یکی از این موارد در خصوص معاینه اجساد است که ابهامات زیادی را می توان با انجام اتوپسی و آزمایشات لازم چه برای مقام قضایی و چه برای خانواده فرد از بین برد .در عرصه کاربرد قضایی و حقوقی دو موضوع برای تشریح مطرح می شود که شامل : ۱- کاربرد قضایی: الف ) اتوپسی با هدف تعیین علت فوت و سایر یافته های مرتبط با آن که به تفصیل در ذیل مورد بحث قرار می گیرد و حین کالبد گشایی مشخص می گردد.
اتوپسی که با هدف تشخیص علمی جرم و مجرم انجام می گیرد ، الزاماً درهمه موارد به معنی تشریح یکایک اعضاء نمی باشد.
ب) تعیین میزان دیه : مثلاً اگر زن بارداری با حملش در اثر تصادف فوت کند درصورتیکه کالبد گشایی انجام شود درجهت تعیین سن و جنس جنین و تعیین دیه ، از خطا و اشتباه پرهیزمی شود .
۲- کاربردحقوقی: در عرصه کاربرد حقوقی، حقوق فردی و اجتماعی مطرح است .
مساله حاکمیت عدالت و ریشه کن سازی فساد و بزه کاری یکی از اهداف دین مبین اسلام است .
هرگاه رسیدن به آرمان فوق شکافتن کالبدی را طلب کند، این امر بلامانع است گرچه مورد درخواست اولیاء دم نباشد زیرا؛ اولاً درمواردی که حق و حقوق فرد فوت شده در میان است ممکن بستگان خود در فوت فرد در مظان اتهام باشد .
مثال :با معاینه جسد یک معتاد تزریقی که آثار متعدد تزریق بر روی هر دو دست دارد و بستگان وی نیز اظهار می دارند که سالهاست تزریق هروئین انجام می دهد.
یک تغییر رنگ در سمت راست گردن مشاهده می گردد .در زیر این تغیر رنگ خونمردگی اساسی وجود دارد.
پزشک قانونی علت فوت را فشار به عناصر حیاتی گردن تعیین می کند.
بعدا معلوم می شود که پدر و مادر پیر متوفی وی را بعد از اینکه هروئین تزریق نموده با یک دستمال و با کمک هم خفه کرده اند.
و ثانیاً حاکم اسلامی که دادستان عموم می باشد موظف به ریشه کن سازی تبهکاری ، تنبیه مجرمان و برقراری عدالت است و این مهم در بسیاری ازموارد فقط با تشریح کالبد میت مسلمان امکان پذیر است .
در ادامه با توضیحات بالا می توان به اهمیت اتوپسی در دادرسی های قضایی پی برد.
اگرچه هدف اصلی اتوپسی که با تقاضا و مجوز مراجع قضایی مسئول انجام می شود، تعیین علت مرگ می باشد لیکن با معاینه جسد میتوان به اهداف دیگری نیز که بسیار با اهمیت بوده و در راستای تحقیقات قضایی و دستیابی به حقیقت کمک کننده می باشند دست یافت.
این موارد شامل: تشخیص هویت جسد: اهمیت این موضوع را در قربانیان حوادث دسته جمعی می توان دید .
بطور کلی در تمام موارد پزشک معاینه کننده بایستی البسه و سایر متعلقات متوفی را بررسی کند که این نه تنها درمورد مرگ های مشکوک و قتل بلکه در تصادفات ، حوادث کار ، سقوط از ارتفاع و غیره نیز الزامی است .
بررسی لباس ها نه تنها از جهت پارگی ، محل سوراخ ، لکه های مشکوک و سایر مدارک ردپایی ارزشمند است بلکه از جهت هویتی نیز کمک کننده می باشد.
متاسفانه در بعضی از موارد لباس ها قبل از وارسی از بین برده می شوند .
پزشک قانونی و پرسنل تالار تشریح آموزش دیده اند که درمورد لباس ها ، سایر مدارک و متعلقات جسد که می تواند حکم مدرک را داشته باشد نگهداری لازم را بعمل آورند .
محتویات جیب ، مدارک ، دسته کلید و ...
در تشخیص هویت می تواند مفید واقع شود.
اهمیت این موضوع را در قربانیان حوادث دسته جمعی می توان دید .
تعیین زمان گذشته از مرگ: در بسیاری از قتل ها ، با تعیین زمان مرگ، وبا توجه به زمان حضور افراد مختلف در محل جنایت می توان قاتل را مشخص کرد.
برای تخمین زمان فوت گرمی یا سردی جسد را با لمس اندام ها و صورت می توان برآورد نمود.
جمود نعشی را با معاینه آرام اندام ها و سایر مفاصل و کبودی نعشی را با معاینه ظاهری می توان بخوبی دید .
باید درجه حرارت محیط درصحنه فوت را به محض ورود به محل و قبل از بازکردن در و پنجره و در قسمت هایی از محیط که فاصله نزدیکتری با جسد دارند اندازه گیری کرد .
گذاشتن ترمومتر در مقعد تنها پس از جمع آوری نمونه های لازم از البسه ، واژن ، مقعد و غیره مجاز است البته این کار ، درصحنه جرم به دلیل شلوغی گاهی اوقات مشکل می باشد.
گاهی به تعویق انداختن این زمان تا اتوپسی باعث اختلال در اندازه گیری دمای جسد و تعیین زمان واقعی فوت می گردد.
پس پزشک باید مزایا و معایب کار را مقایسه و تصمیم صحیح را اتخاذ کند .
با اندازه گیری دما و ارزیابی جمود و کبودی نعشی و گاهی ارزیابی های تخصص تر مثل میزان هضم غذا درمعده زمان گذشته از فوت را می توان تعیین نمود .
تعیین تابلوی مرگ: با توجه به معاینه و کالبد گشائی و حضور در صحنه پزشک قانونی می تواند به تفکیک حادثه، قتل و خودکشی کمک نماید.
مشاهده و توصیف تمامی صدمات و جراحات ظاهری و داخلی: شامل بررسی و ثبت کلیه آثار ضرب و جرح داخلی و خارجی با ذکر دقیق محل اناتومیک ، تعیین نوع جراحات و صدمات ، ابعاد ، طرح یا شکل آن ها تعیین آلت ایجاد کننده، تعیین تقدم یا تاخر ، تعیین کشنده یا غیر کشنده بودن و تعیین حیاتی یا غیر حیاتی بودن ضایعات و درخصوص سوختگی ، نوع سوختگی ، علت سوختگی و وسعت آن ، توصیف صدمات گلوله خورده از قبیل تعداد سوراخ ها ، و مشخصات آن ها و آثار بجا مانده از شلیک در دست ها ، و بررسی وجود احتمالی آثار شیار روی گردن است.
بررسی تمام موارد ناهنجاری های ظاهری و داخلی: مانند ناهنجاری های مادرزادی نوزادان ۶- بررسی آثار بیماری: تهیه و جمع آوری نمونه برای آزمایشات سم شناسی، آسیب شناسی و ...
چه در مواردی که علت فوت در معاینه اولیه معلوم باشد (مثل موارد حلق آویزی که برای رد مسمومیت احتمالی نمونه برداری می گردد) و یا جانبازی که بدلیل تصادف فوت نموده جهت بررسی آثار گازهای شیمیایی در بدنش نمونه برداری جهت آزمایشات آسیب شناسی انجام می شود.
وچه در مواردی که تعیین علت فوت منوط به حصول جواب آزمایشات است.نمونه برداری انجام می شود.
نگهداری بعضی از ارگان ها و نسوج به عنوان مدرک: مانند نگهداری نسوج جهت انجام آزمایش ابوت در صورت درخواست مقام قضایی در آینده تهیه عکس و فیلم بعنوان مدرک : مانند عکسبرداری از جراحات در یک جسد چاقوخورده و یا گلوله خورده که می تواند پس از گذشت سال ها به کارشناسان در ارائه نظریه کارشناسی کمک نماید.
تهیه یک گزارش کتبی از یافته های معاینه : تهیه این گزارش به دلیل آنکه در آینده می تواند به پزشک و کلیه افراد درگیر در مسائل پرونده در خصوص اطلاعات مربوط به جسد راهنمائی لازم را بنماید ضروری است.
ذکر دقیق نوع ضایعه و حتی عکس از ضایعه و کشیدن شکل آن در گزارش مهم و شاید مهم ترین قسمت معاینه ظاهری در اتوپسی قانونی است .
تفصیل دقیق این قسمت کمک می کند که ماه ها پس از گذشت حادثه براحتی بتوان به چگونگی حادثه رهنمون شد.
بررسی کارشناسی و تفسیر تخصصی یافته های: مثلا در خصوص مصدومی که بعد از تصادف در صحنه فوت رها شده و راننده مقصر می گریزد ، می توان این سوال را مطرح کرد که در صورتی که نامبرده به موقع و به مراکز درمانی رسانده می شد ، زنده می ماند یا خیر؟
و یا اینکه درصورت وجود بیماری طبیعی و آثار تروما در مرگ، بررسی نقش و مشارکت هرکدام درفوت چقدر است.
حضور در صحنه: درصورت ظن به قتل یا جنایت قبل از حمل جسد از صحنه باید پزشک در صحنه حضور یابد.
حضور در صحنه یکی از مواردی است که قبل از اتوپسی می بایستی انجام شود .
روال در کشورهای مختلف متفاوت است.
دربعضی از کشورها برای تمام فوت هایی که به مقام قضایی ارجاع می شود صحنه فوت بررسی می گردد تا با تشخیص نوع مرگ و احتمالات ممکن از اتلاف وقت در آینده جلوگیری شود.
ولی در کشور ما بررسی صحنه فوت بر اساس اهمیت موضوع و با صلاحدید قاضی پرونده می باشد .
بررسی لباسها و تطابق آثار روی آها با بدن متوفی: درصورت زخم نافذ یا گلوله لباس های جسد باید بطور کامل معاینه و با پوست مطابقت گردد.
بررسی آثار صدمات به جا مانده بر روی لباس ها و تطابق آن با آثار روی بدن اهمیت دارد .لکه های بر روی البسه و شواهد بجا مانده بر روی آن ها در اصابت گلوله ، اثار بجا مانده از روغن خودرو ، آلودگی جاده ، لامپ شکسته و رنگ خودرو در تصادفات ، داروهای موجود در جیب متوفی در مرگ های طبیعی غیر منتظره ارزشمند است .
اگر بیرون آوردن لباس ها به طریق معمول به ظاهر جسد و یا صدمات موجود روی بدن جسد خدشه وارد کند توصیه می شود لباس ها بریده شوند .
بریدگی باید دور از محل سوراخ یا جرح و صدماتی که روی لباس متوفی وجود داشته صورت گیرد .
با توجه به مواردی که ذکر شد در می‌یابیم که تشریح اجساد یک امر مهم و حیاتی در رسیدن به علت مرگ و یاریگر دیگر دستگاه های قضایی برای احقاق حق و برقراری عدالت در جامعه است.
برهمین اساس حتی در دین مبین اسلام هم که تشریح جسد و نبش قبر( به دلیل احترامی که برای کالبد انسانی قائل است) مجاز نیست، آنجا که پای بیگناهی در میان باشد با اجازه حاکم شرع تشریح