دانلود مقاله آموزش و پرورش عاطفی - اجتماعی و نقش هوش هیجانی

هدف این مقاله،بررسی اثر هوش هیجانی در آموزش و پرورش است.براساس این نگرش که چرخه آموزش و پرورش برپایه یک حرکت سنتی عمدتا حول محور «آموزش شناختی»می‏چرخد،پرورش ابعاد عاطفی- اجتماعی نادیده انگاشته شده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته‏ است.ازاین‏رو نقش هوش هیجانی در تبیین عوامل عاطفی‏ و اجتماعی قابل تأمل به نظر می‏رسد.در این زمینه با طرح‏ پرسش‏های زیر می‏توان به ضرورت کاربرد هوش هیجانی‏ در فرایند آموزش‏وپرورش‏هردو پی‏برد.آیا برای مداخله یا پیشبرد بهینه فرآیند آموزش‏وپرورش‏هردو به ویژه در جنبه‏های‏ عاطفی-اجتماعی آن می‏توان از هوش هیجانی بهره برد؟

آیا از هوش هیجانی به منزله‏ی راهنمایی مفید،برای کسب‏ مهارت‏های زندگی و همچنین سنجش و بهبود واکنش‏های‏ دانش‏آموزان نسبت به رخدادهای زندگی،آن هم طی‏ سال‏های حساسی که در مدرسه و به یادگیری سپری‏ می‏گردد،می‏توان بهره جست؟آیا با بهره‏گیری از هوش‏ هیجانی می‏توان برای ساختن محیطی مساعد و برانگیزاننده‏ برای یادگیری و برقراری ارتباط مؤثرتر فراهم آورد؟در نهایت این‏که آیا اگر دانش‏آموزان با به کارگیری هوش‏ هیجانی به صلاحیت عاطفی دست یابند؛می‏توان آینده‏ای‏ روشن را برای کودکان و نوجوانان به ویژه در ابعاد عاطفی- اجتماعی نوید داد و براین اساس گامی نو در راستای‏ برنامه‏ریزی و بهداشت روانی آن‏ها برداشت؟

مقدمه با مروری کوتاه بر تجارب آموزشی و کم‏وکیف یادگیری‏هایی که تا به حال‏ آموزش‏وپرورش‏هردو بر آن‏ها صحه گذاشته است،درمی‏یابیم که ما در گذشته‏ تحت شرایطی کاملا متفاوت آموزش دیده‏ایم و نمی‏توانیم ادعا کنیم که این‏ روش‏های آموزشی،بهترین شیوه‏ها و محتواهای آموزشی بوده‏اند و منجر به‏ یادگیری‏های اصیل و با ثبات در ما گردیده‏اند.ازاین‏رو لازم است تا تمام‏ روش‏ها و مواد آموزشی را با این واقعیت تلخ هماهنگ سازیم و برای در امان‏ ماندن از پیامدهای هرچه نامطلوب‏تر آن،تدابیری بیندیشیم.این اظهارات‏ می‏تواند توجه کارگزاران آموزش‏وپرورش‏هردو را به این پیشنهاد جلب کند که‏ تمرکز و علاقه سنتی بر مهارت‏های ذهنی-شناختی همچون هوش بهر1جای‏ خود را به علاقه شدید و تمرکز بر مهارت‏های عاطفی-اجتماعی و هوش بهر هیجانی‏2بدهد.

بیان مسأله و اهمیت آن در دنیایی که اجبارهای غیر اخلاقی استرس‏زا هر روز بیش‏ازپیش جامعه‏ را در معرض از هم پاشیدگی قرار می‏دهند،درحالی‏که خودخواهی،خشونت‏ و فرومایگی گاهی حتی ویژگی اخلاقی افراد دارای هوش بهر بالا شده است، این پرسش منطقی به نظر می‏رسد که در 85 درصد از رفتارهای معمولی افراد بزرگسال که بخشی اساسی عمر خود را صرف تحصیل کرده‏اند،اثری از منطق‏ دیده نمی‏شود(دبونو19893،به نقل از ریاضی،1383).

(1).

Intolligence quotient(IQ).

(2).

Emotional intolligence quotient(EIQ) .

(3).

De Bono .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 10) گلمن‏1(1995)بیان می‏کند کودکان نسل حاضر نسبت به نسل گذشته،از نظر هیجانی با مشکلات بیشتری مواجه‏اند.آن‏ها تنهاتر و افسرده‏تر،عصبانی‏تر و سرکش‏تر و مستعد نگرانی بیش‏تر،تکانشی‏تر و پرخاشگرترند.ازاین‏رو این‏ پرسش مطرح می‏شود که مسأله‏ی اصلی چیست،چه باید کرد،چه چیز را می‏توان تغییر داد؟مدارس در این زمینه چه نقشی دارند؟آیا نظام آموزش و پرورش و مدارس موجود به اندازه کافی در انجام دادن وظیفه محوله خود یعنی تربیت انسان خوب درست عمل کرده است؟اتزیونی‏2(1994)در پاسخ‏ می‏گوید:به نظر می‏رسد آن‏چه باید تغییر یابد،مأموریت مدارس موجود است.

او اشاره می‏کند که مدارس از طریق خویشتن‏داری‏3و همدلی‏4،در پرورش‏ منش مطلوب‏5،نقش مرکزی دارند و تعهد واقعی به ارزش مدنی و اخلاقی نیز از همین طریق میسر می‏گردد.برای این کار لازم نیست که برای کودکان درباره‏ ارزش‏ها سخنرانی کنیم،آن‏ها نیاز دارند تا خودشان،این ارزش‏ها را به عمل‏ درآورند و این کار با پایه‏ریزی صحیح مهارت‏های اساس عاطفی و اجتماعی‏ میسر می‏گردد.از این نظر،سوادآموزی هیجانی هم گام با آموزش منش‏ مطلوب،رشد اخلاقی و مدنیت به پیش می‏رود.

لیکونا6(1991)درباره آموزش منش مطلوب اشاره می‏کند که:ما نیاز داریم‏ تا نفس،اشتها و امیال خود را کنترل کنیم تا بتوانیم حق دیگران را درست ادا کنیم.برای این کار مدارس نقش اساسی دارند،زیرا سال‏های زیادی از عمر ما در مدرسه و در جریان تحصیل سپری می‏گردد».بنابراین آموزش عاطفی در (1).

Golman,D .

.Etzioni,A (3).

Self-control .

(4).

Empathy .

(5).

Desirable character .

(6).

Lichona .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 11) مدارس ضرورتی بی‏چون و چراست.زیرا این حرکت به‏جای آن‏که‏ استرس‏زاترین جوانب زندگی روزانه یک کودک را تنها مسایلی نامربوط تلقی‏ کند،یا زمانی که این مشکلات به حد انفجار می‏رسند،کودکان را برای تنبیه‏ انضباطی به مشاور مدرسه یا دفتر انضباطی ارجاع دهد،مشکلات زندگی‏ عاطفی و اجتماعی را به موضوع‏های شایان بررسی مبدل می‏سازد(آدولفس‏1و داماسیو2،2001).

درباره وجه دیگر بیان مسأله«سواد عاطفی‏3»می‏توان گفت که یادگیری‏ سواد عاطفی-اجتماعی به همان اندازه‏ی یادگیری ریاضی و خواندن اهمیت‏ دارند.یادگیری بدون ارتباط با احساسات کودکان تحقق نمی‏پذیرد.برنامه‏های‏ سوادآموزی هیجانی،سطح نمره‏های پیشرفت تحصیلی کودکان و عملکرد آنان‏ را در مدرسه بهبود می‏بخشد.در مطالعاتی از این قبیل،بارها نشان داده شده‏ است زمانی که کودکان،فاقد مهارت‏های لازم برای کنار آمدن با ناراحتی‏های‏ خود هستند و یا از مهارت‏های گوش کردن یا تمرکزجویی،احساس‏ مسؤولیت کردن در مورد تکالیف خود،یا اهمیت دادن به آموزش بی‏بهره‏اند، هر آن‏چه این مهارت‏ها را پرورش دهد،به پیشرفت تحصیلی آنان کمک‏ خواهد رساند.

درباره وجه دیگر بیان مسأله«سواد عاطفی‏3»می‏توان گفت که یادگیری‏ سواد عاطفی-اجتماعی به همان اندازه‏ی یادگیری ریاضی و خواندن اهمیت‏ دارند.یادگیری بدون ارتباط با احساسات کودکان تحقق نمی‏پذیرد.برنامه‏های‏ سوادآموزی هیجانی،سطح نمره‏های پیشرفت تحصیلی کودکان و عملکرد آنان‏ را در مدرسه بهبود می‏بخشد.در مطالعاتی از این قبیل،بارها نشان داده شده‏ است زمانی که کودکان،فاقد مهارت‏های لازم برای کنار آمدن با ناراحتی‏های‏ خود هستند و یا از مهارت‏های گوش کردن یا تمرکزجویی،احساس‏ مسؤولیت کردن در مورد تکالیف خود،یا اهمیت دادن به آموزش بی‏بهره‏اند، هر آن‏چه این مهارت‏ها را پرورش دهد،به پیشرفت تحصیلی آنان کمک‏ خواهد رساند.از این نظر سوادآموزی هیجانی توانایی یاد دهی مدارس را افزایش می‏دهد.حتی در شرایط بحران و کاستن از بودجه‏ها هم می‏توان چنین‏ استدلال کرد که این برنامه‏ها،به معکوس کردن روند افت تحصیلی و تقویت‏ مدارس در انجام دادن مأموریت اصلی خود کمک می‏کنند و بنابراین ارزش‏ سرمایه‏گذاری را دارند(گلمن،1995).به نظر می‏رسد که آموزش این دوره‏ها گذشته از مزایای تحصیلی به کودکان کمک می‏کند تا در آینده انسان‏هایی مفید (1).

Adolphs .

Damasio .

Emotional Litracy .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 12) برای جامعه و کشور خود باشند.اینجاست که بازنگری مأموریت مدارس‏ موجود،اهمیت اساسی می‏یابد و تبیین تغییر جهت آن از یادگیری‏های شناختی‏ محض به یادگیری‏های عاطفی-اجتماعی گذشته از آموزه‏های شناختی راهی‏ است برای دستیابی شرایط بهتر رشد عاطفی-اجتماعی فرزندانمان(سارنی‏1، 1999).

تاریخچه اگرچه در سال‏های اخیر مفهوم هوش هیجانی به شدت مورد توجه قرار گرفته است،اما آن‏گونه نیست که بدون مقدمه به وجود آمده باشد.در دهه‏ی‏ 1920 روان‏شناس مشهور،ثرندایک‏2،برای نخستین‏بار از«هوش اجتماعی»نام‏ برد و آن را«توانایی ادراک و فهم دیگران و انجام دادن اعمال مناسب در برقراری روابط میان شخصی»تعریف کرد(گلمن،1995).در همین سال‏ها، ژان پیاژه،(1975،نقل از شریفی درآمد،1380)به عواطف،به مثابه نیروی‏ انگیزشی و پویشی در تحول شناخت توجه کرد و با بیان این‏که شناخت و عاطفه دو جزء مستقل،اما مکمل یکدیگرند،بر نقش تأثیر گذار عواطف بر تحول اندیشه و شخصیت آدمی تأکید ورزید.جان دیوئی(1938)در کتاب‏ «چگونه فکر می‏کنیم»5بیان می‏کند که کلاس درس،جایی است که‏ دانش‏آموزان در مورد مهارت‏ها و حالت‏های ذهنی مورد نیاز برای نیل به آن و شرایط اجتماعی و عاطفی که برای انتقال و تدوام آن مورد نیاز است،اطالاعات‏ و آگاهی‏هایی به دست می‏آورند.

Saarni .

Thorndike .

Piaget .

Dewey .

How we think .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 13) در دهه،1980،استرنبرگ‏1نشان داد که مردم نسبت به«مهارت‏های‏ اجتماعی»در افراد باهوش توجهی ویژه دارند.آن‏ها همچنین بر ارزش هوش‏ اجتماعی و تفاوت آن با توانایی‏های تحصیلی تأکید بسیار می‏ورزند.(گلمن، 1998).گاردنر2(1993)با ابداع سازه«هوش چندگانه»3و با طرح دو نوع‏ هوش به نام‏های«هوش درون شخصی»4و«هوش میان شخصی»5به وضوح‏ آن‏چه را امروز به نام هوش هیجانی شناخته می‏شود،پی افکند.در سال 1990 مفهوم هوش هیجانی در قالب پژوهش‏های مایر6و سالووی‏7به وجود آمد و در سال 1995 و با انتشار کتاب پر تیراژ دانیل گلمن به نام«هوش هیجانی»، این مفهوم به زبانی ساده و قابل فهم برای مردم عادی،افراد متخصص و مجامع علمی مطرح گردید.(گلمن،1998).

تعریف هوش هیجانی هیجان‏ها از توانایی‏های اساسی هستند که برای توانش پاسخ دهی فوری‏ برای حفظ زندگی تکاملی در وجود ما به ودیعه گذارده شده‏اند.مترادف‏ کلمه‏"هیجان‏"در زبان انگلیسی emotion است.ریشه اصلی لغت‏ emotion ،فعل لاتینی motere به معنای«حرکت کردن»یا مشتق از فعل‏ emote به معنای«سوق دادن»است که اضافه شدن پیشوند e به آن معنای‏ ضمنی«دور شدن»را می‏بخشد.

گلمن(1995)ضمن پرداختن به تعریف هوش هیجانی درباره خاستگاه‏ واژه«هیجانی»یادآوری می‏کند: (1).

Sternberg .

Gardner .

Multiple Intelligence .

Intrapersonal Intelligence .

Interpersonal Intelligence .

Mayer .

(7).

Salovey .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 14) واژه‏ای که با عنوان هیجان به آن اشاره می‏کنم،اصطلاحی است که‏ روان‏شناسان و فلاسفه بیش از یک قرن درباره معنای دقیق آن به بحث و جدل‏ پرداخته‏اند.در فرهنگ لغات انگلیسی آکسفورد،معنای لغوی هیجان چنین ذکر شده است:«هر تحریک یا اغتشاش در ذهن،احساس عاطفه؛هر حالت ذهنی‏ قدرتمند یا تهییج شده».من لغت هیجان را برای اشاره به یک احساس،افکار، حالت‏های روانی و زیست‏شناختی مختص آن و دامن‏های از تمایلات شخص‏ برای عمل کردن براساس آن به کار می‏برم.واضح است که منظور من از هوش هیجانی،صلاحیت هیجانی است که عبارت است از:«توانایی آموخته‏ شده برمبنای هوش هیجانی که نتیجه آن عملکرد برجسته در کار،تحصیل و زندگی روزمره است»(گلمن،1998).

به اعتقاد مایر و سالووی(1997)هوش هیجانی عبارت است از توانایی‏ درک و فهم عواطف به منظور ارزیابی افکار و خلق و خو و تنظیم آن‏ها به‏ گونه‏ای که موجب تعالی و تحول عقلی-عاطفی گردد.دانیل گلمن در کتابی‏ که به نام هوش هیجانی نوشته است،ابتدا براساس پژوهش‏های مایر و سالووی به پنج بعد هوش هیجانی اشاره می‏کند و سپس در آخرین نوشته‏های‏ خود صورت‏بندی جدیدی از قابلیت‏های هوش هیجانی به شکل خودآگاهی‏ هیجانی‏1،خود مدیریتی‏2،آگاهی اجتماعی‏3و مدیریت روابط4،ارایه می‏دهد (نقل از شریفی درآمدی،آقایار،1384).به قول پتن‏5هوش هیجانی را چه بسا می‏توان به معنای وجه اکتسابی هوشی دانست تا خود و دیگران را بهتر (1).

Emotioanal self-Awareness .

Self-Managment .

Social Aeareness .

Relationship managment .

Patan .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 15) بشناسیم(شافعی مقدم و ایجادی،1383).نگارنده هوش هیجانی را کاربرد هوش در قلمرو هیجان می‏داند.

از آن‏جا که هوش هیجانی مجموعه‏ای از مهارت‏های گوناگون است، بیش‏تر آن‏ها را می‏توان از طریق آموزش و یادگیری در دیگران ایجاد کرد یا آموزش داد(سالووی و مایر،1997)بنابراین شگفت‏آور نیست اگر ادعا کنیم‏ که می‏توان،آموزش‏وپرورش‏هردو را به مثابه نهاد اصلی و مدارس را نخستین‏ مراکز و پایگاههای پرورش هوش هیجانی به حساب آورد.

گلمن در مصاحب‏های درباره این‏که آیا می‏توان هوش هیجانی را آموزش‏ داد،می‏گوید: هوش هیجانی ضمن این‏که از یک زمینه بالقوه ذاتی برخوردار است،جنبه‏ اکتسابی سالم دارد.و به‏همین سبب است که تماما به بهبود خویشتن منجر می‏شود.اساسا در بحث«شخصیت»ما از دو اصطلاح سخن به میان می‏آوریم: یکی«اثر حالت»1و دیگری«اثر صفت»2.که البته آن‏گونه که در روانشناسی‏ مطرح است،تفاوت میان آن‏ها وجود دارد.شما وقتی که به یک کارگاه هوش‏ هیجانی می‏روید،فورا«اثر حالت»را تجربه می‏کنید،احساس خوبی دارید، می‏گوید«خیلی خوب بود»،این«اثر حالت»را تجربه می‏کنید،احساس خوبی دارید، اثر کارگاه آموزش وجود دارد،خوب است.همین‏طور«اثر صفت»است،یعنی‏ وقتی که شمار در یک برنامه آموزش(تمرین)ذهنی و آموزش قلبی(درونی) نظام‏مند و طولانی مدت شرکت می‏کنید،ساختار عصبی(نورولوژی)مغز شما تغییر می‏کند و شما هرچه بیش‏تر آن را انجام دهید،تغییر سریع‏تر خواهد بود و تأثیر آن یک سال بعد و حتی ده سال بعد همچنان قابل مشاهده خواهد بود».

(گلمن 2005،نقل از شریفی درآمدی و آقایار،1384).

State effect .

Trait effect .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 16) گلمن(1995)معتقد است که،مدارس نخستین فضاهای اجتماعی هستند که می‏توانند خلأها و ضعف‏های کودکان را در زمینه‏ی رشد و تعالی عواطف‏ و تعامل‏های اجتماعی برطرف سازند و با آموزش‏وپرورش‏هردو مهارت‏های‏ عاطفی-اجتماعی دانش‏آموزان،حس رقابت جویی‏های آزارنده،رقابت‏های‏ سنتی و نظارت‏های مرضی آنان را بر اعمال یکدیگر،اصلاح و ترمیم کرد.او یادآوری می‏کند که یادگیری مهارت‏های عاطفی از خانه آغاز می‏شود و کودکان با مجموعه‏ای از توانش‏های عاطفی اولیه و متفاوت وارد مدرسه‏ می‏شوند.به‏همین دلیل است که نظام آموزش‏وپرورش‏هردو و به تبغ آن مدارس با چالش‏هایی در مورد آموزش و اصلاح مهارت‏های عاطفی دانش‏آموزان‏ مواجه‏اند.این چالش‏ها را می‏توان از طریق جایگزین سازی و بر طرف ساختن‏ ابهامات موجود،در زمینه‏ی عواطف و از طریق ترتیب دادن برنامه‏های‏ استاندارد شده‏ی آموزش که سبب پرورش و تکامل مهارت‏های عاطفی و کاربست صحیح آن است،از بین برد.

کاربردهای هوش هیجانی در آموزش‏وپرورش‏هردو 1.هوش هیجانی در خدمت سلامت روان دانش‏آموزان و پیشگیری‏ از اختلالات رفتاری در مدارس اساسا مدارس مکانی مطلوب برای ترویج و پرورش مهارت‏های اجتماعی‏ و پیشگیری از بروز اختلالات رفتاری به شمار می‏آیند.همچنین پژوهش‏ها نشان داده‏اند که ضعف پیشرفت تحصیلی،اصلی‏ترین عامل زمینه‏ساز بروز مشکلات رفتاری و بزه‏کاری‏ها و پرخاشگری‏هاست(هاوکینز1و کاتالانو2، 1985).پس اگر مدارس برنامه‏ها و فعالیت‏های پیشگیرانه را دنبال کنند (1).

Hawkins .

Catalano .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 17) می‏توانند از سلامت روان دانش‏آموزان در برابر عوامل آسیب‏زا محافظت کنند.

نخستین برنامه شامل راهبردهای پیشگیرانه از بروز اختلالات رفتاری در سطح‏ مدارس است که به شکل ایجاد هم‏یاری و ارتباط میان مدیر،معاون،معلمان و اولیای دانش‏آموزان است که می‏تواند به افزایش هماهنگی میان فعالیت‏های‏ پیشگیرانه و ایجاد فضای سازشی‏1برای یادگیری،بهبود سلامت روان‏ دانش‏آموزان منجر شود.این