دانلود تحقیق نگاهی به مبادی علم اصول

تعریف مبادی مبادی در لغت جمع«مبدء»اسم زمان، مکان و مصدر میمی از«بدء»به معنی آغازیدن و پیش داشتن است و شاید مراد از مبدء، «ما یبدء»یا «ما یجب ان یبدء»یعنی آنچه که به آن آغاز می‏گردد و پیش داشته می‏شود، یا ان چه بدان آغازیده شود و به عنوان پیش درآمد، از آن سخن رود، باشد.

(1) در اصطلاح عبارت است از پاره‏ای دانستنی‏ها که آگاهی بر موضوع، اجزاء و جزئیات آن و نیز استدلال بر مسائل دانش، به آن وابسته است.

این آگاهی از مسائل و مباحث علم به شمار نمی‏رود.چه، این که اساسا از مسائل دیگر علوم بوده که به جهت نیاز، در آغاز دانش و از دیدگاهی دیگرگون مورد بررسی قرار می‏گیرند تا برای رساندن به هدفی ویژه کارساز گردند.

گفتنی است پاره‏ای از دانشیان معاصر مبادی را علمی مستقل به شمار آورده و برای آن تعریف و موضوع و فایده قرار داده و گویند:«علم مبادی عبارت است از دانستن یک سلسله تصورات یا تصدیقاتی که دانستن آن برای درک مسائل علم دیگری ضروری است، و از مسائل اصلی آن دانش به شمار نمی‏رود تا در خود آن علم مستقیما از آنها بحث شود بلکه برای دانستن آنها باید به علم یا علوم دیگری رجوع کرد ولی چون مراجعه به علوم دیگر کار دشواری است و احیانا بعضی از آنها در علم دیگر نیامده است اغلب دانشمندان برای آسان کردن کار و نزدیک نمودن راه طردا للباب به ذکر آنها در خود علم مبادرت می‏ورزیده‏اند».

(2) «موضوع علم مبادی خود اصلاح علم است‏ زیرا مسائل مورد بحث در آن محمولات برای موضوعاتی هستند که همه آن موضوعات، اصطلاحات علم شمرده می‏شوند».

(3) «درباره فایده علم مبادی همین قدر کافی است که بگوییم بدون دانستن مبادی علم موفقیتی و پیشرفتی در علم به دست نخواهد آمد».

(4) بنابراین، از آن چه گفته شد، روشن می‏گردد که مقصود از مبادی دسته‏ای از دانستنی‏هاست که در دریافت و درک بهینه دانش سودمند می‏باشند، نه دانشهایی که نسبت به دانشی دیگر تقدم رتبه‏ای دراند؛اگر چه از آن دانش‏ها به مبادی یاد می‏کنند.همچون علمای منطق که آن را مبادی فلسفه دانسته و گویند:یک فیلسوف بدون دانستن منطق از فلسفه طرفی نمی‏بندد و از لغزش ایمن نخواهد ماند.

*انواع مبادی برای علم اصول مبادی گونه‏گونی شمار گردیده که به آنها اشاره می‏شود: 1-مبادی عمومی، مبادی خصوصی مبادی عمومی اصطلاحاتی هستند که در همه ابواب علم به کار می‏آیند و برای همه مباحث آن دانش سودمندند؛ولی مبادی خصوصی اصطلاحاتی است که در مواردی خاص از علم مورد بهره‏برداری قرار می‏گیرد.

(5) 2-مبادی تصوری، مبادی تصدیقی مبادی تصوری عبارت است از هر آن چه که موجب شناخت موضوعات و محمولات گزاره‏های علمی گردد و به دیگر سخن، این دسته از مبادی به حدود قضایای مسائل علم بر می‏گردند.

* مبادی تصدیقی عبارت است از ادله‏ای که موجب روی آوردن و پذیرش ثبوت محمولات قضایا برای موضوعات می‏گردند.

(6) * 3-مبادی لغوی مبادی لغوی عبارت است از مسائل لغوی و ادبی که درک موضوعات و محمولات و یا نسبتهای پاره‏ای از مسائل علم اصول بر آن توقف دارد.

این مسائل از مسائل اصلی علم اصول نیست و تنها به علّت بیان شده در بالا، در علم اصول مورد بررسی قرار می‏گیردند.

(7) 4-مبادی حکمی مبادی حکمی یا احکامیه عبارت است از: مسائلی که در آن احوال احکام از آن جهت که احکام هستند مورد بررسی قرار می‏گیرد.همانند مجعول بودن یا انتزاعی بودن احکام وضعی، شروط عقل احکام و از جمله مقدمه واجب، بحث ضد، اجتماع امر و نهی و...

(8) اگر چه پاره‏ای از دانشیان اصولی، مبادی بودن این مسائل را پذیرفته‏اند، (9) ولی گروهی دیگر بر این باورند که تنها هنگامی می‏توان مبادی بودن این مسائل را پذیرفت که نتوان این مسائل را از مسائل علم اصول به شمار آورد.چه، در غیر این صورت بدون شک این مسائل، از مسائل اصلی علم اصول می‏باشند نه از مبادی ان.

(10) 5-مبادی منطقی مبادی منطقی عبارت است از مسائل منطقی که (*)مانند اینکه خبر واحد اجماع منقول در علم اصول چیست؟

حجیت چیست؟و امثال اینها.

(*)مانند ادله‏ای که در علم اصول حجیت را برای خبر واحد ثابت می‏کند.

به گونه‏ای طرح مسائل اصولی به آنها وابسته است همچون ذاتی، عرض، جنس، فصل نوع، صنف، حد، برهان و...

6-مبادی کلامی مبادی کلامی عبارت است از پاره‏ای مسائل کلامی که تصدیق پاره‏ای از مسائل اصولی بر آنها توقف دارد.همانند حجیّت کتاب و سنت، وجوب شکر منعم و...

(11) *چند نکته الف-پاره‏ای از اصولیان در طرح مبادی علم اصول مبادی لغوی و حکمی را چیزی غیر از مبادی تصوری و تصدیقی به شمار می‏آورند.

(12) ولی پاره‏ای دیگر بر این باورند که مبادی تصوری و تصدیقی هر یک به گونه‏های لغوی و حکمی فرو کاسته می‏شوند.به دیگر سخن اینان مبادی لغوی و حکمی را گونه‏های مبادی تصوری و تصدیقی به شمار می‏آورند.

(13) همچنین می‏توان گفت که هر یک از مبادی تصوری و تصدیقی خود از گونه‏های مبادی عمومی علم اصول می‏باشند.

ب-اگر چه در میان مبادی علم اصول از مبادی منطقی نام برده شده و بسیاری از دانشیان اصولی، پاره‏ای از مسائل کلامی را در کتب اصول خود آورده‏اند و حتی برخی هم مبادی منطقی را جزئی از مبادی کلامی به شمار آورده‏اند، (14) لیکن طرح مبادی منطقی و کلامی از ویژگی اصول اهل سنت می‏باشد و به عنوان نمونه می‏توان به«المستصفی» «غزالی»اشاره داشت.پس از بررسی کتب اصولی شیعه به این نتیجه خواهیم رسید که هیچ یک از دانشیان اصولی شیعه، به طرح مبادی منطقی و کلامی نپرداخته‏اند و این تنها«شیخ‏بهائی»است که در کتاب خود«زبده الاصول»از آن سخن رانده است.

(15) البته باید گفت اگر چه در اصول معاصر بحثی از مبادی منطقی و کلامی به میان نمی‏آید و استدلالات فلسفی جای آن دو را پر کرده است، لکن هنوز مسائل اصولی خود را تحت تأثیر آنها می‏بیند.

*پیدایش مبادی روشن است که علم اصول در آغاز پیدایش خود چیزی جز پاره‏ای گزاره‏های ساده برگرفته از مسائل لغوی و ادبی، عرفی و گاه عقلی نبوده است که در رابطه با استنباط احکام از آیات و روایات نبوی و یا به جهت دفاع از فتوی، مورد استفاده قرار می‏گرفته است.بنابراین بدیهی است که در آغاز پیدایش علم اصول و حتی پس از آن یعنی در آغاز دوره تصنیف کتب مستقل اصولی، چیزی تحت عنوان مبادی دیده نشود و آن چه که اکنون تحت عنوان مبادی شناخته می‏شود در آن هنگام جزء مسائل علم اصول دانسته می‏شد، لذا هنگامی که به کتاب«تذکره باصول الفقه» نوشته«شیخ مفید»-بنابر آن چه که«کراجکی» نقل می‏کند-نظر می‏افکنیم بحث حقیقت و مجاز، و یا بحث اشتراک را در میانه کتاب می‏یابیم.

(16) و یا هنگامی که به تورق کتاب«الذریعه »نوشته «سید مرتضی»و«عده الاصول»نوشته»شیخ طوسی»می‏پردازیم اگر چه پاره‏ای از مطالب لغوی و کلامی را در آن دو اثر گران سنگ می‏یابیم ولی چیزی که تحت عنوان مبادی قرار گیرد دیده نمی‏شود و گویا نویسندگان بزرگوار، آن دسته از مطالب لغوی و کلامی را جزء مطالب علم اصول دانسته و بدین جهت کتاب را به آنها آغازیده‏اند.

این روند تنها اختصاص به کتب مستقل اصولی‏ ندارد، بلکه در کتب فقهی که در آغاز مطالب اصولی را به توجه به کرابرد آن مسائل در فقه به عنوان مقدمه آورده‏اند، جاری است.بررسی«غنیه»نوشته «ابن حمزه»خود گواه بر این سخن است.و از آن جا که مطالب اصولی را نباید تنها در کتب اصولی جستجو کرد، بلکه گذشته بر کتب فقهی باید به سراغ کتبی که بررسی قواعد مورد استفاده در فقه را عهده‏دار هستند نییز رفت، لذا هنگام بررسی این دسته از کتب همچون«القواعد و الفوائد»نوشته «شهید اوّل»و«نضد القواعد الفقهیه »نوشته «فاضل مقداد»همان روند پیشین در آنها دیده می‏شود.

شاید نخستین‏بار توسط مرحوم«محقق حلی» و در کتاب«معارج الاصول»است که مبادی تشخّص یافته، مقدّمه علم اصول شمرده شد.اگر چه او واژه مقدمه را به کار برده است و پس از وی صاحب«معالم»از واژه مبادی نام برده است لکن گویا این«شیخ بهائی»است که بعدها به عنوان نخستین دانشور اصولی شیعه امتیاز کاربرد واژه مبادی را-به عنوان اصطلاحی ویژه برای پاره‏ای از مسائل-از آن خود کرده است.

از آن چه گفته شد نادرستی گفته استاد «دکتر فیض»که طرح بحث مبادی را تا هنگام «سید مرتضی»و کتاب«الذریعه الی اصول الشریعه «خدمت بخشیده، هویدا می‏گردد؛چه این که ایشان گویند:«سید مرتضی پس از مقدمه، بحث از خطابات و مباحث الفاظ از قبیل حقیقت و مجاز را دو مقدمه تحت عنوان«بحث»مورد بررسی قرار می‏دهد و این می‏رساند که وی همه این مباحث را جزو مبادی علم اصول می‏شمرده است.سپس مسائل اصولی را در بابهای چندی مشتمل بر فصول چندی فراهم آورده است».

(17) و حال باید گفت که مرحوم«سید مرتضی»پس از بیان مقدمه سخن خویش را به عنوان«باب الکلام فی الخطاب و اقسامه و احکامه»ادامه می‏دهد، و در همین باب است که به تعریف اصول و خطاب و اقسام خطاب می‏پردازد و آن گاه در همین باب سخن خویش را با عنوان«البحث فی الحقیقه و المجاز»پس می‏گیرد که به نشانه‏های بازشناسی حقیقت و مجاز، و استعمال لفظ در بیش از یک معنی پرداخته و در پایان به سخن پیرامون علم، ظن و اماره روی آورده و آن گاه است که باب پایان می‏پذیرد و باب دیگر-یعنی باب امر-آغاز می‏گردد.

*تعریف مبادی مبادی در لغت جمع«مبدء»اسم زمان، مکان و مصدر میمی از«بدء»به معنی آغازیدن و پیش داشتن است و شاید مراد از مبدء، «ما یبدء»یا «ما یجب ان یبدء»یعنی آنچه که به آن آغاز می‏گردد و پیش داشته می‏شود، یا ان چه بدان آغازیده شود و به عنوان پیش درآمد، از آن سخن رود، باشد.

(16) و یا هنگامی که به تورق کتاب«الذریعه»نوشته «سید مرتضی»و«عده الاصول»نوشته»شیخ طوسی»می‏پردازیم اگر چه پاره‏ای از مطالب لغوی و کلامی را در آن دو اثر گران سنگ می‏یابیم ولی چیزی که تحت عنوان مبادی قرار گیرد دیده نمی‏شود و گویا نویسندگان بزرگوار، آن دسته از مطالب لغوی و کلامی را جزء مطالب علم اصول دانسته و بدین جهت کتاب را به آنها آغازیده‏اند.

این روند تنها اختصاص به کتب مستقل اصولی‏ ندارد، بلکه در کتب فقهی که در آغاز مطالب اصولی را به توجه به کرابرد آن مسائل در فقه به عنوان مقدمه آورده‏اند، جاری است.بررسی«غنیه»نوشته «ابن حمزه»خود گواه بر این سخن است.و از آن جا که مطالب اصولی را نباید تنها در کتب اصولی جستجو کرد، بلکه گذشته بر کتب فقهی باید به سراغ کتبی که بررسی قواعد مورد استفاده در فقه را عهده‏دار هستند نییز رفت، لذا هنگام بررسی این دسته از کتب همچون«القواعد و الفوائد»نوشته «شهید اوّل»و«نضد القواعد الفقهیه»نوشته «فاضل مقداد»همان روند پیشین در آنها دیده می‏شود.

از آن چه گفته شد نادرستی گفته استاد «دکتر فیض»که طرح بحث مبادی را تا هنگام «سید مرتضی»و کتاب«الذریعه الی اصول الشریعه«خدمت بخشیده، هویدا می‏گردد؛چه این که ایشان گویند:«سید مرتضی پس از مقدمه، بحث از خطابات و مباحث الفاظ از قبیل حقیقت و مجاز را دو مقدمه تحت عنوان«بحث»مورد بررسی قرار می‏دهد و این می‏رساند که وی همه این مباحث را جزو مبادی علم اصول می‏شمرده است.سپس مسائل اصولی را در بابهای چندی مشتمل بر فصول چندی فراهم آورده است».

بنابراین«سید مرتضی»بحث خطابات مباحث الفاظ را باب نخست کتاب قرار داده است نه مقدمه و نمی‏توان از آن استفاده مبادی بودن نمود و آن گاه آن را به سید مرتضی نسبت داد.

*مکاتب مبادی از آن جا که علم اصول علمی است التقاطی که قریب به همه مسائل آن از دیگر علوم گرفته شده و نیز از آن جا که علم اصول در طول تاریخ خود تاکنون از دگرگونی و یا تأثیرپذیری از دیگر علوم مصون نمانده است، لذا مبادی آن نیز نمی‏توانسته از این آمیختگی و تحولات و تأثرات بی‏نصیب و برکنار بوده باشد، و این مسأله باعث می‏گردد که مبادی علم اصول دارای مکاتب متعددی گردد که در این جا به آنها اشاره می‏گردد: *مکتب تلفیق در این مکتب مبادی علم اصول از دو گونه لغوی و حکمی سامان می‏یابد که در مبادی لغوی نوعا از مباحث زیر بحث می‏شود: 1-احوال لغات و کلام.

2-تقسیم الفاظ.

3-ترادف و اشتراک.

4-حقیقت و مجاز.

5-تابعیت دلالت بر اراده.

6-استعمال لفظ در بیش از یک معنی.

7-تعارض احوال الفاظ.

8-تفسیر و احکام حروف.

9-مشتق.- 10-دلالت اقتضاء و التزام.

11-قیاس اولویّت.

12-مفهوم شرط و وصف.

و در مبادی حکمی این مباحث به چشم می‏خورد: 1-فعل.

2-تعریف حکم، متعلقات و اقسام آن.

3-عبادات(اجزاء، اداء، اعاده، قضاء).

4-حسن و قبح.

5-شکر و منعم.

6-اباحیّت اشیاء.

7-مقدمه واجب.

8-اجتماع امر و نهی.

9-اقسام واجب.

شاید بتوان به عنوان نخستین پیرو، و تألیف در این مکتب، مرحوم«علامه حلی»و کتاب او«مبادی الوصول الی علم الاصول»را به شمار آورد.این مکتب تا اواسط قرن سیزدهم هجری به حیات خود ادامه داد و نه تنها در میان اصولیان پیروانی یافت بلکه پاره‏ای از اخباریان نیز آن را مورد توجه قرار دادند که به عنوان نمونه از میان اصولیان به«شیخ بهائی»در«زبده الاصول»و از میان اخباریان به «شهاب الدین کرکی»در«هدایه الابرار»و«سید عبد الله شبّر»در«الاصول الاصلیه»می‏توان اشاره داشت.

گفتنی است آن دسته از مسائلی که اصولیان