در شرکت های تجاری ,باید اشخاصی مسئولیت نهایی تعین خط مشی شرکت را به عهده داشته و مالک درآمد پروژه و دارائی های آن نیز باشند و در یک شرکت سهامی دارند که آن سهام وی این نقش را به عهده دارند و آن چرا از در آمد خالص ,پس از کسر طلب بستانکاران و سود سهام ممتاز باقی می ماند ,به آنها تعلق می گیرد در موقعیتی نامطمئن کسب سود خالص برای دارندگاه سهام عادی بالطبع یا مطمئن است ,گاهی سود حاصل برای سهامداران بیش از مبلغی است که از قبل پیش بینی شده است و گاهی نیز کمتر از آن .
بازده صاحبان حساب عادی از دو جزء تشکیل می شود :سود سهام و سود سرمایه سود یا زیان سرمایه به حاصل تغییر در قسمت سهام شرکت است .همچنانکه شرکت سرمایه گذاری مجدد می کند ورشد می یابد ,ارزش آن به طور دائم افزایش یافته و این افزایش به صورت قیمت بیشتر سهام انعکاس پیدا می کند .
بازده صاحبان حساب عادی از دو جزء تشکیل می شود :سود سهام و سود سرمایه سود یا زیان سرمایه به حاصل تغییر در قسمت سهام شرکت است .همچنانکه شرکت سرمایه گذاری مجدد می کند ورشد می یابد ,ارزش آن به طور دائم افزایش یافته و این افزایش به صورت قیمت بیشتر سهام انعکاس پیدا می کند .
تعریف سهام عادی از نظر قانون تجارت ایران –ماده 24 قانون تجارت سهام را چنین تعریف می کند :سهم قسمتی است از سرمایه شرکت سهامی که مشخص میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی می باشد ورقه سهم سند معامله ایی است ک نماینده ی تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت سهامی دارد :.
همان طور که از تعریف فوق بر می آید ,میزان مالکیت اشخاص به نسبتاً سهامی است که در شرکت دارا می باشد .اوراق سهام مطابق با ماده 25 قانون تجارت متحد و الشکل و چاپی و دارای شماره ترتیب بوده و به امضای لااقل دو نفر که به موجب مقررات اساسنامه تعیین می شوند می رسد .ممکن است دارنده سهام مشخص باشد یا نا مشخص ,و نقل و انتقال سهام نیز میسر است .
انواع سهام تبصرت 1 ماده 24 قانون تجارت ایران اعلام کرده است که ((سهم ممکن است با نام یا بی نام باشد )) سهم با نام –چنانچه سهام شرکت با نام باشد ,دارنده سهام معلوم شناخته شده خواهد بود ,در این صورت در شرکت دفتری در نظر گرفته خواهد شد که شماره ردیف سهام و نام دارنده آن ذکر شده و معلوم می شود که سهام متعلق به چه کسی است .((انتقال سهام با نام باید در دفتر ثبت سهام شرکت به ثبت برسد .انتقال دهنده یا وکیل یا نماینده قانونی او باید انتقال را در دفتر مزبور امضاء کند ))(ماده 40 قانون تجارت ) سهم بی نام –سهم بی نام ورقه ای است که مشخصات دارنده آن در ورقه سهم و در دفاتر شرکت ثبت نمی شود و به صورت سند در وجه حامل تنظیم و ملک دارنده آن شناخته می شود ,مگر خلاف آن ثابت شود .از نظر سرعت در نقل و انتقال سهام و تسهیل در تجارت سهام بی نام بر سهام با نام برتری دارد .نقل و انتقال سهام بی نام با قبض و اقباض صورت می گیرد .(ماده 39 قانون تجارت ).
سهام سرمایه –سهام سرمایه یک شرکت سند مالکیت آن است .از این رو ,دارنده مثلاً دو درصد از سهام عادی شرکت ,مالک دو درصد از دارائی های خالص آن (جمع دارائی ها منهای بدهی های شرکت )می باشد .چنانکه قبلاً گفته شد ,میزان سرمایه افراد در یک شرکت با واحد های مساوی و کوچک که سهم نامیده می شود ,بیان می گردد .
جدول شماره 1-18 بخش حقوقی صاحبان سهام شرکت مهر را درسال 1367 که در تراز نامه آن آمده است ,نشان می دهد .
جدول شماره 1-18 شرکت مهر حساب حقوق صاحبان سهام در تاریخ 29/12/1367 (به هزار ریال ) سهام عادی (ارزش اسمی 1 ریال ) 244 ,9 صرف سهام (اضافه ارزش سهام ) 886 ,19 جمع سرمایه پرداخت شده 130 ,29 سود های تقسیم نشده 025 ,145 جمع حقوق صاحبان سهام 155 ,174 سرمایه مجاز شرکت 30 میلیون سهم می باشد .
در سال 1366 ,مجمع عمومی شرکت رای به افزایش تعداد سهام عادی که می تواند تا 30 میلیون سهم باشد ,داد .مبلغ 30 میلیون ریال را سهام سرمایه مجاز می گویند و نشان دهنده حداکثر سهامی است که شرکت می تواند صادر کند .بر اساس ترز نامه 1367 ,می توان تعداد 000 ,756 ,20 سهم دیگر منتشر کرد .چنانچه شریط اقتضاء کند ,شرکت قادر است پس از تصویب مجمع عمومی بیش از سرمایه مجاز نیز سهم منتشر کند .
همانطور که از ترازنامه پایان سال 1367 برمی آید ,شرکت مهر ,در واقع ,فقط تعداد 000 ,244 ,9 سهم منتشر کرده است .این سهم را سهام منتشره .یا سهام منتشر شده و در دست سهام داران می نامند .هر سهم یک ارزش اسمی به مبلغ یک ریال دارد که حد قانونی تعهد یا دین سهامداران را در قبال بدهی های شرکت نشان می دهد .جکع تعهد هر سهامدار نسبت به بدهی های شرکت عبارت است از تعداد سهام وی ضربدر ارزش اسمی هر سهم صادره .به هر حال ,در بسیاری از کشورها ,هیچ تعهد و اجبار قانونی برای تعیین ارزش اسمی سهام نیست ,و لذا مواردی وجود دارد که سهام ارزش اسمی ندارد .ولی مطابق ماده 26 قانون تجارت ایران تعیین مبلغ اسمی هر سهم ضروری است و در شرکت های سهامی عام مطابق ماده 29 قانون تجارت نباید مبلغ اسمی هر سهم از 000 ,10 (ده هزار)ریال بیشتر باشد .
مواردی که شرکت سهام خود را به قیمتی کمتر از ارزش اسمی می فروشد ,خریدار شخصاً مسئول میان خرید و فروش و ارزش اسمی سهام هنگام ورشکستگی است .البته ,از آنجا که تقریباً همیشه سهم عادی به قیمتی بیش از ارزش اسمی فروخته می شود ,این مطلب از لحاظ اقتصادی چندان اهمیتی ندارد سهام خزانه اکنون فرض کنید که شرکت مهر ,بدلیلی تصمیم می گیرد که تعدادی از سهام خود را از بازار آزاد خریدری کند .پیرو تصمیم مذکور تعداد 000 ,50 سهم به قیمت متوسط بازار از قرار هر سهم 22 ریال خریداری می کند .در این مورد ,حقوق صاحبان سهام به مبلغ 000 ,100 ,1 ریال (000 ,100 ,1 =000 ,50 × 22 )کاهش می یابد .پس از بازخرید سهام ,قیمت سهام خریداری شده یا سهام خزانه ,در قسمت پایین حساب حقوق صاحبان سهام ,به صوت یک رقم منفی وارد می شود .در نتیجه ,حقوق صاحبان سهام ت حد 000 ,55 0 ,173 =000 ,100 ,1 –000 ,155 ,174 )کاهش می یابد .جدول شماره (2-18 ),حساب حقوق صاحبان سهام شرکت را ,پس از خرید سهام نشان میدهد .
جدول شماره 2-18 شرکت مهر حساب حقوق صاحبان سهام پس از بازخرید (به هزار ریال ) سهام عادی (ارزش اسمی هر سهم 1 ریال ) 244 ,9 صرف سهام 886 ,19 سود های تقسیم نشده 025 ,145 155 –174 کسر می شود :سهام خزانه به قیمت هر سهم 22 ریال 100 ,1 جمع حقوق صاحبان سهام (ارزش ویژه ) 055 ,173 صرف سهام در شرکت مهر ,سهام عادی به قیمتی بالاتر از ارزش اسمی فروش رفته است ,و در نتیجه ,مازاد ارزش اسمی یا صرف سهام آن مبلغ 000 ,886 ,19 ریال می باشد .این مبلغ در جدول شماره 1-18 نشان داده شده است .لبنابر این در پایان سال 1367 ,جمع سرمایه صاحبان سهام مبلغ 000 ,130 ,29 ریال ,میشکل از دو رقم یکی مبلغ 000 ,244 ,9 ریال ارزش اسمی پرداخت شده دیگری مبلغ 000 ,886 ,19 ریال صرف سهام .بوده است .
برای درک بهترمطلب ,فرض کنید کهع شرکت مهر تصمیم می گیرد که تعداد 000 ,100 ورقه سهم اضافی به قیمت هر سهم 25 ریال بفروشد .حد مجاز سهام سرمایه شرکت این اجازه را می دهد .اگر در این توفیق حاصل می شود ,اقلام زیر در حساب حقوق صاحبان سهام ظاهر می شود : سهام عادی به میزان 000 ,100 ریال (000 ,100 =1× 000 ,100 )به ارزش اسمی افزایش می یابد .
2-حساب صرف سهام به مبلغ 000 ,00 ,40 ,2 ریال (000 ,400 ,2 =000 ,100 –000 ,500 ,2 )افزایش می بابد .
چون شرکت مهر معمولاً بخشی از سودهای خود را به عنوان سود سهام می پردازد ,حساب حقوق صاحبان سهام در جدول (1-18 )منعکس کننده سود های تقسیم نشده و انباشته شده نیز می باشد که در این مورد مبلغ 000 ,025 ,145 ریال است .سود های تقسشیم نشده به حساب حقوق احبان سهام بستانکار می شود ,زیرا سهامداران عادی مالکان واقعی شرکت هستند ولذا حق فانونی به سود های خالص آن را دارند .در پایان سال 1367 ,جمع حقوق صاحبان سهام مبلغ 000 ,155 ,174 ریال بوده است .این میلغ مساوی است با دارائی های خالص شرکت (جمع دارائی ها منهای جمع بدهی ها ).
از آنجا که شرکت مهر تعداد 000 ,244 ,9 ورقه سهم منتشر در تاریخ تنظیم ترازنامه داشته است لذا ارزش دفتری هر سهم در آن تاریخ مبلغ 84 /18 ریال بوده است .محاسبه ارزش دفتری هر سهم به طریق زیر محاسبه می شود: ارزش حقوق صاحبات سهام = ارزش دفتری هر سهم سهام منتشر شده 000 ,244 ,9 سهام طبقه بندی شده از اواخر دهه 1920سهام طبقه بندی شده به طور گستر ده ای مورد استفاده قرار گرفته و گاهی از اوقات موجبات گمراهی سرمایه گذاران را نیز فراهم کرده است .در آن دوره معمولاً سهام عادی طبقه A بدون حق رای و سهام عادی طبقه B دارای حق رای بود ,بدین ترتیب ,تاسیس کنندگان شرکت تعداد زیادی سهام عادی طبقه A به مردم می فروختند و تعداد کمی سهام طبقه B را در اختیار خود می گرفتند و بدین وسیله شرکت را به طور کامل بدست می آوردند در سال های اخیر تجدید حیاتی در سهام عادی طبقه A برای هدف های وسیع تر ایجاد شد .یعنی سهام طبقه A به وسیله شرکت های کوچک جدیدکه در جستجوی کسب وجوه ازمنابع خارج ازشرکت می باشند به کار می رود .سهام عادی A معمولاً به عموم مردم فروخته می شودو سود سهام به آن تعلق می گیر د و ازطرف دیگر ,کلیه حقوق ناشی ازرای را هم داراست .به هر حال سهام عادی ازطبقه B در اختیارسازمان دهندگان شرکت باقی می ماند ولی تا زمانی که شرکت قدرت کسب در آمد را به خوبی بدست نیاورده باشد ,سودی به آنها پرداخت نمی شود .مردم می توانند با استفاده ازسهام طبقه بندی شده ,در شرکتی که دارای رشد است و محافظه کرانه تامین مالی می کند,بدون این ک در آمدی را از دست بدهند ,موقعیتی بدست آوردند .
سهام موسس .سهام موسس با حدودی شبیه به سهام عادی طبقه B است ,واجد حق رأ ی انحصاری است و معمولاً تا چند سال حق دریافت سود سهام ندارد .
حق شفعه یا حق تقدم خرید سهام حق تقدم خرید سهام به دارندگان سهام عادی حق تقدم در خرید سهام عادی اضافی صادره را می دهد .این حق در قانون مدنی ایران به عنوان حق شفعه شناخته شده است و معمولاً د اساسنامه شرکت ها قید می شود .
منظور از اعطای این حق به سهامداران شرکت عبارت خواهد بود از : حفظ قدرت کنترل – حق تقدم قدرت کنترل و اداره شرکت را برای سهامداران فعلی حفظ می کند .اگر این پیش گیری به عمل نیاید ,مدیریت شرکت هائی که زیر علامت سوال قرار گرفته و توسط سهامداران فعلی آنها مورد انتقاد قرار می گیرند ,احتمال دهند که نسبت به تغییر آنان اقداماتی صورت می گیرد ,می توانند سهام عادی اضافی صادر و آنها را به دیگران یا به خود انتقال دهند و با متمرکز کردن تعداد زیادی سهام و در اختیار گرفتن آنها ,خود را از تغییر برهانند و برای همیشه بر مدیریت این قبیل شرکت ها باقی بمانند و کنترل و اداره آنها را دردست داشته باشند .
حمایت سهامداران دربرابرکاهش ارزش سهام .حق شفعه می تواند حمایتی مهمتر از حق کنترل نسبت به حفاظت منافع سهامداران ,به عمل آورد و آن این است که آنان را در برابررقیق شدن ارزش سهام یا کاهش ارزش آنها حفظ کند .مثلاً اگر شرکتی 1000 سهم عادی داشته باشد و قیمت بازار هر کدام از آنها 100 ریال باشد جمع ارزش بازار شرکت 000 ,100 ریال خواهد بود .حال گر مدیران شرکت تصمیم بگیرند که تعداد 1000 سهم دیگر بفروشند و بهای فروش هر سهم را 50 ریال در نظر بگیرند و مبلغ 000 ,50