فصل اول – کلیات مفهوم لغوی واژه اخلاق: اخلاق جمع کلمه خُلق به معنی سرشت باطنی انسان است و در مقابل آن خَلق به معنی شکل و صورت ظاهری انسان است.
تفاوت صفات نفسانی انسان: صفات نفسانی انسان یا ثابت و راسخ است که به آن ملکه گفته می شود و یا زودگذر و موقتی است که به آن حال گفته می شود.
اخلاق همان صفات ثابت و راسخ در نفس انسان است.
عوامل مؤثر در اخلاق: دو عامل مهمن که خُلق و خوی انسان را می سازد٬عبارتند از: الف) طبیعت یا وراثت و ذات ب) تمرین و تکرار که در نتیجه یادگیری و آموزش به دست می آید.
تعریف علم اخلاق: علمی که صفات خوب و بد را معرفی می کند و شیوه تحصیل آنها را آموزش می دهد و از اعمال و رفتار متناسب با آن صفات بحث می کند.
5- موضوع علم اخلاق: هر علمی درباره چیزی بحث می کند.
مثلاً علم پزشکی درباره بدن انسان و روان شناسی درباره رفتار انسان وعلم حساب در موضوع عدد بحث می کند.
موضوع علم اخلاق که از آن بحث می شود٬عبارتست از نفس و جان انسان.
6- هدف نهایی علم اخلاق: هدف علم اخلاق اسلامی این است که انسان را به اندازه استعداد خود٬مظهر اسماء و صفات خداوند قرار می دهند٬ یعنی در روح انسان صفات الهی ظاهر می شود و در این مسیر انسان کامل کسی است که رو به رو محل ظهور همه اسماء و صفات خداوند قرار گیرد.
فلسفه اخلاق: تحلیل و بررسی عقلانی مسائل بنیادی اخلاق را فلسفه اخلاق گوییم٬ مانند اینکه ملاک خوب و بد چیست و آیا اینکه اخلاق نسبی است یا مطلق؟
تربیت اخلاقی: راه کارهای عملی برای رسیدن به فضائل اخلاقی را تربیت اخلاقی می گوییم.
رابطه علم اخلاق با فقه: علم فقه علمی است که وظایف انسان را در مقابل خداوند بیان می کند.
مسائل فقهی دو جنبه دارند: الف) جنبه اخروی و ثواب و کیفر ب) جنبه دنیوی و صحیح یا باطل بودن عمل رابطه علم اخلاق با فقه در جنبه اخروی و ثواب و کیفر اعمال است.
رابطه علم اخلاق و حقوق: علم حقوق قوانین کلی است که برای اجرای عدالت وضع شده است.
رابطه علم اخلاق با حقوق دو طرفه است.
به معنا که اگر در جامعه عدالت ایجاد شود٬ زمینه مناسبی برای پرورش فضائل اخلاقی ایجاد می شود و اگر فضائل اخلاقی در جامعه ایجاد شود٬ از جرم و جنایت کاسته می شود.
رابطه علم اخلاق و عرفان عملی: عرفان دو جنبه دارد٬ عرفان نظری و عرفان عملی.
عرفان نظری مسائل عقلانی است که در موضوع خداشناسی و انسان شناسی به روش فلسفی بیان شده است.
عرفان عملی راه رسیدن انسان را به مقامات معنوی بیان می کند و اخلاق عرفانی را تشکیل می دهد.
علم اخلاق و رابطه آن با علوم تربیتی: علوم تربیتی برای پرورش استعدادهای انسلن در زمینه های مختلف از جمله: علمی٬ اخلاقی و حرفه ای تعریف شده است ولی علم اخلاق برای پرورش فضیلت های اخلاقی کاربرد دارد.
از تفاوت های دیگر علم اخلاق با علوم تربیتی می توان به نقش انگیزه و نیّت در اخلاق اشاره کرد.
مکاتب عمده و مهم اخلاقی: اخلاق فلسفی: در این مکتب محور مسائل اخلاقی اعتدال است.
هر فضیلت اخلاقی نقطه اعتدال میان دو رذیلت اخلاقی است که یکی در جانب افراط قرار گرفته و دیگری در جانب تفریط .
مثلاً: شجاعت که فضیلت اخلاقی است میان دو رذیلت تهّور( بی باک ) و جُبن ( ترس بی معقول ) قرار گرفته است.
از کتابهایی که به این روش نوشته شده می توان به کتاب های زیر اشاره کرد: الف) تهذیب الاخلاق و طهارۃ الاعراق – ابن مسکویه(عربی) ب) جامع السعادات – مولٰی محمد مهدی نواقی(عربی) ج) اخلاق ناصری – خواجه نصیر الدین طوسی(فارسی) اخلاق عرفانی: این اخلاق بر محور مبارزه با نفس بنا شده استو عارفان وصوفیان آن را رواج دادند.
از کتابهایی که به این روش نوشته شده است می توان موارد زیر را نام برد: الف) منازل السائرین – خواجه نصیر الدین طوسی ب) منطق الطیر- عطار نیشابوری ج) مثنوی معنوی – جلال الدین مولوی اخلاق نقلی: اخلاقی که براساس کتاب و سنّت تنظیم شده است.
در این روش بیشتر به توصیف مفاهیم اخلاقی و ارزش گذاری فضائل اخلاقی توجه شده است و مبادی اخلاق وراه کارهای آن کمتر مورد عنایت واقع شده است.
از کتاب هایی که به این روش نوشته شده می توان آثار زیر را نام برد: الف) احیای العلوم – محمد غزالی ب) المُحَجۃ البیضاء – فیض کاشانی فصل دوم – جاودانگی اخلاق در این فصل این پرسش مطرح می شود که آیا اخلاق نسبی است یا مطلق؟
و سپس آثار نسبی بودن اخلاق بررسی می شود و سرانجام دلایل مطلق بودن اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد.
مطلق بودن اخلاق به چه معناست؟
مطلق بودن اخلاق به این معنا است که گذاره های اخلاقی٬ وابسته به ذات موضوعات اخلاقی ونتایج آنها است نه شرایط محیطی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی.
مثلاً وقتی می گوییم عدالت خوب است٬ در صورت مطلق بودن اخلاق معنایش این است که عدالت ذاتاً یک ارزش است و موجب رسیدن انسان به کمال می شود و تحت هر شرایطی این ارزش ثابت است.
مقصود از نسبی بودن اخلاق چیست؟
نسبی بودن اخلاق به این معناست که خوبی یا بدی از ذات یک صفت یا رفتار انتزاع نمی شود(گرفته نمی شود) بلکه شرایط محیطی و اجتماعی و اقتصادی و...
تعیین کننده خوبی یا بدی یک صفت یا رفتار می باشد.
مثلاً کسی که اخلاق را نسبی می داند می گویید: نمی توان گفت عدالت یک ارزش ثابتی دارد بلکه ارزش یابی ارزش ان وابسته به شرایط مختلف است٬ ممکن است در جایی عدالت خوب باشد و ممکن است در جایی نابرابری کند.
انواع نسبی گرایی اخلاقی: الف) نسبی گرایی زیست شناختی: اصول اخلاقی وابسته به وضعیت متغیر زیستی فرد است.
ب) نسبی گرایی جامعه شناختی: اصول اخلاقی وابسته به اوضاع متغیر جامعه ای است که شخص در آن زندگی می کند.
ج) نسبی گرایی روان شناختی: اصول اخلاقی وابسته به وضعیت روانی فرد تغییر می کند.
اصول اخلاقی وابسته به وضعیت روانی فرد تغییر می کند.
د) نسبی گرایی فرهنگی: فضیلت و رزیلت های اخلاقی وابسته به آداب و رسوم جامعه تغییر می کند.
و) نسبی گرایی اقتصادی: فضیلت یا رذیلت بودن یک رفتار وابسته به وضعیت اقتصادی زیر است.
آثار و نتایج نسبی گرایی اخلاقی : سلب مسولیّت: کسی که اخلاق را نسبی می داند، احساس مسولیّت هم می کند، زیرا با نسبی گرایی اخلاقی می تواند هر جرم و جنایتی را توجیه کند.
بی ثمر بودن احکام اخلاقی: اگر اخلاق نسبی باشد همه کوشش های عالمان اخلاق بی نتیجه خواهد بود.
نفی کمال و جاودانگی دین: دین اسلام آخرین دین اسلامی است و بخشی از تعلیمات آن را آموزه های اخلاقی تشکیل می دهد و این آموزه ها برای همیشه ثابت هستند و در صورتی که اخلاق نسبی باشد، آموزه های اخلاقی اسلام هم با گذشت زمان ارزش خود را از دست می دهد.
شکاکیت اخلاقی: کسانی که اخلاق را نسبی می دانند می توانند درباره ارزش یک موضوع اخلاقی نظر قطعی بدهند.مثلا : اگر از آنها پرسیده شود که عدالت خوب است یا بد می گویند بستگی دارد و این شکاکیت است یعنی نمیداند خوب است یا بد.
برابری خدمتکاران با خیانت کاران: اگر اخلاق نسبی باشد نمی توان خدمتکار را تشویق کرد و نه می توان خیانت کار را تنبیه کرد زیرا شرایط هر کدام فرق می کرده است.
مطلق گرایی در اخلاق و دلایل آن: مقصود از مطلق گرایی در اخلاق آن است که ارزش های اخلاقی با شرایط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و مانند آن تغییر نمی کنند و در هر حال ارزش ثابتی دارند.
از نظر همه ادیان الهی و عالمان اخلاق ارزشهای اخلاقی ثابت و پایدار می باشد و از میان دلایلی که برای مطلق بودن اخلاق گفته شده فقط یک دلیل را بیان میکند دیدگاه علامه طباطبایی در باره علت مطلق بودن ارزشهای اخلاقی : برای اینکه این دلیل را بیان کنیم باید به چند مقدمه اشاره کنیم .
مقدمه اول: افعال اختیاری و اضطراری: افعال انسان به دو دسته تقسیم می شوند: کارهایی که با اراده و اختیار صورت می گیرد و تا انسان اراده نکند آنها انجام نمی شود به این کارها افعال اختیاری گفته می شود مانند : سخن گفتن و نوشتن.
افعال و کارهایی که اراده و اختیار انسان در انجام آنها نقشی ندارد، که به این کارها در اصطلاح افعال اضطراری گفته می شود مانند نفس کشیدن، کار دستگاه گردش خون و گوارش و ........
مقدمه دوم : رابطه میان اشیاء : رابطه میان دو چیز می تواند رابطه علّی و معلولی باشد.
مانند : رابطه حرارت با جوش آمدن آب که در اینجا گرما علّت جوش آمدن آب است، به این رابطه در اصطلاح رابطه علّی و معلولی گفته می شود که یک رابطه حقیقی است ، یعنی حقیقتا چنین رابطه ای در جهان خارج وجود دارد.
رابطه اعتباری و قراردادی : مانند رابطه چراغ قرمز و توقف ، به چنین رابطه ای رابطه اعتباری و قراردادی گفته می شود و علتش آن است که حقیقتا ً چنین رابطه ای در جهان خارج وجود ندارد و قابل تغییر و دگرگونی است.
مقدمه سوم : رابطه میان افعال اختیاری و نفس انسان : عالمان اخلاق و کسانی که د وادی معرفت قدم برداشته اند به این نتیجه رسیده اند که کارهای انسان که از روی اراده و اختیار انحام می دهد ، بر نفس آن تاثیر می گذارد.
بعضی افعال و کارها موجب ترقی نفس می شود و انسان را در وادی انسانیت به پیش می برد و بعضی کارها انسان را ساقط می کند و او را در مرحله حیوانیت وارد می کند و موجب تنزیل شخصیت انسان می شود .
اخلاق و صفات اخلاقی که انسان را در مسیر انسانیت به پیش می برند ، همان ارزشهای اخلاقی است و اخلاق و صفاتی که انسان را به وادی حیوانیت می کشاند ، همان صفات و ارزشهای غیر اخلاقی هستند.
پس میان افعال اختیاری و نفس انسان رابطه علّی و معلولی برقرار است که در همه شرایط و مکانها و زمانها و فرهنگها ثابت است ، همانطور که جوش آمدن آب بر اثر حرارت وابسطه به فرهنگ و آداب و رسوم جامعه و زمان نیست.
تفسیر استثناها: در بعضی موارد حقیقت را نباید گفت و برای همین گفتن دروغ مصلحت آمیز بهتر از راست فتنه انگیز است، یعنی در جایی که خون بی گناهی یا آبروی مؤمنی در میان باشد، نباید حقیقت رابیان کرد و اگر چنین است پس اشکال می شود که اخلاق نسبی است نه مطلق و اگر می گوییم مطلق است، چگونه این اشکال را جواب می دهیم؟
پاسخ: به این اشکال 3 پاسخ داده شده است که به ترتیب بیان می کنیم: موضوع حکم اخلاقی از همان ابتدا دارای قید و شرایطی است و در صورتی حکم اخلاقی برای موضوع صادق است که آن قید و شرایط موضوع موجود باشد.
مثلا ً: وقتی می گوییم راست گویی(موضوع) خوب(حکم اخلاقی) است این موضوع دارای قید و بندهایی است، مثلا ً راست گویی مفید(قید اول) و بدون مَفسده(قید دوم) و در صورتی راست گویی خوب است که این دو قید موجود باشد و در این صورت استثنایی وجود ندارد.
اصول اخلاقی استثنا نمی پذیرد اما در بعضی موارد یک فعل خارجی مصداق دو عنوان می شود.
مثلا ً: در مثال گذشته راست گویی از یک جهت خوب است زیرا حقیقت را بیان می کند و از جهت دیگر بد است زیرا موجب ریختن خون بی گناه می شود و در چنین جایی باید یک جهت را برگزید و عقل و شرع به ما دستور دادن تا آن جهتی را برگزینیم که مَفسده نداشته باشد.
وقتی می گوییم اخلاق مطلق است آنچه ثابت است و در گذر زمان و شرایطی اجتماعی و فرهنگی تغییر نمی کند، خوی و خصلت اخلاقی است و آنچه در مثالی که زده شده به عنوان استثنا بیان شده، فعل اخلاقی است کسی نگفته است.
فعل اخلاقی مطلق است.
درهمین مثال ملکه صداقت، که در نفس و جان انسان راستگو وجود دارد، یک ارزش ثابت است که وابسته به شرایط نیست و تغییر نمی کند ولی سخن گفتن یک فعل اخلاقی است که ممکن است به جا وشایسته باشد و ممکن است بی جا و ناشایست و در این صورت وابسته به شرایط تغییر می کند.
فصل سوم – عمل اخلاقی در این فصل چهار خوبی و بدی عمل اخلاقی مورد بحث قرار می گیرد.
عناصر ارزشمندی عمل اخلاقی: در یک تقسیم بندی عناصر لازم برای یک عمل خوب و ارزشمند اخلاقی را می توان به دو دسته تقسیم نمود: 1- عناصر فاعلی 2- عناصر فعلی عناصر فاعلی : شرایطی است که فاعل مربوط می شود که آنها دو