فصل اول : شناخت وارزیابی وضع موجود معرفی اجمالی شهرستان موقعیت جغرافیایی شهرستان شهرستان رشتخوار از جمله شهرستانهای خراسان مرکزی است که درجنوب شهرستان تربت حیدریه واقع شده است .درجنوب شرقی شهرستان رشتخوار ، شهرستان خواف و درجنوب غربی آن شهرستان گناباد قراردارد .
شهرستان تربت حیدریه از شمال شرقی ، و شمال غربی با این شهرستان جدید همسایه می باشد .
مرکز این شهرستان شهر رشتخوار است که درفاصله 165 کیلومتری جنوب مشهد و در ، 590 دقیقه تا ،590 طول شرقی و در 340 تا ، 350 عرض شمالی قراردارد .
ارتفاع شهرستان رشتخوار از سطح دریا 1300متر می باشد.
این شهرستان با وسعت 6/1359 کیلومتر مربع 5/1 درصد از وسعت استان خراسان را تشکیل می دهد .
شهرستان رشتخوار براساس آخرین تقسیمات کشوری درسال 82 دارای دوبخش مرکزی ، جنگل و 4 دهستان شعبه ، جنگل ، رشتخوار ، آستانه می باشد.
شهرستان رشتخوار طبق تقسیمات کشوری آبان ماه 1383 ازشهرستان تربت حیدریه جدا گردیده است .[1] بخش ها و مرکز بخش ، دهستانها و شهرهای شهرستان رشتخوار نام بخش مرکز بخش نام دهستان مرکز دهستان شهر جنگل جنگل شعبه جنگل شعبه جنگل رشتخوار مرکزی رشتخوار رشتخوارآستانه حسین آباد باسفر - 2-1 ویژگیهای طبیعی : الف ) توپوگرافی شهرستان رشتخوار از دوبخش کوهستانی و دشت تشکیل شده است .
ارتفاعات : این شهرستان از شمال به ارتفاعات کوه دوشاخ و کوه تربت ، از شرق به کوه کاوش ، دشت خواف و دشت زوزن از جنوب به کالشور و از غرب به کوه کوچه ، کال تجرود و تپه ماهورهای حد فاصل بین دشت جنگل و دشت فیض آباد محدود است .
بیش از نیمی از سطح شهرستان را ارتفاعات وتپه ماهورها تشکیل می دهند .
این ارتفاعات شامل کوه کوهیک ، شکسته گل نی ، وشکسته حاجی میر می باشد.
بلندترین قلل دراین ارتفاعات شامل قله بزما با ارتفاع 2005 متر و پائین ترین نقطه درمحل خروجی دشت جنگل 830 متر از سطح دریا می باشد.
دشت ها : دشت رشتخوار درمسیر جاده تربت به خواف و درطول جغرافیایی 590 و 590 و عرض جغرافیایی 340 تا 350 واقع شده است .
این دشت از شمال به ارتفاعات کوه دوشاخ و کوه تربت از شرق کوه کاوش و دشت خوان ، از جنوب به کوه کوهیک و شکسته گل نی واز غرب به کال تجرود و کوه کوچه محدود است .
مساحت این دشت 101000 هکتار برآورد شده است .[2] درجنوب دشت رشتخوار نیز دشت جنگل واقع شده است .
این دشت درطول جغرافیایی 340 تا 350 قرار دارد .
این دشت ازشمال به کوه شکسته گل نی ، شکسته حاجی میر و لاخ کوهیک ، از شرق به کال جنگلک و دشت زوزن ، از جنوب به کالشور و از غرب به تپه ماهورهای حدفاصل بین دشت جنگل و دشت فیض آباد محدود است .
مساحت این دشت 162700 هکتار می باشد.
ب ) زمین شناسی قدیمی ترین سازنده های منطقه درمحل دشت رشتخوار مربوط است به پرکامبرین که از سنگهای دگرگونی تشکیل شده و دردامنه جنوبی کوه بزما رخنمون دارد .سازندهای دوران دوم زمین شناسی از شیست ، شیل و ماسه سنگ ( ژوراسیک ) تشکیل شده که درارتفاعات کوه بزما یافت می شود .
از سازندهای دوران اول و دوم زمین شناسی دردشت جنگل اثری دیده نمی شود .
دوران سوم زمین شناسی از سنگهای آذرین ورسوبی مانند توف اندزیت اگلومرا و ماسه سنگ درست شده و درارتفاعات شمالی دشت رشتخوار دیده می شود .
این رسوبات اثر نامطلوب برکیفیت آب زیرزمینی دارند .
درمنطقه دشت جنگل نهشته های دوزان سوم گسترش زیادی دارند و شامل مارن و کنگلومرا و ماسه سنگ است .
سنگ کف دشت جنگل از این رسوبات درست شده و چون جنس آنها تبخیری است اثرنامطلوب برکیفیت آب زیرزمینی دارند.
مخروطه افکنه ها ، رسوبات آبرفتی دردشت در مسیر رودخانه های کال سالار ، شصت دره ، لس و رسوبات کویری متعلق به دوران چهارم زمین شناسی هستند .[3] دشت جنگل قسمتی از فرورفتگی حدفاصل بین توده لوت درجنوب و ایران مرکزی درشمال می باشد.
درارتفاعات شمالی دشت چندگسل بزرگ به موازات گسل کویری کشیده می شوند این گسلها درایجاد و تحولات زمین شناسی و وضعیت هیدرولوژی منطقه نقش موثر دارند .
همچنین درمورد زلزله خیزی این ناحیه می توان گفت : منطقه خراسان به همراه بندرعباس و کرمان و بلوچستان بیشترین تعداد زمین لرزه های بزرگ را به خود اختصاص داده اند .
از مهمترین هسته های فعال زلزله خیز نزدیک به تربت حیدریه ، میتوان به کاخک گناباد و قائنات اشاره نمود .[4] ج ) اقلیم منطقه آب و هوای منطقه از نوع خشک تانیمه خشک می باشد.
اقلیم دراین شهرستان که به لحاظ موقعیت جغرافیایی درشمال شرق ایران واقع گردیده درمقیاس سینوپتیکی تحت تاثیر توده های عمده هوایی به شرح زیر قرار میگیرد .
الف : توده های پرفشار سیبریایی ( با منشا ناحیه سیبری ) ب: توده های هوای مدیترانه ای ( با منشا اقیانوس اطلس و عبور از دریای مدیترانه ) ج : توده های هوای شمالی و غربی ( با منشا اقیانوس اطلس و عبور از خشکی ) د : جریان های روی اقیانوس هند به عراتی مانسون هند ( با منشا اقیانوس هند ) ه : جریانهای هوای صحرایی ( با منشا صحرای عربستان ) میزان بارندگی درمناطق مرتفع و غرب حوضه ازشرق آن بیشتر است .
متوسط بارندگی درایستگاه هواشناسی تربت حیدریه ( غرب منطقه ) 267 میلی متر و درایستگاه ملک آباد 194 میلی متر گزارش شده است .
درجنوب شهرستان که آب و هوای منطقه با اقلیم خشک و کویری نزدیک می شود ، حداکثر و حداقل مطلق درجه حرارت هوا ( درایستگاه مهنه ) به ترتیب 46 و 12- درجه سانتی گراد گزارش شده است .
میزان بارندگی دراین بخش از شهرستان 177 میلی متر می باشد .
این شهرستان درکل درمنطقه ای با بارشهای سالیانه از تیپ زمستانی یعنی تابستانهای خشک و بدون باران ودوره یخبندان طولانی قرار دارد.
میزان تبخثیر درمنطقه به علت بالابودن درجه حرارت هوا زیاد است و متوسط آن دراین منطقه ، 1405 میلی متر گزارش شده است .
طول دوره یخبندان طولانی است و ممکن است تا 5 ماه نیز به طول بینجامد .
رطوبت نسبی منطقه پائین است و حداکثر از 40 درصد تجاوز نمی کند .
به علت شرایط خصوصیات اقلیمی به ویژه رودخانه هایی که از ارتفاعات شمالی شهرستان سرچشمه می گیرند درنواحی بالا دارای آب دائمی بوده و تادشتهای پائین به رودخانه های فصلی تبدیل می گردند .
از مهمترین جریانات منطقه ، رودخانه های ششطراز ، شصت دره ، کال سالار ، ازغند ، قلعه جوق و کال شور می باشد .[5] د) منابع آب - منابع آب سطحی : رودخانه های کال سالار وکال شصت دره که ازجمله رودهای باجریان دائمی آب می باشند .
پس از مشروب ساختن قسمت های مختلف دشت زاوه به دشت رشتخوار وارد می شوند.
کال سالار که پس از دریافت جریان کال هبی وارد دشت می شود درنهایت به کال شور می پیوندند.
این رود بزرگترین رودخانه ناحیه مورد بررسی است که طول جریان اصلی آن به حدود 140 کیلومتر می رسد .
ازرودخانه های مهم دشت رشتخوار که رژیم آبدهی دائم دارند ، میتوان از کال شاه بینه ، کال کاهیجه و کال بند بیشه نام برد.
مازاد آب این رودخانه ها پس از مصرف به طرف دشت جنگل امتداد می یابد.
دشت جنگل دارای آب ورودی از دشت رشتخوار است که مقدار آن قابل برآورد نیست ( از رودکال سالار ) جدول شماره (2) توان بالقوه ومنابع آب سطحی دشتها را ارائه میدهد .
- منابع آب سطحی : رودخانه های کال سالار وکال شصت دره که ازجمله رودهای باجریان دائمی آب می باشند .
جدول شماره (2) توان بالقوه منابع آب سطحی دشتها وسعت اراضی آرایش و باغات درجدول منظور نشده است .
جهت توسعه بهره برداری از منابع آب سطحی رودخانه ها ومسیلها ، تعدادی پروژه های احداث سدهای کوتاه درنظر گرفته شده است .
درتعدادی از آبراهه ها و رودخانه های دشت رشتخوار بندها ومخازن کوچک تامین آب احداث گردیده است که اغلب به منظور تغذیه سفره های آب زیرزمینی ساخته شده است .
3-1 ویژگیهای انسانی : شهرستان رشتخوار زمانی بخشی از شهرستان تربت حیدریه به شمار می رفت .
این منطقه درشمار مناطق محدودی از استان خراسان است که مورد هجوم و مهاجرت افاغنه قرارنگرفته و به همین جهت برخلاف سایر مناطق استان که به علت جذب مهاجرین افغانی دارای روندهای افزایشی جمعیت بوده اند و این شهرستان از این شرایط مستثنی بوده است.
رشتخوار درسال 1370 تبدیل به شهر شده است رشد جمعیت شهر رشتخوار طی دهه های 1375-1365 معادل 4/3 درصد گزارش شده است .
باتوجه به کوچکی اندازه جمعیت ، حجم مهاجرپذیری آن ارقام محدودی را نشان میدهد .
باتوجه به طرح توسعه وعمران ( جامع ) ناحیه ( شهرستان تربت حیدریه ) برای روند تحولات آینده منطقه چنین برنامه ریزی شده است که شهرهایی کوچک مانند رشتخوار قادرگردند بخشی از فشار مهاجر پذیری به شهر تربت حیدریه را کاهش دهند و تعدادی از مهاجرین روستایی این شهرستان را پذیرا باشند .
درفاصله سالهای 1375-1365 بیشترین رشد جمعیت روستایی شهرستان تربت حیدریه دربخش رشتخوار ( شهرستان رشتخوار کنونی ) با 4/1 درصد اتفاق افتاده است .
این شهرستان درسال 1375دارای 159 آبادی بوده است که از این تعداد 54 پارچه آبادی مسکونی بوده و 105 پارچه آبادی خالی از سکنه بوده است .
تعداد جمعیت : درآبانماه سال 1375 ، جمعیت شهرستان رشتخوار 52975 نفر اعلام شده است .
ازاین تعداد 26413 نفر مردم (9/49 درصد ) و 26562 نفر زن (1/50 درصد ) بوده اند .
نسبت جنسی درسال 1375 براساس آمار فوق 99 نفر محاسبه شده است .
توزیع جمعیت براساس آمار سال 1375 ، 21195 نفر ( 9/39 درصد ) از جمعیت این شهرستان درنقاط شهری زندگی می کرده اند .
از این تعداد 10445 نفر مرد ( 3/49 درصد ) و 10750 نفر ( 7/50 درصد ) زن بوده اند .
همچنین تعداد جمعیت ساکن درنقاط روستایی 31960 (1/60 درصد ) گزارش شده است .
باتوجه به مساحت این شهرستان 4/4294 کیلومتر مربع ، تراکم جمعیت معادل 3/12 نفر درکیلومتر مربع محاسبه شده است .
نیروی انسانی درسال 1375 ، تعداد جمعیت فعال دراین شهرستان 13895 نفر اعلام شده است .
از این تعداد 12114 نفر ( 2/87 درصد ) شاغل و 1781 نفر ( 8/12 درصد ) بیکار می باشند .
تعداد شاغلین دراین شهرستان 12114 نفر ، 8/0 درصد کل شاغلین استان (1524713 نفر ) می باشد.
تعداد جمعیت 10 ساله و بیشتر این شهرستان 36913 نفر برآورد گردیده است .
بنابراین تعداد جمعیت غیرفعال 21881 نفر اعلام شده است .
تعداد 1137 نفر نیز موارد نامعلوم گزارش شده است .
ازاین تعداد جمعیت غیرفعال اقتصادی ، تعداد 7627 نفر محصل (9/34 درصد ) 11006 نفر خا نه دار (2/50 درصد ) ، 1210 نفر بدون کار (5/15 درصد ) و 2038 نفر ( 4/9 درصد ) دارای درآمد و بدون کار می باشند .
تحولات جمعیت ( روستایی ) درسال 1355 این شهرستان به عنوان یکی از بخشهای شهرستان تربت حیدریه درتقسیمات سیاسی کشور معرفی گردیده است .
دراین سال این بخش د ارای 27726 نفر جمعیت بوده است .
درسال 1365 این میزان به 41033 نفر افزایش یافته است .
میزان رشد سالیانه جمعیت دراین فاصله زمانی 9/3 درصد محاسبه شده است .
درسال 1375 این شهرستان دارای 52975 نفر جمعیت بوده است .
نرخ رشد دهه 1375-1365 شهرستان رشتخوار 6/2 درصد محاسبه شده است .
جدول شماره (3) تعداد جمعیت نرخ رشد شهرستان را دردهه های متفاوت ارائه می دهد.
جدول شماره (3) تعداد جمعیت ونرخ رشد جمعیت روستایی شهرستات رشتخوار درسالهای مختلف سرشماری 4-1 ویژگیهای اقتصادی نتایج و تحلیل ساختار اقتصادی شهرستان رشتخوار براساس آمار سال 1375 نشان میدهد که سهم شاغلین شهرستان دربخش صنعت 5/12 درصد ، دربخش کشاورزی ، 3/50 درصد و بخش خدمات 2/37 درصد می باشد.
بخشهای مختلف فعالیت اقتصادی به شرح زیر مورد بررسی قرار می گیرد .
کشاورزی از کل شاغلین شهرستان رشتخوار (12114 نفر ) سهم این بخش 3/50 درصد است .
وجود شرایط مناسب طبیعی از جمله نوع اقلیم و منابع آب و خاک به همراه نیروی انسانی لازم موجب شاخص بودن بخش کشاورزی دراین شهرستان می باشد.
شهرستان رشتخوار از نظر تولید محصولات استراتژیک مانند گندم ، چغندرقند ، پنبه ، زعفـران ، انار و بادام سهم قابل توجهی را از کل تولیدات استان به خود اختصاص می دهد .
1/2 درصد از سطح زیر کشت دراستان خراسان ، 6/2 درصد سطح زیرکشت گندم و جو ، 7/0 درصد سطح زیر کشت چغندرقند و 1/9 درصد زیرکشت پنبه ، از لحاظ منابع آبی این شهرستان دارای استعداد قابل توجهی می باشد.
جدول شماره (4) سطح زیرکشت محصولات فوق را درمقایسه با استان ارائه می دهد .
جدول شماره (4) سطح زیرکشت محصولات استراتژیک درشهرستان