چکیده هدف از مطالعه شناسایی کلیه زیستگاههای پرنده در استان، تخمین جمعیت پرنده، شناسائی عادات و رفتار، شناسایی عوامل تهدید کننده زیستگاه و گونه و در آخر ارائه پیشنهادات کاربردی در جهت حفظ و احیا گونه سیاه خروس و زیستگاههای مختلف آن چه در داخل و چه در خارج از محدوده حفاظت شده ارسباران می‌باشد.
روش تحقیق بر مبنای جمع آوری اطلاعات و عملیات میدانی بوده که در جهت شناخت زیستگاههای پرنده در محدوده استان، بررسی وضعیت زیستگاه و تخمین جمعیت پرنده در هر یک از زیستگاههای شناسایی شده، انجام گرفته است.
به منظور تعیین پراکنش پرنده، علاوه بر جمع آوری اطلاعات محلی اقدام به تهیه مدل از زیستگاه مادر شد که با تعمیم آن در سایر مناطق به همراه عملیات میدانی, زیستگاههای جدیدی شناسائی گردید که در آن زیست جای پرنده (لک) شامل محلهای لانه گزینی، جوجه آوری، تغذیه، شناسائی گونه های گیاهی مدنظر قرار گرفته است.
در مورد تخمین جمعیت پرنده به علت ناهمگونی منطقه پراکنش و ازهم گسیخته بودن زیستگاهها، روشهای آماری متداول کارائی نداشت.
لذا ابتدا سعی شد ازطریق روش معمول (capture-sighting) تعدادی از پرندگان نر علامتگذاری و رهاسازی شوند؛ ولی این روش به دلایل مختلف مفید واقع نگردید.
لذا اجبارا اقدام به شناسائی مناطق لک گردیده و در طول اردیبهشت ماه با مشاهده مستقیم در ساعات اولیه صبح (5:30 تا 9) و ساعات آخر روز (6 تا 8:30) تعداد پرندگان نر در این مناطق شمارش گردید.سپس نسبت پرندگان نر به ماده در 6 منطقه تجمع در داخل منطقه امن و 6 منطقه تجمع در داخل منطقه حفاظت شده، بررسی و معلوم شد که در 70% این مناطق نسبت پرنده نر به ماده سه به یک می‌باشد.
لذا در این مطالعه تعداد پرنده نر و ماده سه به یک محاسبه گردیده است.
پس از شناخت و بررسی داده‌های زیستگاه های مورد مطالعه، جمعیت موجود در آنها تلفیق و جمع بندی شده و بر مبنای عوامل زیست محیطی و اکولوژیکی در جهت بهره وری بهینه و حفاظت پایدار، برنامه‌های مدیریتی زیستگاهها به تفکیک مشخص شده است.
واژه های کلیدی: تجمع گاه (لک)، منطقه امن کلن، سیاه خروس قفقازی 1-1 مقدمه تا دهه 1950 چنین تصور می‌شد که سیاه خروس قفقازی تنها در کوهستانهای قفقاز و شمال شرقی ترکیه یافت می‌شود.ولی در دهه 1960 شایعات وجود یک پرنده قابل شکار سیاه رنگ در جنگلهای کوهستانی کلیبر در شمال آذربایجانشرقی قوت گرفت.لذا برای اولین بار در تیر ماه سال 1350 آقای سیفعلی شهسواری نیا مدیر کل وقت محیط زیست آذربایجانشرقی موفق به دیدن سیاه خروس گردیده و طی گزارش هیجان انگیزی وجود این پرنده را در دره کلن دوغرون مورد تائید قرار داد.
در حال حاضر سیاه خروس در حوزه های آبخیز رودخانه های ایگلنه چای و مردانقم چای در داخل و خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران پراکنش دارد؛ و این در حالیست که علیرغم حفاظت پرنده در محدوده حفاظت شده ارسباران، این گونه منحصر به فرد در خارج از منطقه حفاظت شده بدون پوشش حفاظتی به همراه معضلات مختلفی همچون تعلیف خارج از ظرفیت مراتع و حتی تعلیف جنگلها، شکار و غیره با آینده ای نا مطمئن به حیات خود ادامه می‌دهد.
بدون شک حفاظت و مدیریت زیستگاههای پرنده با توجه به روند سریع تخریب محیط زیست الزامی بوده و انجام آن بدون همکاری و همیاری مؤثر ساکنین این مناطق امکان پذیر نمی‌باشد.امید است که این مطالعه مقدمه ای باشد برای حفاظت بهینه از زیستگاههای این پرنده کمیاب.
در این تحقیق سعی شده است که پس از آشنائی با پراکنش پرنده،خصوصیات زیستگاهی، عادات و رفتار، روش مطالعه و عملیت میدانی و نیز الگویی جهت برآورد جمعیت گونه ارائه شود.
1-2- پیشینه مطالعاتی 1-2-1- پیشینه مطالعاتی در قفقاز: قدیمی‌ترین مطالعات مربوط به سیاه خروس توسط Lorenz در سال 1887 و Noska در سال 1895 انجام یافته است.
ولی Averin از سال 1935 تا 1938 پرنده را بطور دقیق مورد مطالعه قرار داده و زیستگاههای سیاه خروس را بطور کلی در سرتاسر مناطق میشکنسکی تا قفقاز علیا و سفلی بررسی نموده است.
این مطالعات شامل پراکنش، مشخصات زیستگاه، زیست‌جای، جمعیت، اتولوژی، زادآوری، تغذیه و زمستان‌گذرانی پرنده می‌باشد.
Densentive و Gladikov در سال 1952 در مورد ساختمان اجتماعی و رفتار پرنده، مقاله ارائه نموده‌اند.
در سال 1971 آ.ای.خان محمداف در کتاب ماکیان (ترجمه احمد حاجی زاده لیل آبادی) بخشی از کتاب را به سیاه خروس قفقازی اختصاص داده است؛ که شامل پراکنش پرنده در جمهوری آذربایجان و بیولوژی پرنده می‌باشد.
این مطالعه بخاطر نزدیک بودن زیستگاههای دو سوی ارس از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار می‌باشد.آخرین مقاله‌ای که بدست آمد، مربوط به مطالعات دو نفر از پرنده شناسان روسی بنامهای potapov و pablova بود که در سال 1977 ارائه نموده‌اند که بیشتر شامل مشخصات زیستگاه رفتار پرنده، تغذیه و سازمان اجتماعی آن می‌باشد.
1-2-2- پیشینه مطالعاتی در ایران: قدیمی‌ترین گزارش مشاهده سیاه خروس در اواخر سال 1349 توسط آقای امان‌الله خاذن – بخشدار وقت کلیبر- می‌باشد.ایشان طی نامه‌ای وجود پرنده بزرگ سیاهی را در مناطق کوهستانی کلیبر به استانداری اعلام می‌نمایند.
در تیرماه سال 1350 آقای سیفعلی شهسواری‌نیا – مدیرکل وقت محیط زیست آ.شرقی – از منطقه بازدید کرد و موفق به دیدن چند قطعه سیاه خروس گردید.
سپس کارشناسان مختلفی چون D.A.Scatt در آذرماه سال 1350، قهرمانی در سال 1350، جمشید منصوری در سال 1353 و 1354 از منطقه بازدید و به‌طور کلی دکتر اسکات، جمعیت سیاه خروس موجود در منطقه حفاظت شده ارسباران را بین 250-200 قطعه برآورد می‌نماید.
F.B.Argyle – مشاور پرنده شناسی سازمان – در 29/01/1356 در راس تیم اعزامی از سازمان مرکزی از دره کلن و دوغرون و محدوده روستاهای خریل، مزگر، بالان و بهروز بازدید نموده که نتیجه آن گزارشی از مناطق مورد بازدید می‌باشد که شامل شناسائی زیستگاههای مورد بازدید و زیست‌جای پرنده می‌باشد.
جامع‌ترین مطالعه انجام یافته توسط تیم اعزامی از سازمان مرکزی در تاریخ مهرماه 1362 تحت عنوان " پروژه تعیین ضوابط احیا نسل سیاه خروس " از طرح تحقیقات حیات‌وحش کشور می‌باشد که بخش اول آن شامل گزارش بررسی ترکیب و ساختمان پوشش گیاهی زیستگاه سیاه‌خروس می‌باشد که توسط هنریک مجنونیان و جمشید منصوری از سازمان مرکزی و بهرام زهراد از دانشگاه شهید بهشتی، تهیه شده است.این بخش شامل درجه اهمیت گونه‌ای، خصوصیات فیزیکی منطقه، ترکیب و ساختمان پوشش گیاهی است.
آخرین مطالعه تحت عنوان " بررسی وضعیت گونه‌های نادر گیاهی و جانوری" توسط حمید امیربهبودی از طریق مرکز پژوهشهای علمی و صنعتی ایران- تبریز در سال 1374 صورت گرفته است.
این مطالعه شامل رده بندی، مشخصات زیستی و اکولوژیکی، پراکنش و مشخصات زیستگاهی، عوامل موثر در کاهش جمعیت، شناسائی زیستگاههای خارج از محدوده حفاظت شده ارسباران و پیشنهادات مدیریت زیستگاه می باشد.
1-3- پراکنش 1-3-1- پراکنش جهانی: جمعیت موجود این پرنده در کوهستانهای آلپ در کمربندی به ارتفاع 1500 تا 3000 متر از سطح دریا در قفقاز و قفقاز سفلی پراکنده می‌باشد.
سیاه خروس را در حوزه پشخا (قفقاز غربی) تا حوزه سامور (داغستان) در تمام اوقات می‌توان مشاهده کرد.پرنده در شیبهای جنوبی مناطق حاشیه قفقاز بزرگ حضور دارد.
تارفنسکی قفقاز جنوبی تا کاختیان یعنی تقسیم المیاه پور و آلازان در قفقاز سفلی، از کوههای گوریسکی تا مناطق قره باغ و بطور کلی در سرتاسر مناطق میشکنسکی تا قفقاز علیا و سفلی وجود دارد.
سیاه خروس قفقازی در کشورهای ذیل، در زیستگاههای ازهم گسیخته‌ای به وسعت 12200 کیلومتر مربع و به تعداد 68000 تا 84300 قطعه، به شرح زیر حضور دارد: الف- ارمنستان در 600 کیلومترمربع، به تعداد 300 تا 500 قطعه ب- گرجستان در 60000 کیلومترمربع، به تعداد 40000 تا 50000 قطعه پ- روسیه در 4000 کیلومترمربع، به تعداد 25000 تا 30000 قطعه ت- ترکیه در 600 کیلومترمربع، به تعداد 1000 تا 1500 قطعه ث- جمهوری آذربایجان در 700 کیلومترمربع، به تعداد 1500 تا 2000 قطعه ج- ایران در 300 کیلومترمربع، به تعداد 200 تا 300 قطعه در حقیقت زیستگاههای سیاه‌خروس کشور 4/2% از زیستگاههای جهانی پرنده و جمعیت موجود در کشور، شامل حداکثر 35/0% از جمعیت جهانی پرنده می‌گردد.
مناطق پراکنش سیاه خروس قفقازی در جهان 1-3-2- پراکنش در ترکیه: از کشور ترکیه یک گزارش در قسمت محدودی از مناطق ساحلی دریای سیاه توسط (USSR) (ost) در درست می‌باشد.
گزارش دیگر مربوط به (Novanov 1951) می‌باشد که سیاه خروس را در نواحی آژدارا و لاسین گزارش می‌نماید.
همچنین Ardahan tarim il mudurlugu اشاره می‌کند که dag horuzu (خروس کوهی یا همان سیاه خروس) در منطقه Kuzeydog مشاهده شده‌است.با این حال طی مراجعه جناب آقای مهندس محمدرضا مسعود - کارشناس حیات وحش اداره کل محیط زیست استان آ.شرقی- به دانشکده علوم پایه دانشگاه غازی آنکارا در تابستان 1377 و صحبت با اساتید مربوطه، مدرکی دال بر وجود سیاه خروس در ترکیه پیدا نکرده‌اند.
مضافا اینکه آقای دکتر ناظرعدل در تیرماه سال 1380، ضمن سفر به ترکیه طی مذاکره‌ای که با اساتید دانشکده کشاورزی دانشگاه آنکارا داشتند، فرمودند که سیاه خروس را در ترکیه نمی‌شناسند.
در هر حال سیاه خروس در چک لیست پرندگان ترکیه وجود ندارد.
1-3-3- پراکنش در جمهوری آذربایجان: آ.ای.خان محمداف، در مناطق زیادی از آذربایجان همانند ملمرج، بیوک، باباداغ، و در شاه‌داغ گوسار در بالادست جنگل ونیز نزدیک روستاهای قوزون، لزریعنی در دامنه کوهها و همچنین ییلاقات مورو، آغ کمال، مناطق کوهستانی گده ئی و ...
مشاهده نموده است.
وی سیاه خروس های جمهوری آذربایجان را در چهار بخش طبیعی در مناطق مختلف آذربایجان پراکنده دانسته و معتقد است که تمامی این مناطق با یکدیگر ارتباط دارند.
بطورکلی پراکنش پرنده در سلسله جبال قفقاز کوچک از سمت غرب یعنی از ارمنستان شروع شده و در شرق به گده ئی منتهی می‌شود و در قفقاز بزرگ از گرجستان گذشته و در زنگیلان تمام می شود.
وی سیاه خروسهای جمهوری آذربایجان را در چهار بخش طبیعی در مناطق مختلف آذربایجان پراکنده دانسته و معتقد است که تمامی این مناطق با یکدیگر ارتباط دارند.
عقب نشینی سیاه خروس از مناطق شمالی قفقاز بخاطر قطع درختان و افزایش تعلیف دام می‌باشد.
خان محمداف اعتقاد دارد که احتمالا قبل از دوران یخبندان، محدوده انتشار این پرنده بسیار وسیع بوده و در اواخر دوره، تغییر شرایط آب و هوایی باعث کاهش محدوده انتشار آن شده است و به همین سبب حوزه انتشار آن فقط به ارتفاعات کوهها محدود گشته است.
1-3-4- پراکنش در ایران: سیاه خروس در مناطق کوهستانی شمال استان آذربایجان شرقی در محدوده شهرستانهای اهر و کلیبر از "43/′ 38 تا "52/′ 38 عرض شمالی و از "32/′ 46 تا "48/′ 46 طول شرقی در منطقه‌ای با وسعت تقریبی 10000 هکتار در داخل محدوده منطقه حفاظت شده ارسباران و 20000 هکتار در مناطق آزاد غربی در دو حوزه آبخیز رودخانه‌های ایلگنه‌چای و مردانقم‌چای، با وسعت کل 30000 هکتار پراکنده می‌باشد.
این منطقه پراکنش در محدوده روستاهای 1- بنه داغی، 2- نبی‌جان، 3- اردشیر، 4- خوینری، 5- کلاسور، 6- خریل، 7- مزگر، 8- بالان، 9- بهروز، 10- دمیرچی‌حدادان و 11- بندیل، در داخل محدوده حفاظت شده ارسباران و 1- سیدلر، 2- خوینرود، 3- اوزی، 4- کاکاور، 5- طویل، 6- اجاق کندی، 7- دیشگدیگی، 8- نیروان، 9- پیروان (خالی از سکنه)، 10- دنگاه، 11- ونستان، 12- کرینگان، 13- اولی، 14- خاک وانق و 15- کلم، در خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران قرار گرفته است.
2-1- معرفی منطقه حفاظت شده ارسباران: 2-1-1- وسعت و حدود جغرافیایی: منطقه حفاظت شده ارسباران به مساحت حدود 4/80194 هکتار، در شمال‌شرقی استان آذربایجان شرقی، جنوب رودخانه مرزی ارس، 60 کیلومتری شمال شهرستان اهر و 5 کیلومتری غرب شهرستان کلیبر قرار دارد.
مختصات جغرافیایی محدوده حفاظت شده ارسباران براساس مختصات محدوده تصویر ماهواره‌ای U.T.M و تبدیل آن به مختصات جغرافیایی در َ39 ْ46 تا ً41 َ1 ْ47 طول شرقی و ً41 َ43 ْ38 تا ً11 َ8 ْ39 عرض شمالی واقع شده است (نقشه شماره 1 موقعیت جغرافیایی منطقه حفاظت شده ارسباران را در استان آذربایجان شرقی و ایران نشان می‌دهد).
این منطقه براساس مصوبه شماره 43 مورخ 20/9/1352 شورایعالی حفاظت محیط زیست و با توجه به بند «ب» ماده 3 قانون شکار و صید، موضوع محدودیتها و ممنوعیتهای مکانی منطقه ممنوعه کلیبر واقع در استان آذربایجان شرقی، حدود و مشخصات ذیل حفاظت شده اعلام و بنام منطقه حفاظت شده ارسباران موسوم گردیده است.
2-1-1-1- حدود چهارگانه جغرافیایی : شمال : از مصب رودخانه قره سو(کلیبرچای) به رودخانه ارس به طرف جنوب غربی در امتداد رودخانه ارس تا مصب ایلگنه‌چای به رودخانه ارس.
غرب : از محل تلاقی رودخانه ایلگنه‌چای با رودخانه ارس بطرف جنوب در امتداد رودخانه ایگلنه‌چای تا محل اتصال آبریز قریه نبی‌جان با رودخانه ایلگنه‌چای.
جنوب : از محل تلاقی آبریز قریه نبی‌جان با رودخانه ایلگنه‌چای بطرف شمال در امتداد آبریز تا قریه نبی‌جان و از قریه نبی‌جان به طرف شمال و شمال‌شرقی پس از عبور از خط‌الرأسهای ارتفاعات کانار، قندران‌باشی (گندره باشی) زالی بیچن تا شرق قلعه توپخانه واقع در شمال گردنه خریل، سپس از این نقطه بطرف شرق در امتداد خط‌الرأس