دانلود مقاله بررسی زیست محیطی و فلوریستیکی دامنه های جنوب غربی رشته کوه بینالود

مطالعه حاظر، بررسی زیست محیطی و فلوریستیکی گیاهان دامنه های جنوب غربی ارتفاعات کوه بینالود در شمال شهرستان نیشابور با وسعتی حدود 500 کیلومتر مربع است.

این مطالعه به منظور شناخت گونه های گیاهی و بویژه شناسایی گونه های کمیاب و در معرض انقراض و همچنین برای افزایش دانش ما در مورد محیط زیست این منطقه انجام شد، چرا که اولین قدم در راه حفظ محیط زیست، شناخت دقیق و علمی آن می باشد.

پوشش گیاهی منطقه شامل 488 گونه و زیرگونه متعلق به 301 جنس از 67 خانواده ی گیاهی است که از بین آنها تعداد 20 گونه جزو گیاهان کمیاب و در معرض انقراض می باشند.

تروفیت ها با 88/36 درصد شکل زیستی غالب را دارند و همی کریپتوفیت ها و کامفیت ها به ترتیب با 01/34 و 68/11 درصد اشکال زیستی بعدی را تشکیل می دهند.

از نظر نوع ناحیه ی رویشی، 66/52 درصد گیاهان آن از عناصر رویشی ایرانو-تورانی و بقیه مربوط به دو، سه یا چند ناحیه ی رویشی بوده و یا پراکنش جهانی دارند.

زیستگاه های منطقه را از روی نوع رویش گیاهی، نوع بستر و میزان دسترسی گیاهان به آب، می توان به هفت زیستگاه دشتی و مسطح، صخره ای، دامنه های مرطوب،دامنه های خشک ، زیستگاه های آبی، واریزه ها و مناطق تخریب شده تقسیم کرد.

فصل اول: کلیات
1- رشته کوه های بینالود
بینالود سلسله ارتفاعی به با روند تقریبی شمال غربی - جنوب شرقی در حدفاصل شهرستانهای مشهد و نیشابور در استان خراسان واقع است (پیوست1).

این رشته کوه دارای قله های متعددی است که بلندترین آنها با 3211 متر ارتفاع دارد، همچنین قله شیر باد 3200 متر و قله زرگران با 3100 متر ارتفاع در جنوب قله بینالود-که بلندترین قله استان خراسان می باشد- قرار دارند.

کلیه آبریزهای شمالی این کوهستان به کشف رود و آبزیزهای جنوبی آن به کال شور می ریزد .

روستاهای مهمی چون زشک، شاندیز، طرقبه،گلمکان در دامنه های شمالی و روستاها و شهرهایی مانند پیوه ژن، درود، خرو و میرآباد در دامنه های جنوبی آن قرار گرفته اند.

از لحاظ زمین شناسی رشته کوه های بینالود بین پلیت مستحکم توران و خرده قاره ایران مرکزی محاط شده است.

مرز جنوبی آن گسل میامی یا گسل شاهرود و حد شمال غربی آن را گسل سمنان می دانند.

گسترش واقعی این زون بین نواحی شمال سبزوار و نیشابور تا مشهد است ولی با توجه به اینکه در زون مورد بحث زمین های دگرگون شده وآزرینی وجود دارد که در آن سوی مرز (افغانستان) نیز قابل تعقیب است بنابراین، حد شرقی این زون را به ادامه هندوکش غربی در افغانستان محدود می کنند.(2)
این زون بخشی از البرز را شامل است که از نظر زمین شناسی، اختصاصات ویژه ای دارد.

گاهی واحد زمین شناسی بینالود را زون تدریجی بین ایران مرکزی و البرز درنظر می گیرند، زیرا رسوبات و رخساره های پالئوزوئیک این زون شبیه البرز است و گاهی آنرا جزئی از ایران مرکزی درنظر میگیرند که در آن رسوبات اپی کنتینانتال پالئوزوئیک تقریباً در همه جا دیده میشود، ولی در بخشهای بالاآمده (هورست) به طور محلی، قسمت هایی از ردیف های رسوبی حذف شده و در آن نبود چینه شناسی مشخص دیده می شود.

به علاوه، زون مزبور، طی دونین پسین - کربنیفر با البرز غربی و مرکزی و درپرمین با سایر قسمتهای ایران از نظر حوضه رسوبی وضع تقریباً مشابهی داشته و در ارتباط بوده است (2).
مجموعه آذرین و دگرگونی این زون که به ویژه در جنوب و مغرب مشهد بیرون زدگی دارد، شامل سه فاز دگرگونی ناحیه ای و دو مرحله گرانیت زایی است و در آن توده های اولترابازیک نیز وجود دارد.

در مورد سن این مجموعه های دگرگونی و آذرین اتفاق نظر وجود ندارد، برخی آن را پرکامبرین و بعضی به ژوراسیک نسبت می داده اند، ولی شواهد زمین شناسی و تعیین سن مطلق نشان داده است که فازهای دگرگونی و گرانیت زایی اولیه آن به فاز کوهزایی هرسی نین و بعدها در تریاس میانی نیز مجموعاً تحت تأثیر دگرگونی های سیمرین پیشین قرار گرفته است(2).
ادامه قسمتی از عملکرد کوهزایی هرسی نین را که از تیان شان - پامیر - هندوکش به جنوب مشهد می رسد، نوعی فرورانش پوسته اقیانوسی (اقیانوس پالئو تتیس) می دانند.

در این زون رسوبات کامبرین فسیل دار وجود داشته و طی سیلورین و دونین زیرین، دریای مشترکی شمال شرق ایران و ایران مرکزی را فرا می گرفته، زیرا رسوبات مشابهی طی این مدت در بینالود و ایران مرکزی بر جای گذاشته شده است.

ارتباط مزبور تا کربونیفر زیرین نیز وجود داشته است در حالی که در البرز رابطه مزبور به کلی قطع شده.

این وضعیت را به حرکات خشکی زایی اواخر دونین مربوط می دانند و کنگلومرای قاعده ای کربونیفر زیرین را دلیل این حرکات ذکر می کنند(2).

رسوبات کربونیفر فوقانی در بینالود، شامل مجموعه ای از ماسه سنگ کوارتزیتی سیاه رنگ و شیل است که تا اندازه ای شبیه تشکیلات سردر(طبس - ایران مرکزی) است.

رسوبات تریاس البرز با ایران مرکزی تفاوت داشته ولی در بینالود، هیچ نوع رسوبی در تریاس تشخیص داده نشده است.

تنها در منطقه آق دربند (100 کیلومتری شرق مشهد) رسوبات شیل و ماسه سنگ همراه با لایه های آهکی آمونیت دار وجود دارد که آن را به تریاس میانی و فوقانی مربوط می دانند(2).
گسل سنگ بست - شاندیز مجموعه دگرگونی پالئوزوئیک و توده های نفوذی جنوب مشهد را از اسلیت و ماسه سنگهای سازند شمشک (رتیو - لیاس) و رسوبات جوان تر مجزا می کند.

با حرکات کوهزایی سیمرین پیشین و پس روی دریا، محیط مناسبی برای رشد گیاهان در این منطقه فراهم شده است.

در زون بینالود، رسوبات ژوراسیک در بسیاری از نقاط به طور هم شیب رسوبات پالئوزوئیک و مجموعه های دگرگونی را می پوشاند و در کنگلومرای قاعده ای آن می توان قطعات مختلف و فراوان دگرگونی و آذرین پالئوزوئیک را پیدا کرد.

رسوبات لیاس نیز مشابه رسوبات سازند شمشک البرز است
و در آن گاهی لایه ماسه سنگ بین لایه ای وجود دارد که حاوی فسیل های گیاهی زیاد است.

رسوبات آهکی دوره کرتاسه نیز مشابه البرز بوده و در جنوب غربی قشلاق، گرانیت های مشهد را فرا می گیرد.

رسوبات پالئوژن در دامنه شمالی البرز و بینالود گسترش نداشته است.

در ضمن فعالیت شدید آتشفشانی ائوسن در این ناحیه به چشم نمی خورد.

رسوبات نئوژن البرز شرقی و بینالود شبیه ایران مرکزی است.

به علاوه رسوبات قرمز تخریبی و سایر لایه های ترسیر در جنوب بینالود وجود دارد ولی گسترش آنها بسیار محدود است(2).
2- معرفی منطقه ی مطالعه شده:
منطقه مورد مطالعه با وسعتی حدود 500 کیلومتر مربع در دامنه های جنوب غربی رشته کوه بینالود، در حد فاصل طول های جغرافیایی '15 °59 و '45 °58 شرقی و عرض های '8 °36 و '24 °36 شمالی قرارگرفته است(منابع 3 تا 7) به طوری که شهر خرو، روستای باغشن گچ و تمام نواحی و روستاهای مابین این دو منطقه را شامل میشود (پیوست1).

کمترین ارتفاع این منطقه 1300 متر و بیشترین ارتفاع حدود 2800 متر بالای سطح دریا می باشدبطوری که اختلاف ارتفاعی حدود 1500 متر در این منطقه مورد مطالعه قرار گرفته است.
در جدول 1 نام، مختصات جغرافیایی و ارتفاع بعضی از مهمترین مناطق و روستاهای منطقه آمده است.
3- اطلاعات هواشناسی منطقه:
اطلاعات مربوط به دما، بارش و رطوبت نسبی با استفاده از اطلاعات ایستگاه هواشناسی شهرستان نیشابور - که نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به منطقه می باشد - محاسبه شده است.

این اطلاعت در فاصله سالهای 1962 تا 1985 و 1991 تا 2000 ثبت شده است.
دما: میانگین دمای ماهانه در ژانویه (اواخردی و اوایل بهمن) کمترین مقدار خود را داشته، سپس افزایش یافته و در جولای به حداکثر مقدار خود می رسد و سپس تا ژانویه سیرنزولی طی می کند.

میانگین مینیمم دماها در ماهای ژانویه، فوریه و مارس یعنی فصل زمستان زیر صفر بوده و ماه های یخبندان را تشکیل میدهد.

سردترین ماه سال ژانویه وگرمترین ماه جولای میباشد (جدول 2).

بارندگی: مجموع بارندگی سالانه 9/239 میلیمتر و حداکثر میزان بارندگی در ماه مارس (اواخر اسفند واوایل بهار) می باشد (جدول 3).

رطوبت نسبی: رطوبت نسبی در گرمترین ماه، کمترین و در سردترین ماه بیشترین مقدار خود را داشته است (جدول 4).
رطوبت نسبی: رطوبت نسبی در گرمترین ماه، کمترین و در سردترین ماه بیشترین مقدار خود را داشته است (جدول 4).

فصل دوم: روش مطالعه برای انجام این مطالعه ابتدا نقشه های توپوگرافی منطقه (منابع 3، 4، 5، 6 و 7) تهیه و پس از شناسایی دقیق موقعیت منطقه عملیات صحرایی و جمع آوری نمونه ها آغاز گردید.

نمونه های گیاهی از تیر ماه 1381 تا فروردین 1383 هر ماه در فصول رویش جمع آوری شدند.

اطلاعات مربوط به زیستگاه، محل و تاریخ جمع آوری و همچنین برخی اطلاعات محلی در مورد گونه ها در هنگام جمع آوری نمونه ها ثبت شد.

تمام این نمونه ها به هرباریوم مرکزی دانشگاه تهران (TUH) منتقل شده و پس از خشک کردن و تثبیت آنها بر روی شیت های هرباریوم و شماره گذاری، شناسایی آنها با استفاده از منابع مختلف (منابع شماره ی 9 تا 28) انجام شد.

شکل زیستی گونه ها با استفاده از روش رانکیه (1934) و کرولوژی گونه ها با استفاده از منابع مختلف (منابع 9، 29، 30، 31) تهیه گردید و در نهایت اهمیت اقتصادی و زیست محیطی گونه های مختلف مشخص شد.

فصل سوم: نتایج و بحث 1- خانواده های گیاهی منطقه: در منطقه مطالعه شده تعداد 67 خانواده گیاهی وجود دارد.

از بین این خانواده ها، 54 خانواده از گیاهان دولپه، 10 خانواده از گیاهان تک لپه، یک خانواده از کلامیدوسپرمها و دو خانواده متعلق به نهانزادان آوندی است.

خانواده کاسنی (Asteraceae) با 71 گونه بیشترین فراوانی گونه را در منطقه دارد و بعد از آن به ترتیب خانواده های گندم (Poaceae) با 50 گونه، حبوبات (Fabaceae) با 43 گونه، شب بو (Brassicaceae) 30 گونه، میخک (Caryophyllaceae) با 72 گونه، چتریان (Apiaceae) با 22 گونه، نعناع (Lamiaceae) با 21 گونه، گاوزبان (Boraginaceae) با 20 گونه، لاله (Liliaceae) با 18 گونه و گل میمون (Scrophulariaceae) با 15 گونه بزرگترین خانواده های گیاهی منطقه را تشکیل می دهند.

جدول 5 نام خانواده های گیاهی منطقه، به همراه تعداد جنسها و گونه های هر خانواده را نشان می دهد.

2- جنسهای گیاهی منطقه: بر طبق جدول 5 تعداد 301 جنس گیاهی در منطقه وجود دارد.

بزرگترین جنس گیاهی منطقه جنس گون (Astragalus)با 14 گونه می باشد.

جدول 6 نام بزرگترین جنسهای گیاهی و تعداد گونه های هر جنس را نشان می دهد.

3- گونه های گیاهی منطقه: منطقه مطالعه شده دارای 487 گونه گیاهی می باشد (جدول 7).

از بین این گونه ها تعداد 393 گونه دو لپه، 92 گونه تک لپه، دو گونه پتریدوفیت و یک گونه کلامیدوسپرم است.

جدول 8 تعداد و درصد این گونه ها را نشان می دهد.

پیوست 2 تعدادی از تصاویر گونه های گیاهی و مناظر منطقه را نشان می دهد.

4- مقایسه ی فلور گیاهی منطقه و ایران: منطقه ی مطالعه شده در دامنه های جنوب غربی رشته کوه بینالود وسعتی حدود 500 کیلومتر مربع دارد که 03/0 % وسعت ایران می باشد.

تعداد خانواده ها 11/40 % کل خانواده های گیاهی ایران، تعداد جنسها 93/24% تعداد جنسهای ایران و تعداد گونه ها 44/6% تعداد گونه های گیاهی ایران می باشد (جدول 9).

5- اشکال زیستی (Biological types = Life forms) شکل زیستی تروفیت (Therophyte) با 88/36% شکل زیستی غالب گیاهان منطقه را تشکیل می دهد.

بعد از آن به ترتیب اشکال زیستی همی کریپتوفیت (Hemicryptophyte)، کامفیت (Chamaephyte)، ژئوفیت پیاز دار (Bulbose geophyte)، فانروفیت (Phanerophyte)، ژئوفیت ریزوم دار (Rhizomatous geophyte)، ژئوفیت غده دار (Tuberose geophyte)، نانوفانروفیت (Nanophanerophyte)، هلوفیت (Helophyte) و پارازیت (Parasite) اشکال زیستی بعدی را تشکیل می دهند (جدول 10).

در جدول 11 شکل های زیستی ده خانواده ی گیاهی بزرگ منطقه و تعداد و درصد هر یک از این اشکال رویشی آمده است.

این جداول نشان می دهند که تروفیت ها بالاترین درصد فراوانی را در خانواده های گرامینه، شب بو و گل میمون تشکیل می دهند.

همی کریپتوفیت ها بالاترین درصد فراوانی را در خانواده های کاسنی، حبوبات، چتریان و نعناع دارا می باشند.

کامفیت ها در خانواده نعناع با درصد همی کریپتوفیت ها برابری می کند و در خانواده میخک نیز درصد قابل توجهی را دارا می باشد و ژئوفیت ها تقریباً تمام خانواده ی لاله را در بر می گیرند.

6- دوره ی رویشی: گیاهان به سه گروه از لحاظ دوره ی رویشی تقسیم می گردند، گیاهان یک ساله، دو ساله و چند ساله.

جدول 12 تعداد و درصد آنها را درمنطقه نشان می دهد.

7- زیستگاه: مشاهدات انجام شده مؤید هفت زیستگاه مختلف در منطقه است این زیستگاه ها بر اساس میزان دسترسی گیاهان به آب و نوع بستر تقسیم شده اند: 1) مناطق دشتی: این مناطق، تمام کوه پایه ها و مناطق مسطح بین کوه