رنگ اغلب فرش های ایران دارای رنگ هایی بخصوص هستند که بیشترشان در محل بافت متداول است و با توجه به رنگ ها می توان محل بافت را تا حدودی تشخیص داد، مثلا، قرمز دوغی در اراک ، لاکی در مشهد و بیرجند و نخودی در کرمان ، سرخ روناسی در همدان و سربند و هریس و سفید در قم و نائین و آبی سیر در قالی های عشایری فارس و شمال خراسان از جمله رنگ های متداولند.
لیکن در تبریز برخلاف دیگر نقاط، رنگ های ویژه برای بافت فرش های مورد استفاده قرار می گیرد و تنها در نظر گرفتن سلیقه های مختلف، تعیین کننده رنگ قالی ها است.
رنگ ها اغلب با شماره در کنار نقشه مشخص می شود.
نقشه ای که پس از چندین بار استفاده مستعمل می شوند، دوباره ترمیم می شوند.
برای ترمیم نقشه های قالی گاه از اوراقی با رج شمار بیشتر استفاده می شود، به عنوان مثال نقشه قالی های 30 رجی و کمتر را روی ورق40 رجی(160) ترسیم می کنند که 15در11 خانه دارد و در نتیجه تعداد اوراق لازم برای قالی ربعی4در3 به14 تا15 ورق تقلیل می یابد.
هزینه نقشه در طرح های نیمه(نظیر درختی و یا گلدانی) و به ویژه طرح های تمام (نظیر زیر خاکی ) بسیار بیشتر است.
رنگ های طبیعی قالی های آذربایجان عبارتند از روناس (گلی)، قرمز دانه(گلی و قرمز آتشی)، اسپرک (زرد)، از ترکیب رنگ های زرد و نیلی، رنگ های سبز چمنی، زیتونی و مله ای به دست می آید، رنگ موشی( طوسی) یا خاک سیاه که در اصطلاح محلی به آن «قره ترپاخ» می گویند از معادن «میشه باره» ارسباران استخراج می شود.
کاستن رنگ قالی های نو برای کهنه کردن فرش ها تجار تبریز را می توان جزء نخستین افرادی دانست که به روش کهنه کردن فرش ها آشنایی یافته اند، رونق فراوان صادرات فرش ایران به اروپا و ناتوانی این تجار در تغذیه بازار اروپا، آنان را بر آن داشت که فرش های نو را که دارای رنگ هایی خام بودند با شستشو و آفتاب دادن و مالش با چوبک و انداختن در معابر عمومی به صورت کهنه درآورند لیکن آنان به زودی دریافتند بهترین وسیله برای کاهش رنگ های تند قالی های نو، شستشوی آنها با خاکستر چوب است و از آن پس شستشو با خاکستر چوب به عنوان تنها روش در این زمینه پذیرفته شده است.
حوزه هریس و مهربان سایر شهرستانهای آذربایجان به سبب دوری از مراکز و بی نصیبی از مبادلات فرهنگی، اقتصادی با دیگر مناطق در طرح و نقشه و رنگ از اصالت بیشتری برخوردارند.
این مناطق گاه از حیث طرح و رنگ دارای کیفیتی مشابهند.
هریس در مرکز آذربایجان و شمال شرقی تبریز مرکز مهم منطقه است که تولیدات آن بخصوص در گراوان، مهربان، سراب، قراچه و بخشایش تولید می شوند، در این میان هریس به سبب بافت طرح های متنوع و دلپذیر از دیگر مراکز گوی سبقت را ربوده است.
قالیبافی از روزگار قدیم در هریس معمول بوده و به واسطه طرح های بدیع و رنگ های زیبا، شهرت جهانی داشته و هنوز هم با آنکه تولید آن به پستی گراییده، اهمیت منطقه مزبور به منزله یک حوزه ممتاز به کلی از بین نرفته است.
وجه مشترک کلیه نقشه ها خطوطی هندسی است که از ترکیب خطوط افقی، عمودی و مایل تشکیل می شود.
طرح های لچک و ترنج با تغییر خطوط افقی، عمودی و مایل تشکیل می شود.
طرح های لچک و ترنج با تغییر خطوط از منحنی به مستقیم و تبدیل طرح های گردان به شکسته با همان ویژگی ها تولید می شود.
این گونه نقشه ها به طور ذهنی بافته می شود و در صورت نیاز از نقشه های کوچک که بر پارچه ای ترسیم یافته است، استفاده می شود.
طرح و نقشه قالی های هریس، معمولالچک و ترنج است که در اصطلاح محلی به آن «گوشه گوبگ» می گویند.حاشیه معروف به «توسباغا» یا «بالوق شاماما» و یا «سماوری» نیز از جمله حواشی متداول و رایج است.
نقشه «قاچ خاتون» یا «داش خاتونن» با ترنجی کف ساده و «حاج عظیمی» با ترنجی لوزی و «صمدخانی» با ترنجی مدور و «نوعی اسلیمی» و «افشان» که هر دو با طرح های اسلیمی و افشان شهری متفاوتند و بالاخره نقشه «تاجری» از جمله مهمترین نقشه های متداولند.
بخشایش- گراوان بخشایش از نظر تولید کناره های زیبا و دلفریب که بازی رنگ هایی با مایه های آبی و قرمز نخودی و آجری آنها را از زیبایی خاصی برخوردار می سازند،در بین مناطق حوزه هریس دارای مرتبه ای والاست.
نقشه ای بزرگ گیاهی که از نقشه ای هریس الهام گرفته اند، برخلاف تولیدات سراب در سرتاسر متن تکرار می شوند.
پشم «شاه وزن» که دارای درخشندگی و استحکام بسیار است، عامل اصلی شناخت تولیدات گراوان از بخش های دیگر است.
مدالیون در قالی های گراوان آنقدر بزرگ است که گاه برای حفظ توازن متن تا مرکز حاشیه داخلی می رسد.
تار و پود تمام قالی های هریس و توابع گراوان، سراب، مهربان و بخشایش از پنبه است و نخها اصولازمخت هستند.
در بعضی قالیچه ها مثل قالیچه های بولوردی به طور استثناء به جای یک پود، دو پود از بالای ردیف گره ها می گذرد، یکی کشیده و پنهان و دیگری به رنگ آبی که از پشت قالی قابل رویت است.
گره حاکم در منطقه ترک باف است که تراکم آن از 1000 تا 600 گره در دسی متر مربع می رسد.
در برخی از قالیچه ها که از سفتی و زمختی بیشتری برخوردارند، این تعداد گره از 1500 تا 1000 گره در دسی متر مربع در تغییر است.
قالیبافان این مناطق بر حسب عادت به هنگام چیدن پرز آنها را بلندتر می چینند و به اصطلاح آنها را پرگوشت می گیرند.
درشت بافی و زمختی از صفات ظاهری و مشخصه فرش های هریس، گراوان، بخشایش و مهربان است.
قالیچه های بزرگ در قطع2 /5در3/ 5 متر و 3در4 متر و کناره های 1در3 ذرع و 1در 4 ذرع اندازه های متعارف هریس و مناطق اطراف است و رج شمار معمول نیز بین 18 تا 25 گره در هر رج (7 سانتیمتر) است.
اهر شهرستان های اهر و مناطق اطراف آن نیز، شیوه هریس را پذیرفته اند.
ده شربیان که قالی های بزرگ یک پودی می بافند نیز در این تقسیم بندی جزء هریس به شمار می آید، زیرا نقشه و قطع قالی های آن بی شباهت به نقشه اهر نیست.
لیکن طرح آنها دارای رفتار هندسی کمتری است و بافت فشرده و کیفیت مطلوب آن را از شهرت خاصی بهره مند نموده است.
غالب طرح ها ترنجی نسبتا بزرگ را در بردارند که برگهایی درشت اطراف آن را در بر گرفته اند.
اهر و ابهر دارای نقشه متنوعی نیستند و جنس آنها سفت و استخوانی است که با رنگهای تیره و نقش های هندسی از دوامی بسیار بهره مندند.
سراب سراب در نزدیکی شهر اردبیل و مشتمل بر 21 روستا است که در دو طرف جاده اردبیل واقع شده و از نظر تهیه کناره ها و پادری های مرغوب در اندازه های مختلف مشهور است.
در نقش قالی های سراب ترکیب تزئینی از چهار لچک و یک مدالیون طویل تشکیل می شود.
محیط و یا لبه خارجی این مدالیون ها دندانه و بیشتر چنگکی و به طور عمده با زمینه پشم شتری است .
لچک ها با نقش های آبی آجری روشن شباهت بسیاری به مدالیون مرکزی دارند.
مجموعه این نقوش (مدالیون لچک) در زمینه های مشحون از ساقه ها و شاخه گلها و برگهای نخلی قراردارد، در حاشیه ها که از سه قسمت تشکیل شده ترکیب هندسی به تکامل می رسد و زمینه، نگاره های هندسی و برگهای دندانه دار را که به تناوب تکرار می شود، در خود جای می دهد.
قالیچه های کناره سراب اغلب نرم و تقریبا بلند و دارای بافتی فشرده تر از قالیچه های هریس است.
حاشیه خارجی دارای نقشی دندانه ای و کنگره ای به نام مداخل است.
بیشتر مطالب فوق برای تولیدات قدیم سراب صادق است.
صفت ممیزه قالی های جدید، زمختی و فشردگی آنهاست.
ابتدا و انتهای قالی ها با ریشه های آنها تزیین می شود.
در برخی از قالی های یکی دو قرن اخیر، ریشه ها به صورت تور بافته شده تزیین شده اند، علیرغم تعمیم واژه روستایی باف برای مناطق روستایی لازم به تذکر است که این مناطق خود دارای ویژگی های خاصند، کناره های سراب گرچه دیگر ظرافت و لطافت گذشته را ندارند، با این حال با کناره ها و قالیچه های سایر نقاط متفاوتند.
قراچه قراچه نیز در شمال شرقی هریس و نزدیکی شهر تبریز، از جمله مهمترین مناطقی است که در حوزه فرشبافی هریس به داشتن کناره هایی بسیار متمایز نسبت به دیگر نقاط، مشهور است.
این کناره ها که در بافت آنها تنها از یک پود استفاده می شود، با بافتی بسیار فشرده و پرداختی مناسب در بازار اروپا به نام کناره های قراچه شناخته می شود.
متن قالیچه ها و کناره ها معمولاسرخ روناسی و حاشیه آبی سیر است و بیشترشان ترنجی هندسی در وسط و دو ترنج دیگر متفاوت با ترنج مرکزی در طرفین دارند.
در مواردی این طرح گاه در متن قالی چند بار نیز تکرار می گردد.
قالیچه های قراچه نیز از طرحهای هندسی و نگاره های بسیار کوچک در حواشی و متن برخوردارند.
فرش دستباف نگین درخشان صادرات غیر نفتی ( تهدیدها و راهکارها ) فرش دستباف نقطه تلاقی صنعت و هنر ایرانی است و بسیاری با عبارت صنعت فرش مخالفند .
زیرا آنجا که دستان خسته قالیبافان گره را بر گره روی دار فرش استوار می کنند و نقش می زنند ،تنها هنر است که زنده می ماند.
هنر فرش ایران از دیرباز معروف ذوق و هنر ایرانی بوده است.
شهرت جهانی فرش دستباف ایران از 2 جنبه تنوع زیاد طرح و نقشه و کیفیت مناسب مطرح بوده است و برای حفظ هویت ، شهرت و موقعیت فرش ایرانی لازم است به ویژگی های فرش از این دو جنبه توجه کافی شود.
صنعت فرش با توجه به اشتغال زایی بالاو ارز آوری زیاد از اهمیت خاصی برخوردار است .
ولی در سالهای اخیر این صنعت با رکود نسبی مواجه شده است و به دلیل اهمیت فوق العاده ای که صنعت فرش در اقتصاد کشور دارد نیاز است که از ابعاد مختلف این رکود مورد بررسی قرار گیرد.
طی چند سال اخیر صنعت فرش ایران با مشکلات عدیده ای روبرو شده است و برای افزایش توان صادراتی و حفظ سهم ایران در بازارهای جهانی باید به نکات بسیار مهمی توجه کرد .
امروزه فرش ایرانی از نظر مواد اولیه و رنگرزی با مشکلات عدیده ای روبرو است و از این رو در معرض یک تهدید جدی قرار دارد متاسفانه باید اذعان داشت که رقبا در حال حاضر برای پیشی گرفتن از ایران و تسخیر بازارهای جهانی فرش تلاش می کنند.
سالانه نزدیک به 80 هزار تن پشم از گوسفندان نژاد ایرانی استحصال می شود و نزدیک به 90درصد آن برای بافتن فرش دستباف مورد استفاده قرار می گیرد.
نژادهای گوسفندی موجود در ایران به دلیل نوع نژاد و خصوصیات مناسب فیزیکی و مکانیکی مناسب ترین نوع پشم را جهت مصرف در فرش دستباف تولید می کنند، این امر باعث شده است تا کشورهای رقیب همچون چین ، پاکستان و هند که اقدام به تولید فرش دستباف و در برخی موارد تولیدفرش هایی با نقشه های ایرانی کرده اند ، نتوانند تولیدی با خصوصیات فیزیکی و مکانیکی مشابه فرش ایران داشته باشند،اقدام به خرید و واردات پشم از ایران کرده اند تا بتوانند فرش ایرانی را با پشم گوسفندی ایرانی تولید و به بازارهای جهانی ارائه کنند.
کیفیت مواد اولیه از جمله الیاف پشم مصنوعی بر روی کیفیت یک فرش تاثیر تعیین کننده ای دارد.
استحکام و ازدیاد طول الیاف پشم دباغی و خامه تولیدی از آنها نسبت به الیاف و نخ پشم نو بسیار پایین است.
با افزایش درصد میزان الیاف پشم دباغی در خامه، میزان استحکام در خامه کاهش می یابد و حضور این الیاف باعث افزایش ناهمواری و پرز می شود .
فرش ایران در گذشته به واسطه استفاده از رنگزاهای طبیعی در رنگرزی خامه قالی و برخی عوامل دیگر از شهرت جهانی برخوردار بوده است.متاسفانه چندی است که با ورود رنگزاهای مصنوعی و استفاده از آن در رنگرزی خامه قالی فرش دستباف ایرانی دستخوش تغییراتی شده است و در حال حاضر با رشد آگاهی مصرف کنندگان از مشکلات و معضلات احتمالی استفاده از رنگرزهای مصنوعی و فشار روزافزون محیط زیست، تولیدکنندگان فرش به دنبال جایگزین برای رنگرزهای مصنوعی هستند.
بازگشت به استفاده از رنگرزهای طبیعی در رنگرزی خامه قالی بافی به عنوان بهترین ماده جایگزین برای رنگرزهای مصنوعی امری غیرقابل اجتناب ناپذیر است و سازگاری رنگهای طبیعی با جسم و حتی روح آدمی مورد تائید همگان است، بنابراین از تمامی امکانات مادی و معنوی جهت تحقق