مقدمه چنار اساسا درختی زیبا و نسبتا بلند است.
ساقه آن پوست صاف دارد و هر ساله پوست قدیمی آن به صورت قطعاتی بزرگ و کوچک از تنه جدا میشود و جای آن به صورت لکههای سفید تا مدتها بر سطح پوست تازه باقی میماند.
گیاهان تیره چنار (platanaceae) درختانی با برگهای منفرد ، گوشوارکدار ، با گل آذینهای کپهای کروی شکل و تکجنس هستند.
گل در این درختان دارای چرخههای متغیر و برچههای مستقل محتوی 1 یا تخمک راست است.
میوه به صورت فندقههایی محتوی دانههای آلبومندار است.
گیاهان تیره چنار تیره چنار منحصر به جنس چنار (platanus) با 4 تا 7 گونه است که یک گونه آن به صورت خودرو در جنوب اروپا و سواحل مدیترانه میروید و در برخی از کشورهای اروپایی ، مانند فرانسه ، فراوان کاشته میشود و به چنار معمولی (پلاتانوس ولگاریس) موسوم است.
گونهای از آن که در بیشتر کشورهای اروپایی کاشته میشود دارای خاستگاه غرب آمریکای شمالی است و به چنار غربی (پلاتانوس اوکسیدانتالیس) معروف است.
از گونههای بسیار مشهور این تیره چنار شرقی (پلاتانوس اوریانتالیس) است که خاستگاه اصلی آن آسیای صغیر است و در ایران نیز از پایههای خودروی آن در نواحی غربی نامبردهاند.
به هر حال ، تیره چنار در نیمکره شمالی انتشاردارد.
مشخصات رویشی و زایشی برگ ها دارای پهنک بزرگ پنجهای ، دمبرگ نسبتا بلند و گوشوارک بزرگ ولی بیدوام و زود افت هستند.
درختی است یکپایه ، دارای گلهای تکجنس ، با گلپوش بسیار تحلیل رفته ، سه پر یا پنج پر ، واقع در 2 چرخه ، به صورت پولکهای پوشیده از کرک ، مجتمع در گل آذینهای کروی فشرده و نامشخص بودن گلپوش ، باعث شده است که برخی از مولفان و گیاه شناسان این تیره را در ردیف بیگلبرگان قرار دهند.
گلهای نر دارای 3 تا 6 پرچماند که هر یک در کنار یک پولک ، که شاید همان کاسبرگ باشد ، قرار دارند.
گاهی نیز هر یک از پرچمها خود یک مستقل به شمار میآید.
بساک ها بوسیله سرپوش جانبی باز میشوند و دانههای گرده فراوانی از درون آن بیرون میریزند.
گلهای ماده دارای گلپوش تحلیل رفته با 3 تا 6 برچه مستقلاند که هر یک منتهی به یک خامه دراز و محتوی یک تخمک راست و آویخته است.
میوه مجموعهای از فندقههایی است که هر منتهی به خامهای بلند در بالا و انبوهی از کرکهای بلند و تار مانند در قاعده است و مجموع آنها به صورت گویچههایی کوچک و آویخته از شاخههای چنار دیده میشوند.
دانه دارای جنین راست با آلبومن روغنی و تحلیل رفته است.
موقعیت این تیره در سیستماتیک سیر قهقرایی این گیاهان به صورت تحلیل رفتن گلپوش ، استقلال برچهها ، راست بودن تخمک و تکجنس بودن گل که همگی از صفات ابتدایی و بسیار کهناند از نظر تکاملی ارزشهای نابرابری هستند که موقعیت و جایگاه تیره چنار را در رده بندی نامطمئن و مشکوک میسازند.
موقعیت فعلی این تیره در ردهبندی که آنرا در مجاورت ساکسیفراگاسه قرار میدهد با موقعیت قبلی آن که در کنار تیره گزنه جای داشته کاملا مغایر است.
تیره چنار در ایران این تیره ، گونهای به نام پلاتانوس اوریانتالیس دارد که در سراسر ایران به نام چنار مشهور است و تقریبا در همه جا کاشته میشود.
از پایههای خودروی چنار در کوههای بختیاری ، لرسان ، آذربایجان ، خراسان و بلوچستان نام بردهاند.
پهنک برگ چنار ، که در پایین تقریبا قلبی و در حاشیه پنجهای و دارای 3 تا 5 بخش نیزهای و دندانهدار است، در آغاز رشد از کرکهای انبوه پوشیده شده است که به تدریج همه کرکها میریزند و برگ فاقد کرک میشود.
دمبرگ کم وبیش دراز است و پایین برگ ، به علت وجود نیام مخروطی شکل پوشاننده جوانه کناری ، متورم به نظر میرسد.گیاهان این تیره چوبی دارای برگهای سبز تیره ، چرمی و پایا ، گلهایی تک جنس هستند، گلها دارای کاسه ای آزاد با پر آذین پره ای ، فاقد دیسک و جام اند.
در گلهای نر ، پرچم ها در وسط گل قرار دارند و در گلهای ماده تخمدان آزاد دارای 2 یا سه خانه و در هر خانه محتوی 1 یا 2 تخمک واژگون است.
میوه سته مانند یا کپسول و در حالت اخیر میوه رسیده میان برچه گشاست (لوکولیسید) .
دانه آلبومن دارای دارای جنین راست و ریشه چه زیرین است.
گیاهان این تیره از لحاظ دارا بودن تخمک واژگون و آویخته و همچنین رافه بیرونی (تخمک اپوتروپ) با تیره فرفیون که رافه تخمک آنها درونی است و در زیر تخمک واژگون و آویخته قرار میگیرد (تخمک اپی تروپ) تفاوت دارند و از نظر خویشاوندی از آنها دور می شوند.
گیاهان تیره شمشاد درختچه هایی واجد برگهای کامل، پایا چند ساله با گلهایی تک جنس هستند گرچه به علت داشتن گلهای تک جنس و بدون جام و مادگی سه برچه ای در راسته سه قا به ها (دارای غوره سه تابه) قرار می گیرند ولی به نحوی آشکار با تیره فرفیون بویژه از لحاظ میوه که معمولاً کپسول لوکولیسید است و بر اثر شکافتن وسط برچه ها باز می شود (میان برچه گشا) و همچنین از نظر قرار گرفتن تخمکها بین رافه و جدار تخمدان تفاوت دارند.
جنسهای مهم این تیره عبارتند از : Notobuxus ) گونه2( Sarcococca )گونه4( Styloceras ) گونه4( Buxus ) گونه40( در ایران buxus فقط یک گونه بنام Buxus sempervirens در برخی نواحی بویژه در نواحی شمال ایران و کناره دریای خزر دارد که به نامهای محلی شمشاد ، کیش، شهر شمشاد اناری موسوم است.
شمشاد دارای شاخه های فراوان و برگهای تخم مرغی شکل پهن دراز است.
گلها بدون دمگل اند و به طور دسته ای طوری مجتمع می شوند که در هر دسته گلهای نر (که متراکم ترند) در طرفین گلهای ماده در وسط و انتها قرار می گیرند از چوب سخت این درخت در شمال ایران برای صنایع دستی و زینتی استفاده می شود.
این تیره ، گونهای به نام پلاتانوس اوریانتالیس دارد که در سراسر ایران به نام چنار مشهور است و تقریبا در همه جا کاشته میشود.
شمشاد ایرانی Euonymus شمشاد ایرانیEuonymus L.
که باغبانان در ایران آنرا بغلط شمشاد می نامند و در باغها کنار خیابانها کاشته میشود ، درختچه ای از گیاهان تیره سه لاستراسه ها Celastraceae است مهمترین گونه های آن شمشاد ایرانی (ژاپونی) E.
japonica است.
درختچه ای به بلندی 5/1 تا 2 متر با بوته بهم فشرده و ایستاده با برگهای بیضی دندانه دار سخت به رنگ سبز تیره و براق میباشد از این گونه بعضی جورهای ابلق بدست آورده اند مانند : الف ـ شمشاد ایرانی آلاتوس E.J.alatus : با برگهای قرمز مسی ب ـ شمشاد ایرانی برگ طلائی E.
j.
OvatusAureus .
با برگهای شفاف سبز و طلایی پ ـ شمشاد ایرانی برگ حاشیه زرد E.
Emeral,n,Gold .
ت ـ شمشاد ایرانی پولشلوس E.
pulchellus : این گونه پاکوتاه با برگهای خیلی کوچک میباشد .
ث ـ شمشاد ایرانی رونده E.
radicant : که خاصیت خزیدن روی زمین را مانند پیچکهای صحرائی دارد و از آن دو جور وجود دارد یکی با برگهای نقره ای این واریته بکندی نمو میکند .
تکثیر : این گیاه را بوسیله قلمه زدن ساقه های آن که پس از هرس باقی می ماند زیاد میکنند .
شمشاد ژاپنی AUCUBA Japonica شمشاد ژاپنی Aucuba japonica درختچه ای از خانواده کورناسه Cornaceae میباشد .
بلندی این گیاه به 5/1 متر میرسد بوته ای کُرپِه با برگهای ضخیم بیضی نوک تیز و دندانه دار به رنگ سبز تیره و براق و گلهای نامعلوم که نر و ماده آن از یکدیگر مجزا و هریک روی پایه جداگانه میباشد روی گلهای ماده میوه های قرمز رنگی پیدا میشود که آنرا زیبا میسازد .
انواع شمشاد ژاپنی عبارتند از : 1 ـ شمشاد ژاپنی ابلق.
J.
maculata foemina A: جوری از این گیاه است با برگهای ابلق از رنگ سفید که بوته اش خیلی قوی میشود .
2 ـ شمشاد ژاپنی برگ طلائی A.
aurea marginata 3 ـ شمشاد ژاپنی برگ دراز A.J.
longifolia 4 ـ شمشاد ژاپنی برگ بزرگ A.J.
macrophylla 5 ـ شمشاد ژاپنی ماده A.J.
viridis foemin : که قسم پاکوتاه و خیلی سبز است ، روی آنهم از میوه های قرمز پوشیده میشود .
تمام اقسام شمشاد ژاپونی Aucuba japonica چون کمی لطیف هستند در سرماهای سخت که درجه حرارت 18 تا 20 درجه زیر صفر باشد دوام نیاورده قسمت هوائی آن میخشکد ، در این موقع باید آنها را از سطح خاک کف بُر کرد تا بهار جوانه های جدید و قوی تری از ریشه بروید .
تکثیر : بهترین راه برای زیاد کردن شمشاد ژاپنی Aucuba japonica طریقه قلمه زدن است.
به این منظور شاخه های آنرا تابستان در نقطه سایه خنک زیر حباب قلمه میزنند شمشاد خزری ، شمشاد جنگلی یا شمشاد هیرکانی با نام علمی Buxus hyrcana از گونه های پهن برگ و همیشه سبز جنگل های شمال است که برگ های آن به رنگ سبز تیره و براق است.
این برگ ها سمی هستند و از این رو مورد استفاده دام قرار نمی گیرد و هیچ بهانه ای برای متهم کردن دامداران به نابودی این درختان شگفت انگیز وجود ندارد .
این گونه شمشاد با شمشاد ژاپنی Evonymus Japonica ویا شمشاد ابلق Evonymus fortunei و یا شمشاد گوشواره ایlatifolia Evonymus که جزو شمشاد های اصلاح شده و تزیینی هستند و در تهران و یا سایر شهرها در پارک ها و باغچه ها مشاهده می شود، کاملاً متفاوت است.
این شمشاد های وحشی را باید از نزدیک دید، لمس کرد و در مقابل قامت کشیده و بلندشان که گاه تا 15 متر نیز میرسد سر خم کرد تا زیبایی تشبیه شاعرانه شاعران را حس کرد و آنگاه می توان تفاوت فاحش این گونه سحر انگیز را با شمشاد های شهری متوجه شد و باور داشت که تاخت زدن این آخرین زمرد های جنگل های خزری با باشگاه جنگل خواران چه قدر ناعادلانه است و چه جفای بزرگی ست در حق یک ملت آنهم در سرزمینی خشک !
*شمشاد هیرکانی جزو گونه های " رلیک " یا باستانی است که این صفت به عنوان یکی از شاخص های تنوع زیستی و به تعبیری میراث جهانی است.
از سوی دیگر دارای خصلت منحصر به بفرد یا بومی ( آندمیک) نیز هست .
به همین دلایل از اهمیت حفاظتی بسیار زیاد برخوردار است .
در حال حاضر تنها چند ذخیره گاه و پارک جنگلی در فهرست حفاظتی قرار دارند نظیر نمک آبرود – گرداب–خیبوس - جیسا و چشمه بلبل ( گرگان ) و چند منطقه کوچک دیگرکه متاسفانه مساحت مجموعه آنها تنها به حدود 1000 هکتار می رسد .
* شمشاد هیرکانی در جامعه Querco Buxetum که یک جامعه گیاهی مخصوص جلگه های خزری است قرار دارد .
شمشاد در این جوامع با گونه های افرا – توسکا – لرگ – داغداغان – راش– لیلکی – خرمندی و شب خسب و ....
همراه است .
همچنین گونه های علفی نظیر سرخس و گرامینه و تعدادی از گونه های خزه های خاکزی یا دار چسب بر روی شاخه های آنها رشد می کند، البته این ترکیب در مناطق مختلف شمال متفاوت است.
کانون دیده بانان زمین این گونه را در "آستارا" با اشکوب بالایی " لرگ " Pterocarya fraxinifolia و در این منطقه به شکل متفاوت با آشکوب بالایی " داغداغان Celtis AUSTRALIS و آزاد یا ازدار Zelkova carpinifolia همراه با کرات( لیلکی ) Gleilitshia caspica و سیاه ولیک Crataegus melanocapa ، افرا campestre Acer و در برخی مناطق کمی دور تر از جلگه همراه با راش Fagus Orientalis مشاهده کرد .
در پارک جنگلی سی سنگان همراه با اشکوب بالایی " تیرهای چراغ برق " و زیر آشکوب های " چادر" –" تخت" – " سماور" –" زباله " - - " اسفالت" و ...
مشاهده شد و شنیدیم که بزودی به آشکوب های این ذخیره گاه شمشاد انواع وسایل شهربازی (نور – صدا – جیغ و داد ) اضافه خواهد شد.
*شمشاد درختی سایه پسند است و تحمل آفتاب شدید را ندارد.
بنابراین جنگل شمشاد، اغلب بسیار انبوه و مرطوب است که این انبوهی را کانون دیده بانان زمین در ذخیره گاه " اندرود" Andarudمشاهده کرد.
به صورتیکه حتی یک نفر به سختی می توانست از میان شاخ و برگ های آن عبور کند .
این جنگل های انبوه با خزه های مرطوب زیستگاه بسیار مناسبی برای حیات انواع گونه های دیگر گیاهی و جانوری شناخته شده و ناشناخته است.
این بانک ژن بسیار غنی می تواند زمینه تحقیقات گسترده ای را فراهم آورد.بعلاوه سطح این جنگل ها پوشیده ازگیاه خاک ( هموس ) بسیار بسیار ارزشمندی است ، خاکی که طی میلیون ها سال نقش ارزنده ای در تداوم حیات در این جنگل ها ایفا کرده است و در ایجاد اکوسیستمی که از دوران سوم زمین شناسی پایدار مانده است ،جایگاه مهمی داشته است .
ولی متاسفانه نه این جنگل ها و نه خاک آن