تاریخچه : همزمان با تاسیس موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال 1338، تحقیقات مربوط به محصولات سبزی و صیفی نیز با مبنای یک برنامه مدرن ابتدا برای شناخت ارقام بومی و محلی و سلکسیون و خالصسازی آنها شروع شد و سپس با ورود ژرم پلاسمهای جدید سیبزمینی و پیاز و سایر محصولات سبزی و صیفی برنامه شناخت ارقام مناسب جدید و سازگار خارجی از طریق روشهای علمی و آزمایشات مقایسه ارقام و تعیین نیازهای زراعی ارقام تولید بذر مادری و توزیع بذر گواهی شده پیریزی گردید.
از سال 1358 بخش تحقیقات سبزی و صیفی به طور مستقل فعالیت›های خود را تحت مدیریت مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر ادامه دارد و در سال 1376 تحقیقات صیفی و سبزی به ورامین منتقل گردید و فعالیتهای محصولات سیب زمینی و پیاز و حبوبات آبی تحت بخش تحقیقات سیب زمینی و پیاز در کرج فعالیتهای خود را شروع نمود و در حال حاضر تحقیق این بخش در 20 مرکز تحقیقاتی کشاورزی به اجرای طرحهای تحقیقاتی در زمینه محصولات ذیر بط اشتغال دارند.
از نظر کادر فنی این بخش شامل دو نفر دکتر و 24 نفر کارشناس ارشد به عنوان پژوهنده و 24 نفر کارشناس و 39 نفر افراد دیگر کادر میباشد.
در حال حاضر دکتر سپهوند در سال 1383 ریاست بخش را بر عهده دارند که خود ایشان هم در زمینه پیاز تحقیقاتی را انجام داده اند.
این بخش علاوه بر انجام فعالیتهای تحقیقاتی در زمینه پیاز و سیبزمینی و حبوبات آبی فعالیتهای جنبی دیگری را نیز انجام میدهند که به قرار زیر است: 1 مشارکت در برگزاری و تدریس کلاسهای از آموزی کارشناسان و تکنسینهای تحقیقاتی.
2 برنامه ریزی در خصوص کارآموزی تابستانه دانشجویان مقاطع کارشناسی و کاردانی.
3 برگزاری گروههایی سالیانه محصولی جهت بررسی طرحهای تحقیقاتی مورد نظر موسسات تحقیقاتی و دستگاههای اجرائی.
4 مشارکت در آموزش فنی بازرسین مزارع تولید کننده سیبزمینی بذری با سازمان حفظ نباتات در جهت ارتقاء کیفی غدد بذری تولیدی.
5 آموزش دانشجویان دورههای کارشناسی دانشگاههای کشور در قالب دورههای کارآموزی.
مقدمه سیب زمینی بیش از چهار صد سال پیش در اواخر قرن شانزدهم (1567) وارد اروپا شد و اندکی بعد در سطوح گسترده کشت و کار آن شروع و به عنوان یک محصول زراعی مطرح گردید طی صد الی صد و پنجاه سال گذشته به خصوص با تهیه ارقام S.tubersum سطح زیر کشت سیبزمینی در نقاط مختلف جهان روبه افزایش گذاشت به طوری که امروز از 50 درجه جنوبی از مجموعه 167 کشور جهان در 132 کشور سیبزمینی کاشته میشود.
تحقیق در مورد امکان استفاده از بذر حقیقی با هدف تولید محصول سالم (فاقد عوامل، بیماریها و آفات) عدم نیازمندی به انبار فنی، حمل و نقل آسان.
اولین واریته T.P.S جهت تولید محصول در سال 1982 از طرف مرکز بینالمللی سیبزمینی CIP به کشاورزان تحویل داده شد.
اکنون در بیش از چهل کشور استفاده از بذر حقیقی در سطوح ازدیادی مرسوم می باشد که بیشترین سطح کشت را در کشورهای گرم و مرطوب خاور دور و آمریکای جنوبی به علت کاهش سطح ابتلاء بیماریهای ویروسی و قارچی و باکتریایی را دارد.
وضعیت عملکرد محصول در هکتار بر اساس گزارش سال 87-1986 مرکز CIP به شرح زیر میباشد: 1 فیلیپین 20 الی 40 تن در هکتار 2 ویتنام شمالی تولید 20 تن در هکتار 3 رواندا 3/16 الی 5/22 تن در هکتار 4 مصر 20 الی 35 تن در هکتار 5 هندوستان 20 الی 35 تن در هکتار بر اساس آخرین گزارش واصله ازCIP مرکز بینالمللی سیبزمینی در لیما پرو (1994) وضعیت استفاده از بذر حقیقی سیبزمینی به شرح زیر است.
سیبزمینی Potato سیبزمینی از نظر تغذیهای و تولید جایگاه ویژهای در بین محصولات کشاورزی دارد و در زمره نباتات استراتژیک است.
امروزه در بیش از 4/3 جهان کشت میشود و با سطح زیر کشت حدود (18 میلیون) هکتار و تولیدی برابر 300 میلیون تن پس از گندم و برنج و ذرت در مقام چهارم و از لحاظ تولید انرژی در هکتار (216 مگاژول در روز) مقام اول را به خود اختصاص داده است.
(FAO 1996) در ایران سطح زیر کشت آن 163 هزار هکتار با تولید 4/3 میلیون تن در کل میباشد (طبق آمارنامه کشاورزی 1377-1376).
نرخ خود کفایی سیب زمینی خوراکی 6/102% است اما از لحاظ سیبزمینی بذری وابستگی وجود دارد که در سال 77 حدود 500 تن غده بذری مادری به قیمت 500 هزار دلار که حدود 6/1 نیاز داخلی کشور است از خارج وارد شد که در صورت تولید آن در کشور با توجه به تواناییهایی مثل کشت بافت و سلکسون کلونی میتوان مقدار قابل توجهی صرفه جوئی ارزی کرد.
طبق آمار نامه کشاورزی ایران سال 77-1376 از 163 هزار هکتار 7/96% اراضی آبی و بقیه به صورت دیم میباشد.
در بین استانها اردبیل با 7/15% سطح زیر کشت در مقام اول و اصفهان با 5/12% در جایگاه بعدی قرار دارد.
5/98% از تولید سیبزمینی مربوط به اراضی آبی میباشد استان اردبیل و اصفهان به ترتیب با 6/16 و 2/16 درصد از کل تولید کشور را به عهده دارند.
متوسط تولید سیبزمینی آبی کشور در یک هکتار 5/21 تن و متوسط دیم 3/9 تن میباشد.
بالاترین عملکرد سیبزمینی آبی 7/27 تن مربوط به استان آذربایجان غربی و کمترین مربوط به استان گیلان با 5/6 تن میباشد بیشترین عملکرد کشت دیم 6/11 تن در استان گلستان و کمترین با 8/5 تن به استان گیلان متعلق است.
از نظر توزیع میزان تولید سیبزمینی استانها نسبت به کل کشور در سال زراعی 77/76 عبارتست از: اردبیل 19%، اصفهان16%، همدان10%، آذربایجان شرقی 8%، خراسان7%، فارس 6%، سمنان4% از نظر توزیع سطح زیر کشت سیبزمین استانها نسبت به کل کشور در سال زراعی 77-76 عبارتست از: اردبیل 16%، اصفهان 12%، همدان 8% ، آذربایجان شرقی 7%، فارس و خراسان هر یک 6%، سمنان 5%، گلستان و جیرفت و کهنوج و زنجان هر یک 4% و سایر استانها 26% مبدا پیدایش سیبزمینی در مناطق کوهستانی آمریکای لاتین (پرو یا بولیوی) ذکر شده است که در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط جان ملکم انگلیسی وارد ایران شد و احتمالاً اولین بار در پشند (اطراف کرج)، دماوند و فریدون اصفهان کشت شده است.
سیبزمینی از معرض جغرافیای 50 شمالی تا 50 جنوبی پراکندگی دارد و 350 گونه غالب مورد کشت که پراکندگی جهانی دارد با نام علمی Solanum tuberosum گیاهی است تتراپلوئید که N=12*4کرومزوم است.
کلیات: همانطور که گفته شد سیبزمینی یک گیاه غیر بومی در ایران است.
در ایران در 2 فصل کامل کشت میشود چرا که نیاز رطوبتی و حرارتی آن مشخص است.
سیبزمینی یک گیاه C3 و محصول فصل خنک است.
سیب زمینی نیاز به حرارتی بین 25-15 درجه سانتیگراد دارد که دمای ایده آن22-15 است.
رشد غدهها در خاکهای گرمتر از c20 کند میشود و در دمای c30 که نقطه جبرانی گیاه است، متوقف میگردد.
بهترین دما c20 در روز و c14 در شب میباشد.
غدهزایی از c17 شروع می شود نمودار روند رشد سیبزمینی باتوجه به دما به شکل زیر است: خاکهای عمیق و بارور با بافت متوسط و ساختمان خوب و اسیدیته خنثی و کمی اسیدی (5/6-5/5) است.
به شوری خاک حساس بوده و جزء گیاهان نیمه مقام است.
آستانه شوری 8/1=EC شروع در 10=EC محصول به میزان 95-90 درصد کاهش مییابد که این کاهش با افت کیفیت نیز همراه است.
و تا ارتفاع 1400 متر و بالاتر هم کاشته میشود.
در منطقهای در گرگان در 12 متر پایینتر از سطح دریا نیز کاشته میشود.
سیبزمینی براساس زمان رسیدن به 2 گروه عمده تقسیم می شود: 1 زودرس ها که شامل زودرسها (105-85 روز)، نیمه زودرسها (120-105 روز) است.
2 دیررسها شامل خیلی دیررس (210-150 روز)، دیررس (150-135 روز)، نیمه دیررس (135-120 روز) می باشد.
اغلباً گونههای وحشی دیررس هستند.
محصولات زودرس نیاز به روز کوتاه و دمای پایین، شدت نور زیاد غدههای مسنتر از نظر سن فیزیولوژیکی، تراکم بوته بیشتر بمصرف درست و آب کمتر دارند.
محصولات دیررس نیاز به دمای بالاتر روز بلند و شدت نور کم، غدههای بذری جوان، تراکم بوته پایین و مصرف ازت زیاد بالطبع مصرف آب مطلوب، در این محصولات شاخ و برگ بیشتری تولید می شود.
طول روز کوتاه و دمای پایین حدود 25-17 غده زایی را افزایش می دهد.
در دماهای معتدل، طول روز اثر بهتری دارد بویژه در زودرس ها در شرایط روز بلند تشکیل غده محدود می شود و لذا مصرف ازت زیاد زیاد و باعث کمبود غده می شود.
زمان خاک دادن باید دمای هوا 11-9 باشد.
اجزای عملکرد: 1 ـ تعداد ساقه اصلی 2 ـ تعداد غده در هر بوته (ساقه اصلی) 3 ـ وزن غده تعداد بوته اصلی در هر متر مربع باید در حدود 15 عدد باشد.
هر چه تعداد غده زیادتر شود اندازه غدهها کوچکتر میشود.
اگر خاک بیشتری به گیاه دهیم غده بیشتری تولید میشود و اندازه آنها کوچکتر می شود.
ـ غده تشکیل شده است از پوست، کورتکس (مابین حلقه آوندی و پوست) و گوشت.
در روی پوسته روزنهها و چشمها قرار دارد.
پروتئین اعظم سیبزمینی در لایه کورتکس است.
در وسط غده نیز مغز وجود دارد که براقتر است.
معمولاً در بوتههای درشت مغز غده سوراخ و تهی میشود.
مغز (پیت) داخل غده به صورت منشعب است و هر انشعاب به چشم متصل است.
علت آن نیز نرسیدن مواد غذایی به سلولهای پیت است.
مراحل فیزیولوژیکی غده: غدهای که برداشت میشود در حال خواب است.
در مرحله دوم جوانه انتهایی رشد کرده و تا زمانیکه به اندازه نهایی رشد خود نرسد اجازه رشد به جوانههای دیگر نمی دهد.
مرحله سوم چند جوانهای شدن است.
Multi sprouting و در نهایت مرحله پیری غده است.
در این مرحله تعداد ساقه زیاد می شود و بوتهها ضعیف و زودرس می شوند.
محل اتصال غده به استولون را پاشنه گویند که پیرترین قسمت غده نیز است.
ارقام از مهمترین ارقام سیبزمینی می توان به نمونههای زیر اشاره کرد.
پیکاسو: که هلندی بوده و از ارقام نیمه دیررس میباشد رنگ پوست زرد و بافت غده سفت میباشد و بعد از آن تغییر رنگ نمیدهد.
شکل غده تخم مرغی با چشمهای قرمز است.
میزان ماده خشک پایین و کیفیت مناسبی ندارد عملکرد غده نسبتاً بالا و حدود 32 تن در هکتار میباشد.
به ویروس y وx وA نماند طلایی متحمل بوده ولی به بلایت برگ حساسیت متوسط دارد.
آگریا که آلمانی میباشد گیاهی دیررس و عمق چشم سطحی است.
گوشت زردرنگ و بافت آردی دارد.
و لذا مناسب فرآوری میباشد.
میزان ماده خشک و عملکرد غده بالا است.
گلها زیاد و سفیدرنگ هستند.
مقاومت خوب ـ ویروسy و مصون به ویروس-x به بلایت غده اندکی حساس و بلایت برگ حساسیت متوسط دارد.
دیامانت مبدا آن هلند است.
نیمه دیررس میباشد.
ساقههای کلفت و سبزرنگ و گل زیاد و ارغوانی رنگ دارد مقدار ماده خشک نسبتاً بالا و کیفیت فرآوری مناسب است.
حساس به رشد ثانویه می باشد.
بعد از پخت اندکی رنگ می دهد.
غدهها تخم مرغی شکل و بزرگ و گاهاً باریک و قلمی است.
مصون به ویروس A و زگیل سیبزمینی.
دراگا مبدا آن هلند است زودرس مصونیت به زگیل سیبزمینی، حساسیت کامل به بلایت برگ، تعداد گل کم و ارغوانی رنگنده بافت غده نسبتاً سفت و پس از پخت اندکی تغییر رنگ میدهد.
میزان ماده خشک پایین و عملکرد غده متوسط است به خشکی تحمل خوبی دارد اندازه غده بزرگ و لذا کیفیت پخت نامطلوب دارد.
آژاکس مبدا آن هلند است تیپ رشد پاییزه و زمستانه (برای مناطق گرمسیری)، رنگ گوشت زرد، بافت، سفت و بدون تغییر رنگ پس از پخت، میزان ماده خشک متوسط تا نسبتاً بالا،عملکرد غده خوب مصون به ویروسA، نسبتاً مقاوم به ویروس پیچیدگی برگ وy ، حساس به بلایت غده و برگ و زگیل سیبزمینی.
هرتا گیاهی زودرس، مبدا آن ذکر نشده است رنگ گوشت زرد روشن، بافت سفت و مناسب فرآوری، عملکرد نسبتاً خوب و میزان ماده خشک بالا است مصونیت در مقابل زگیل سیبزمینی دارد.
اگر دیگر ارقام تجاری سیبزمینی می توان به مارفونا (نیمه زودرس)، پریمر (خیلی زودرس)، دیامانت (نیمه دیررس)، مورن (دیررس)، دزیره (نیمه دیررس)، ماراکا (دیررس)، فاموزا (دیررس) اشاره کرد.
تناوب زراعی: کشت متوالی سیبزمینی برای جلوگیری از شیوع آفات و بیماریها توصیه نمی شود و در صورت توسعه بیماریهای خاکزی باید سیبزمینی را در تناوب 5 ساله یا بیشتر قرار دارد از جمله محصولاتی که برای تناوب با این محصول به کار برده میشود عبارتست از گندم، جو، اسپرس، ذرت و لوبیا.
در مورد تولید غدههای بذری تناوب غلات همراه با آیش توصیه میشود.
کاشت: تاریخ کاشت بستگی به آب و هوای محل دارد در نواحی که فصل رشد محدود است هر چه زودتر در بهار زمانی که متوسط دمای شبانه روز به 10 درجه سانتیگراد رسید و در نواحی که فصل رشد محدودیت ندارد دمای 15 درجه سانتیگراد مناسب است.
البته منظور از محدودیت فصل رشد برخورد نکردن، گرمای تابستان است.
در جنوب کشور برای گریز از گرمای تابستان در پاییز کشت میشود و بیشتر زمان عرضه محصول و زمان کشت محصول بعدی در نظر گرفته میشود.
ارقامی مثل رومانو، ماراکا،