پیشگفتار : اینک با شواهدی اشاره می کنیم که واژه [ولایت ]بمعنی مدیریت ؤرهبری و فرمانروایی در مورد غیر امام معصوم بکار رفته است : [امام علی ]علیه السلام فرمود : [استکانه الرجل فی العزل بقدر شره فی الولایه] خواری شخص به هنگام عزل به اندازه زشتکاری او در هنگام فرمانداری و فرماندهی است .
امارت امارت از ماده [ام ر ] است .
کلمه [امر ] در لغت به دو معنای مشهور آمده است : یکی بمعنی [شی ء]و [فعل ]است که جمع ان [امر ]است دیگری بمعنی طلب و [فرمانئ ] است که جمع آن [اوامر ] است .
و از همین معنی است واژه های [امیر ](فرمانده )و امارت (فرمانروایی) المنجد می نویسد : الامر (ج ) اوامر : طلب احداث الشی – الاغمیر (ج ) امرا : الامر من تول امر قوم .الاماره :منصب الامیر دوله صغیره مستقله یحکمها امیر ] واژه [امارت ]در لغت به معنای حکومت مدیریت و فرمانروایی آمده است ریاست یکی دیگر از واژه هایی که در منابع اسلامی به مفهوم مدیریت و فرمانهروالیی بکار رفته است کلمه [ریاست ]است .
ریاست در کتب لغت بمعنی :سروری آقایی و سیادت تولیت امر و پیشوائی آمده است [امامم علی ] علیه السلام در فرمانش به مالک اشتر می فرماید : [واجعل لراس کل امر من امورک راسامنهم لایقره کبیرها...] و در راس هر کاری از کارهایت رئیسی قرار داده که کارهای بزرگ او را مقهور و مغلوب ننماید 2- [فضل بن شاذان ]می گوید :از [امام رضا ]علیه السلام شنیدمخ که می فرمود انا لا نجد فرقه من الفرق و لا مله من الملل بقوا و عاشورا الا بقیهم و رئیس لما لا بدلهم منه فی امر الدین و ادنیا هیچ طایفه و ملتی را نمی یابیم که پایدار مانده باشد و به زندگی ادامه دهند مگر بوجود سرپرست و رئیسی کع در امور دینی و دنیایی خویش ناگزیر از آنند سیاست -سیاست واژه دیگری است که در فرهنگ و منابعع اسلامی بمعنی مدیریت و رهبری استعمال شده است .
اگر چه این کلمه در محاورات و اندیشه سیاست بازان حرفه ای مفهوم فریب و خدعه و نیرنگ را به ذهن تبادر می کند لکن مفهوم حقیقی آن امر دیگری است سیاست در لغت بمعنی :تدبیر امور ولایت امارت و حسن اداره امور آمده است در مدارک و منابع اسلاتمی سیاست و سیاستمداری به همان مفهوم مدیریت و رهبری در مورد ائمه معصومین علیم السلام و غیر انها بکار رفته است شما ساست گذاران بندگان خدایند و در آن :امام عارف و آگاه به امور سیاسی است .
و در آن : سپس جهت سیاستگذاری امور دینی و دنیوی بندگان این امر به پیامبر اکرم (ص) واگذار شده است خاتمه در این درس پنج واژه امامت ولایت امارت ریاست و سیاست را که متضمن مفهوم مدیریت و رهبری بودند ارز منابع اسلامی بیان کردیم .
البته وتاژه ها و تعابیر دیگری تیز در این مقوله وجود دارند که بخاطر پرهیز از تطویل کلام از توضیح آنها صرفنظر می کنیم .
از جمله آنها است [تدبیر ][حکومت ]و [خلافت صلاحیت علمی مدیران از دیدگاه اسلام مقدمه پیش از این متذکر شدیم که توفیق در مدیریت مستلزم وجود سه نوع بلوغ و توانایی است : دانش مهارت و اخلاق .
اینها از شرایط و لوازم غیر قابل انکار مدیریت فرماندهی و رهبری موفق هستند 1-موضوع «مناسبات » بعنوان جزئی عمده و لاینفک از «اداره » معمولا وقتی از «اداره» -مدیریت بمفهوم عام – سخن بمیان می آید نظر به یک کار و کوشش دستجمعی است و مدیریت امروز نیز «اداره » را در چار چوبی محدود و مخصوص از همین تصور عمومی در نظر دارد.
در حالیکه :موضوع «اداره » در مفهوم و کم و کیف واقعی خود در سطحی بس گسترده تر از این برداشت با صطلاح علمی و آکادمیک ،یا آن تصور معمول و رلایج مطرح است ،بطوریکه : نه تنها در مورد تمام امور جمعی انسان مطرح است ،بلکه کلیه امور فردی او را نیز درز بر می گیرد و از این بالاتر ، با نظری دقیقتر به این حقیقت می رسیم که : اصولا «موضوع « ادره »در مورد هر دو یا چند چیز – اعم از « شی » ،«نیرو»یا انسان – که موجود بوده و نظم و نفسشان مورد نظر باشد پا در میان دارد.و این گفته متکی به بررسی ها و مباحثات متعدد متنوع و عمیق است و با تمام سفسطه های عناصر غلرزب و شرق زده و کوتاه بین در حول و حوشش بقدرت خود باقی است .
بهر تقدیر اعم ازآنکه این معنای کلی از اداره نظر ما را بخود اختصاصز دهد یا آن مفهوم جزئی در واقعیت این نکته حرف یا ابهامی نیست که : تصور موضوع «اداره »منهای وجود نوعی از مناسبات امکان پذیر نیست و اصولا چنین اداره ای وجود خارجی ندارد تا آنجا که : شاید بیک اعتبار و با یک دید وسیع و عمیق – در تعریف اداره بتوان گفت : اداره چیزی جز برقراری یک سری ارتباطات پویا و هماهنگ نیست .
ولی اگر بخواهیم تا این حد در مورد «روابط »جلو نر فته و گفته فوق را سخنی غلو آمیز و افراطی تلقی کنیم در درستی نکته زیر تردیدی نیست که: موضوع «روابط » عنصری عمده از اداره و بی گزاف ، عمده ترین بخش آنرا تشکیل می دهد بیانی کلی از مناسبات انسانی در مدیریت امروز و مدیریت اسلامی چگونگی مناسبات در مدیریت امروز مناسبات انسانی در اداره بمفهوم رایج و امروزی آن اعم از انواع غربی و شرقی ، اولا ناقص و غیر جامع و مانع است و ثانیا – ناصالح واژگونه و غیر انسانی می باشد .
این روابط با تمام وجودشان منحصر به برخی از ابعاد وجود انسانی می گردد و آن حالت فراگیر لازم را ندارد که در تمام جنبه های زندگی آدمی مطرح بوده و کلیه امور فردی – اجتماعی انسان در بگیرند .
این روابط با همان وجود ناقص و غیر جامع و مانع خود و درز همان ابعاد معدود و محدودشان نسیز خدائی ،انسانی ، خلقی ،و مردمی نیستند و در خدمت رهائی و رشد توحید و یگانگی برابری و برادری و نظم و نسق امور و وجود آنها عمل نمینمایند و بلکه از این نظر در جهتی کاملا معکوس و واژگونه سیر می کنند چگونگی مناسبات انسانی در اداره اسلامی بدیهی است آنچه که در فوق گفته شد نمی تواند مقبول عقل و علم باشد و بلکه اولا مناسبات انسانی باید بطور کامل و همه جانبه مورد توجه قرار گیرد و ثانیا لازم است که این توجه صالح یعنی خدائی ،خلقی و مردمی باشد .
بدیهی است که توجه رسا یا نارسا صالح یا ناصالح به پاره ای از اجزا یک مجموعه و غفلت از پاره ای اجزا دیگر جرز فساد و ناکامی در نظر و عمل چیزی در پی نخواهد داشت و جهان حاضر نیز با تمام واقعیات تلخ و واژگونه اش شاهد خوبی بر این مدعاست .
و این درست در نقطه مقابل بینش و توجه اسلامی قرار دارد چرا که : در اسلام : اولا تمام مناسبات انسانی مطرح است نه بخشی از آن بطوریکه : نه تنها باید کلیه روابط گروهی و اجتماعی و بین افراد انسانی را مورد عنایت قرار داد بلکه ضرورتا باید به حوزه مطرحند نیز التفات کرد اولا ـ تمام مناسبات انسانی مطرح است نه بخشی از آن بطوریکه : نه تنها باید کلیه روابط گروهی و اجتماعی و بین افراد انسانی را مورد عنایت قرار داد بلکه ضرورتا باید به حوزه مطرحند نیز التفات کرد و ثانیا – اسلام در این نظر سیسمیک و جامع و مانعش بطور غیر فردی ،غیر شخصی ،غیر قومی ،غیر خونی ،غیر جغرافیایی ، غیر شی ای ، غیر گروهی ، غیر اجتماعی و غیر قانونی و غیر طبقاتتی ..عمل می کند یعنی تعصبی خاص روی هیچکدام اینها ندارد و در مورد هیچکدامشان افراط و تفریط نکرده و منحرفانه نظر و عمل نمی نماید ایده محوری در مناسبات اسلامی و مناسبات غیر اسلامی برای درک بهتر و اصولی آنچه که در ذیل دو عنوان اخیر معترضش گردیدیم باید به ایده محوری و تعین دهنده مناسبات اسلامی از یکسو و به منبع زاینده و نقطه کانونی روابط غیر اسلامی از سوی دیگر توجه نماییم :پوشیده یا مبهم نیست که اگر ما به درک چنین موضوعی نایل گردیم ،در حقیقت بدستگاهی تمیز دهنده و فرمولی کلی مجهز شده ایم که بوسیله آن قادر خواهیم:مفهوم و چون چند مناسبات اسلامی و غیر اسلامی را تشخیص داده و خط سیر کلی هر یک و تفاوتشان را با هم دریابیم و در مورد هر رابطه ای به قضاوت صحیح بنشینیم .
اما در بیان اختصاری این موضوع باید بگوئیم که : ایده محوری در مناسبات اسلامی عبارت از معرفت خدا و رابطه با او و ادای حق واجب اوست و در روابط غیر اسلامی عبارت از معرفت بهر اصالتو مطلقی عیر «الله» و رابطه با او و بی توجهی به حق واجب خداست بطوریکه: در مناسبات اسلامی هر ارتباطی – حال در هر زمینه که باشد در رابطه با «الله» برقرار می گیرد و در مناسبات غیر اسلامی هر ارتباطی در رابطه با اصالتها و مطلقهایی غیر از الله برقرار می گردد که خود موجوداتی مخلوق محدود نسبی و ناقصند اینک با توجه بمطالب فوق می توانیم در مقام توصیف مناسبات اسلامی و روابط غیر اسلامی بگوئیم : بنا به تعریف «الله » اسم خاص خداست و بمعنای آن ذات مقدس رحمن و رحیمی می باشد که : مستجمع ، جمیع صفات کمالیه و مبرا از همه نواقص و نقائص است.
«الله»در رابطه با دیگر اشیا لیس کمثله شی است یعنی برای او مثل و بلکه مثل مثلی نیست و هو الله احد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد است.
«الله»رب العالمین و خالق اشیاء است و بنابر این بین او و موجودات دیگر روابط رب و مربوبی خالق و مخلوقی ..........وجود دارد تنها راه انسان آنچه که در فوق گذشت عبارت از دید کلی اسلام در مورد پیوندها و مناسبات است و همچنانکه ملاحظه نمودید :این دید دیدی ،عینی ، فراگیر و بهم پیوسته است نحوه استقرار مناسبات اسلامی سئوال مهمی که در رابطه با این بحث مطرح می گردد اینستکه اگر روابط توحیدی تنها راه رهایی و کامیابی انسان و ضرورتی اجتناب ناپذیر است در اینصورت چگونه می توان به برقراری آن پرداخت در جواب این سئوال باید گفت : اسلام بسادگی تمام این موضوع را عملی می نماید و در این مکتب ،راهها ، وسایل ، تمهیدات ، و تضمین های کافی برای استقرار روابط توحیدی ارائه گردیده است تا آنجا که : اصولا این امر مهم با موازین اسلامی عجین بوده و برقراری یک سیستم کامل روابط توحیدی ارائه گردیده است تا آنجا که : اصولا این امر مهم با موازین اسلامی عجین بوده و برقراری یک سیستم کامل روابط توحیدی بر اثر پی گیری همه جانبه این موازین امری حتمی است .
مناسبات توحیدی عبارت از برقراری پیوندها و مناسبات در رابطه با غیر «الله» است .و در برابر: روابط غیر توحیدی عبارت از برقراری پیوندها و مناسبات در رابطه با غیر «الله» است بنابر این :همچنانکه ملاحظه می کنید : در هر دو صورت برقراری یک سری مناسبات حتمکی است و اصولا انسان بدون برقراری یک سری روابط نمی تواند باشد منتها آنچه که باعث تفاوت همه چیز در این پیوندها شده است همان در رابطه با الله یا در رابطه با غیر الله بودن پیوندها و مناسبات برقرار شده است بطوریکه : اگر در رابطه با شناخت الله و حرکت در سوی او باشد روابط توحیدی است و در غیر اینصورت غیر توحیدی است .
پس نتیجه ای که تا بحال حاصل می گردد – اختصارا – از این قرار است که :تضمین استقرار مناسبات توحیدی در برقراری رابطه با الله است بدیهی است که کم و کیف شدت و ضعف و سطح و مرتبه این مناسبات نیز جملگی از مسائلی هستند که مستقیما به چگونگی رابطه انسان با خدا بر می گردند.
پس نتیجه ای که با توجه به تقسیم بندی مذکور حاصل می کنیم اینکه : امور عبادی تضمین کننده برقراری کامل و دائم مناسبات توحیدی می باشند.
و همین امور عبادی هستند که برای امور گروهی و اجتماعی (امور اقتصادی ،سیاسی ، خانوادگی ، حقوقی ،..) زمینه سازی می نمایند عبادات نسبت به تعهدات (معاملات و عقود ) و احکامک (مسایل حقوقی ) نقش محوری و تعیین دهنده دارد.
10- کم و کیف مناسبات انسانی در مدیریت های غیر اسلامی اکنون با توجه به آنچه که درباره روابط توحیدی گفته