مراعات حقوق اقوام و ذوی‌الارحام از جمله وظائفی است که شریعت مقدس اسلام نسبت به آن تأکید فراوان فرموده و تارک آن را ملعون و مطرود از رحمت خداوند دانسته است.
امروزه در جامعه اسلامی ما کمتر متوجه می‌شود و صله رحم را یکی از امور عرفی دانسته و اهمیتی به آن نمی‌دهد با اینکه صله رحم یکی از واجبات دین و قطع آن یکی از محرمات بلکه از گناهان کبیره شمرده شده است.
مرحوم شهید دستغیب در کتاب گناهان کبیره، قطع رحم را در زمره گناهان کبیره ذکر نموده و یادآور می‌شود که چهار امام معصوم ما که عبارتند از حضرت امام صادق و حضرت امام کاظم و حضرت امام رضا و حضرت امام جواد(ع) به گناه کبیر بودنش تصریح کرده‌اند.
موضوع صله رحم متأسفانه از جمله موضوعاتی است که کمتر به آن توجه شده و لکن در متون اصلی ما فراوان دیده می‌شود که لازم است ترجمه و در اختیار مردم مسلمان قرار گیرد.
با اهمیتی که این واجب الهی دارد بالاخص که ترک آن نقض عهد در قرآن شمرده شده و در فرمایش امام سجاد(ع) آمده که با قاطع رحم مصاحبت منما که در سه جای قرآن آن ملعون یافتم و در روایت دیگری در بحارالانوار مجلسی(ره) از رسول گرامی اسلام نقل کرده که بوی بهشت از دوهزار سال راه استشمام می‌شود.
ولکن دو طائفه از آن محرومند: یکی عاق والدین و یکی قاطع رحم می‌باشد.
لذا بر خود لازم دانستم کتابی در این موضوع بنویسم و اهمیت آن را از نظر آیات و روایات یادآور شوم به امید آنکه جامعه ما به این وظیفه مهم توجه نموده و حقوق اقوام را مور توجه قرار دهد.
موضوع صله رحم متأسفانه از جمله موضوعاتی است که کمتر به آن توجه شده و لکن در متون اصلی ما فراوان دیده می‌شود که لازم است ترجمه و در اختیار مردم مسلمان قرار گیرد.
لذا بر خود لازم دانستم کتابی در این موضوع بنویسم و اهمیت آن را از نظر آیات و روایات یادآور شوم به امید آنکه جامعه ما به این وظیفه مهم توجه نموده و حقوق اقوام را مور توجه قرار دهد.
قرآن کریم نسبت به قاطعین رحم لحن شدید و تندی دارد.
تا آنجا که آنها را ناقضین عهد و خاسر خوانده و آنها را ملعون و مطرود از رحمتش دانسته است.
ما ابتدا آیات مبارکی که درباره صله رحم است یادآور می‌شویم و سپس روایات وارده از پیغمبر اسلام(ص) و ائمه طاهرین(ع) را که نسبت به صله رحم تشویق و ترغیب دارد یادآور می‌شویم و من‌الله استعین و هو خیر معین.
اما آیات شریفه قرآن درباره مراعات حقوق اقوام و ذوی‌الارحام فراوان است که بعضی از آنها سفارش به احسان نسبت به اقوام می‌نماید.
بعضی بیان عقوبت افرادی است که تارک حقوق آنها می‌باشند و این وظیفه الهی را انجام نداده‌اند که آنها را خداوند متعال در قرآن خاسر و زیانکار خوانده وعده‌ای را هم ناقضین عهد دانسته و آنها را مشمول لعنت و عقوبت در آخرت دانسته از جمله آیه شریفه 27 از سوره مبارکه بقره است که می‌فرماید: ]والذین ینقضون عهدالله من بعد میثاقه و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یفسدون فی الارض اولئک هم الخاسرون: کسانی که عهد خدا را پس از محکم بستن، می‌شکنند و رشته‌ای که آنان را امر به پیوند آن کرده، می‌گسلند و در زمین و میان اهل آن فساد می‌کنند، به حقیقت زیانکاران عالم هستند[.
خاسر در قرآن کریم برکسی که در آخرت معذب است اطلاق می‌شود و به قرینه دو آیه بعد معلوم می‌شود خاسر در قاطع رحم ملعون می‌باشد.
و همچنین در سوره رعد آیه 21 می‌فرماید: ]والذین یصلون ما امرالله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب: و کسانی که، آنچه خدا امر به پیوند آن کرده (مانند صله رحم) اطاعت می‌کنند و از خدا می‌ترسند و از سختی و بدی حساب ترس دارند[.
و در سوره رعد آیه 25 می‌فرماید: ]والذین ینقضون عهدالله من بعد میثاقه و یقطعون ما امرالله به ان یوصل و یفسدون فی الارض اولئک لهم اللعنه و لهم سوء الدار: آنان که پس از پیمان بستن (با خدا و رسول) عهد خدا را شکستند و نیز آنچه خدا امر به پیوند آن کرده (مانند صله رحم و...) گسستند و در روی زمین فساد و فتنه برانگیختند اینان را لعن خدا و منزلگاه عذاب روح نصیب است[.
و در سوره محمد(ص) آیه 22 و 23 می‌فرماید: ]فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فی‌الارض و تقطعوا ارحامکم اولئک الذین لعنهم الله فأصمهم و اعمی ابصارهم؛ آیا شما منافقان اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روی بگردانید یا در زمین فساد و قطع رحم کنید باز هم امید (نجات) دارید * همین منافقانند که خدا آنها را لعن کرده و گوش و چشمشان را کر و کور گردانید[.
و همچنین در سوره بقره آیه 83 می‌فرماید: ]و اذاخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبودن الاالله و بالوالدین احسانا و ذی‌القربی: و هنگامی که گرفتیم از بنی اسرائیل پیمان اینکه نپرستید مگر خدا را و به پدر و مادر مهربانی کنید و همچنین به نزدیکان و ارحامتان[.
و همچنین در سوره بقره آیه 177 در بیان خوبی‌ها و اعمال پسندیده فرموده: ]و آتی المال علی حبه ذوی‌القربی؛ و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشاوندان بدهد[.
رسیدگی مالی یک نوع صله رحم می‌باشد.
و در سوره نحل آیه 90 ضمن شمردن یک سلسله واجبات و وظائف الهی، عطا نمودن به خویشان را می‌شمرد: ]ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی؛ همانا خداوند فرمان می‌دهد به عدالت و نیکوکاری و بخشش به صابان قرابت و نزدیکان[.
این بود مجموعه‌ای از آیات کریمه قرآن که نسبت به حقوق خویشان و بستگانش سفارش نموده و نسبت به متخلفین از این وظیفه شرعی تحذیر نموده و آنها را خاسر و در ردیف ناقضین عهد خوانده و مستحق عذاب دانسته است.
و اما روایات در زمینه صله رحم و مراعات حقوق اقوام و خویشان فراوان است که بخشی از آنها روایاتی است که ثواب و اجر صله کننده را بیان می‌نماید و بخشی عقاب قاطع رحم را و بخشی بیان معنای صله رحم و قطع رحم و اینکه برای صله کننده علاوه بر ثوابهای اخروی موجب کمی عمر و نقص در اموال می‌باشد.
قبل از ورود در روایات تبرک می‌جویم به کلام عالم ورع، خاتم المحدثین مرحوم حاج شیخ عباس قمی(ره) در کتاب سفینه البحار در ماده رحم که ایشان فرموده‌اند: (صله رحم واجب است و مستحب، واجب آن مقداری است که اگر ترک شود قطع محسوب می‌شود و مستحب بیش از آن است) ولکن در مورد قاطع رحم و اینکه از گناهان کبیره می‌باشد روایاتی است که در قسمت دوم روایات انشاءالله یادآور می‌شویم.
در اینجا روایتی که از سیدالساجدین(ص) است که در مورد حق ذوی‌الارحام فرموده یادآور می‌شویم به مناسبت نام کتاب که حقوق اقوام است: و اما حق خویشاوندی: ابتدا حق مادرت: ]فحق امک ان تعلم انها حملتک حیث لا یحمل احد احدا و اطعمتک من ثمره قلبها ما لایطعم احد احدا...؛ و اما حق مادرت این است که بدانی او تو را در درون خود حمل نموده که احدی، احدی را در آنجا راه ندهد و از میوه دلش به تو خورانیده که احدی از آن بدیگری نخورانده...[.
و اوست که تو را با گوشش و چشمش و دستش و پایش و مویش و سراپایش و همه اعضایش نگهداری کرده و بدین فداکاری خرم و شاد و مواظب بوده و هر ناگواری و دردی را و غمی را تحمل کرده تا دست قدرت، تو را از او دفع نموده و تو را از او برآورده و تو را بر روی زمین آورده و باز هم خوش بوده است که تو سیر باشی و او گرسنه و تو جامه‌پوشی و او برهنه باشد، تو را سیراب کند و خود تشنه بماند، تو را به خواب کند.
شکمش ظرف وجودتو بوده و دامنش آسایشگاه تو و پستانش مشک آب تو و جانش فدای تو، و به حساب تو گرم و سرد روزگار را چشیده، به این اندازه قدرش را بدانی و این را نتوان جز به یاری خدا.
و اما حق پدرت: و اما حق پدرت را باید بدانی که او بن و ریشه توست و تو شاخه او هستی و بدان که اگر او نبود تو نبودی، پس هر زمانی در خود چیزی دیدی که خوشت آمد بدان که از پدرت داری و خدا را سپاس‌گزار و به همان اندازه شکر کن و لا حول و لا قوه الا بالله.
و اما حق فرزندت: بدان که او از توست و در این دنیا به تو وابسته است، خوب باشد یا بد، تو مسئولی به سرپرستی او با پرورش خوب و راهنمائی او به پروردگارش و کمک او به اطاعت وی، درباره خودت و درباره خودش؛ و بر عمل او ثواب بری و در صورت تقصیر کیفر شوی.
پس دوباره او کاری کن که در دنیا حسن اثر داشته باشد و خود را با آن آراسته کنی و در نزد پروردگارش نسبت به او معذور باشی به سبب سرپرستی خوبی که از او کرده‌ای و نتیجه‌ای که از او گرفتی و لا حول و لا قوه الا بالله.
و اما حق برادرت: بدان او دست توست که با آن کار می‌کنی و پشت توست که به او پناه می‌بری و عزت توست که به او اعتماد داری و نیروی توست که با آن یورش بری.
مبادا او را ساز و برگ نافرمانی خدا بدانی و نیز وسیله ظلم به حق خدا، و او را درباره خودش یار باش و درباره دشمنش کمک کار و میان او و شیاطین حائل شو و حق اندرز او را به جای آور و به او رو کن برای رضای خدا، اگر منقاد پروردگارش شد و به خوبی از او پذیرا گردید وگرنه خدا نزد تو مقدم باشد و از اویش گرامیتر بدار.
و اما روایات باب که وعده دادیم و روایاتی که در مورد ثواب و اجر صله کننده می‌باشد، مقدم می‌داریم و در انتخاب عناوین سعی نمودیم که عناوین مطرح شده در کتاب گناهان کبیره شهید دستغیب بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.
ثواب صله رحم صاحب بحارالانوار از امالی صدوق از رسول اکرم(ص) فرمود: کسی که برای صله رحم به جان و مال به طرف رحم خود حرکت کند، خداوند اجر یکصد شهید در نامه اعمالش می‌نویسد و به هر قدمی که برمی‌دارد چهل هزار حسنه برای اوست و چهل هزار گناه از او محو شده و چهل هزار درجه برایش بلند می‌شود و مثل این است که یکصد سال بندگی خدا نموده باشد.
چه افرادی رحم محسوب می‌شوند چون در شرع مقدس معنی خاصی برای رحم ذکر نگردیده پس مراد همان معنای عرفی است که عبارت از مطلق اقارب و بستگان است به معنی خویشاوندان پدری و مادری هر چند به چند واسطه باشد و همچنین خویشاوندی از نظر اولاد.
برای روشن شدن مطلب این روایت مناسب است.
عروه بن یزید از حضرت امام صادق(ع) از معنی آیه شریفه سؤال نمود ]والذین یصلون ما امرالله به ان یوصل[ حضرت فرمود: «هی قرابتک» یعنی رحم، پیوند به تمام خویشاوندان است، محرم باشد یا نامحرم، دور باشد یا نزدیک، واسطه بخورد یا نه.
فرقی بین رحم فقیر و غنی نباید گذارد هرچند عادت اهل دنیا در این است که در بین بستگان آنکه صاحب مال و اعتبار باشد او را وابسته نزدیک خود می‌دانند و اگر فقیر و بی‌اعتبار باشد او را از خود جدا می‌دانند، هرچند نزدیک هم باشد ولی در شرع مقدس هیچ فرقی در حکم صله و قطع رحم بین اقارب نیست و هر چه نزدیکتر باشد و واسطه کمتر بخورد این حکم شدیدتر است.
شهید ثانی علیه الرحمه این معنی عرفی را که برای رحم ذکر گردیده به اکثر فقهاء نسبت داده است.
معنی صله چیست؟
هرکاری که در عرف پیوند را برساند صله است.
هرچند آن کار در کوچکی مانند سلام کردن یا نیکو جواب دادن باشد.
در کافی شریف از حضرت صادق(ع) روایتی نقل نموده که حضرت می‌فرماید: صله رحم و نیکی به برادران ایمانی حساب را در روز قیامت آسان می‌گرداند و از گناه نگه می‌دارد.
پس به نزدیکان خود صله کنید و به برادران خود نیکی کنید.
هرچند به اندازه سلام کردن و پاسخ دادن باشد.
بیان شهید ثانی در مراتب صله رحم اعظم مراتب آن صله به نفس «به جان» است که در آن اخبار زیادی رسیده است.
پس از آن به دفع ضرر است.
یعنی اگر ضرری متوجه رحم گردد، آن را دفع نماید پس از آن رساندن نفع به اوست پس از آن صله نمودن به کسی که واجب النفقه رحم است مانند زن پدر و زن برادر و کمترین مراتب صله سلام کردن به اوست و کمتر از آن پیغام سلام برایش فرستادن می‌باشد و همچنین