خاستگاه حکومت علوی را می توان از زوایای گوناگون تاریخی،
جامعه شناختی، حقوقی، دینی و سیاسی، مورد کاوش قرار داد.
این مقاله پس از عبوری سریع از خاستگاههای یادشده، محور خود را جستجو پیرامون خاستگاه
سیاسی حکومت علوی قرار می دهد.
در باره خاستگاه سیاسی حکومت علوی، با
سه دیدگاه: الهی، الهی مردمی و مردمی مواجهیم.
نخست این سه دیدگاه، با
استناد به گفتار مدعیان آنها مطرح می شود.
آنگاه با توجه به دیرینه بودن گفتمان
دیدگاه اول و دوم که یکی مربوط به پیروان آن حضرت و دیگری مربوط به دیگر
فرق مسلمان است، با عنایت به سرشاری منابع و تألیفات پیرامون آن دو، سمت و
سوی اصلی بحث را متوجه دیدگاه سوم که جنبه کاربردی بیشتری هم دارد و از
مباحث زنده سیاسی جامعه است، نموده و پس از ذکر مستندات این دیدگاه با
تأملات هفت گانه، به ارزیابی آن از نگاه عقل، کتاب، سنت و اجماع و عملکرد
تجربی آن در طول تاریخ خواهیم پرداخت و در پایان به نقش مردم در حکومت
علوی بر مبنای خاستگاه الهی آن اشارتی مختصر خواهد شد.
در پی قتل عثمان و بلاتکلیف ماندن مسأله زمامداری و خلافت، نخبگان و خواصّ، مرکب از
چهره های شاخص مهاجرین و انصار و دیگر افراد مؤثر در جامعه اسلامی آن برهه، به همراهی
تعداد زیادی از مردم مدینه النبی(ص)، در مسجد رسول خدا برای چاره اندیشی و شور و مشورت
در این مسأله مهم و حیاتی گرد آمدند.
مسجد مملو از جمعیت شد.
انگشت اشاره و ارشاد برخی از
خواصّ و سابقین در عرصه ایمان و جهاد، همچون: عمار یاسر، ابن تیهان، ابوایوب انصاری و
سخنان روشن گرانه ایشان در فضل و سابقه و جهاد و قرابت امیرالمؤمنین(ع)، زمینه های پیش
آمده در اثر حوادث بیست و پنج ساله گذشته را فعلیت بخشید و همگی بر علی(ع) اجماع و اتفاق
کردند.
سیل خروشان علاقه و احساسات خواصّ و عوام به سوی بیت امام(ع) به جریان افتاد.
انبوه جمعیت در درب خانه مولا گرد آمدند و یکصدا آن امام همام را برای پذیرش حکومت و
ولایت تحت فشار قرار دادند، حادثه ای که در تاریخ خلافت، برای نخستین بار و آخرین مرتبه
اتفاق می افتاد [1].
خود حضرت در وصف بیعت گوید:
و بسطتم یدی فکففتها و مددتموها فقبضتها، ثم تداککتم علیّ تداکّ الاِبل الهیم علی
حیاضها یوم ورودها حتی انقطعت النعل و سقطت الرّداء و وطیء الضعیف و بلغ من
سرور الناس ببیعتهم ایّای ان ابتهج بها الصغیر و هدج الیها الکبیر و تعامل نحوها
العلیل و حسرت الیها الکعاب؛ [2]
|48| 1ـ خاستگاه تاریخی حکومت علوی در پی قتل عثمان و بلاتکلیف ماندن مسأله زمامداری و خلافت، نخبگان و خواصّ، مرکب از چهره های شاخص مهاجرین و انصار و دیگر افراد مؤثر در جامعه اسلامی آن برهه، به همراهی تعداد زیادی از مردم مدینه النبی(ص)، در مسجد رسول خدا برای چاره اندیشی و شور و مشورت در این مسأله مهم و حیاتی گرد آمدند.
انگشت اشاره و ارشاد برخی از خواصّ و سابقین در عرصه ایمان و جهاد، همچون: عمار یاسر، ابن تیهان، ابوایوب انصاری و سخنان روشن گرانه ایشان در فضل و سابقه و جهاد و قرابت امیرالمؤمنین(ع)، زمینه های پیش آمده در اثر حوادث بیست و پنج ساله گذشته را فعلیت بخشید و همگی بر علی(ع) اجماع و اتفاق کردند.
انبوه جمعیت در درب خانه مولا گرد آمدند و یکصدا آن امام همام را برای پذیرش حکومت و ولایت تحت فشار قرار دادند، حادثه ای که در تاریخ خلافت، برای نخستین بار و آخرین مرتبه اتفاق می افتاد [1].
خود حضرت در وصف بیعت گوید: "و بسطتم یدی فکففتها و مددتموها فقبضتها، ثم تداککتم علیّ تداکّ الاِبل الهیم علی حیاضها یوم ورودها حتی انقطعت النعل و سقطت الرّداء و وطیء الضعیف و بلغ من سرور الناس ببیعتهم ایّای ان ابتهج بها الصغیر و هدج الیها الکبیر و تعامل نحوها العلیل و حسرت الیها الکعاب؛ [2] دستم را گشودید، بازش داشتم و آن را کشیدید، نگاهش داشتم، همچون شتران تشنه که روز آب خوران به آبگیر درآیند، بر من هجوم آوردید، چندان که کفش از پای در آمد و ردا افتاد و ناتوان پایمال گردید و خشنودی مردم در اثر بیعت با من بدانجا رسید که خردسال از آن شادمان شد و سالخورده لرزان لرزان به سوی آن روان گردید و بیمار، برای بیعت، خود را سر پا نگه می داشت و دختران جوان نقاب از چهره کشیدند، برای مشاهده آن منظره."> در نخستین گام؛ امام(ع) که اوضاع را آشفته می دید و زمینه های اجتماعی را برای انجام اصلاحات و بازگشت به خطوط اصلی ترسیم شده در کتاب الهی و سنت نبوی فراهم نمی دید و می دانست دگرگونی جامعه، آن قدر الوان و رنگارنگ شده و ابرفتنه همه جا را پوشانده و مسیر |49| حرکت ناآشنا گردیده که جامعه تحمل ارزشهای علوی و بازگشت به دوران رسول خدا(ص) را از کف داده است، پیشنهاد بیعت و خلافت را ردّ کرد و فرمود: مرا رها کنید و از دیگری تقاضا کنید.
اگر از من بگذرید، همچون یکی از شما خواهم بود و شاید از شما شنواتر و مطیع تر باشم نسبت به کسی که شما برمی گزینید.
من اگر وزیر باشم بهتر است تا امیر شما باشم.
[3] اما پافشاری مردم پایان نداشت، امام مجبور به پذیرش حکومت و بیعت گردید، ولی فرمود: پس در مسجد: "فان بیعتی لا تکون خفیه و لا تکون الّا فی المسجد؛ [4] همانا بیعت من مخفیانه و در گوشی نخواهد بود و محل آن جایی جز مسجد رسول خدا(ص) نمی باشد."> طبق نقل برخی مورخان، روز شنبه، نوزدهم ذیحجه از سال سی و پنج هجری، برای بیعت آشکار و علنی با چهارمین خلیفه بعد از رسول خدا(ص)، پیر و جوان، زن و مرد، مهاجر و انصار، راهی مسجد شدند و با مشارکت سیاسی بی نظیر و بی سابقه و عشقی وصف ناپذیر، در برابر دیدگان همه، کار بیعت به انجام رسید و پایه های حکومت علوی با این خاستگاه تاریخی، بر گزینش آزاد و اراده قلبی توده ها، استقرار یافت و به تلألؤ و پرتوافکنی پرداخت.
[5] در گزارش مبدأ شروع و خاستگاه حکومت امام(ع) در بستر تاریخ، اختلافی میان هفتاد و دو فرقه مسلمانان مشاهده نمی شود و تأیید همگانی پشتوانه آن است.
2ـ خاستگاه جامعه شناختی حکومت علوی غرض از خاستگاه جامعه شناختی، همان مبدأ پذیرش و مقبولیت اقتدار سیاسی و حاکمیت، نزد اقشار مردم است.
طبق اندیشه ماکس وبر، جامعه شناخت بلندآوازه آلمانی؛ حکومتهایی که می خواهند از سوی شهروندان اطاعت شوند، می کوشند، قدرت خویش را توجیه و آن را مشروع قلمداد نمایند.
در دیدگاه جامعه شناختی وبر، قدرت از سه طریق: سنتی، کاریزمایی و عقلانی ـ حقوقی، مشروعیت خویش را عینیت می بخشد.
نکته مهم در تحلیل نقطه نظرات وبر آن است که نگاه وبر به مسأله مشروعیت، نگاهی جامعه شناختی است.
وی "مشروعیت" را چیزی می داند که با "مقبولیت" تفاوت چندانی ندارد.
وی دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که: سلطه های مختلف، از چه مسیری و با چه توجیهی، نزد مردم مقبولیت کسب می کنند؟
وی راههای سه گانه |50| یادشده را پاسخ این پرسش می داند [6].
با لحاظ مقدمه بالا، آیا خاستگاه جامعه شناختی و مقبولیت حکومت علوی در میان آحاد مسلمانان از چه مجرایی بوده و چگونه توجیه می شود؟
پاسخ به این پرسش، چندان دشوار نیست و می توان مدعی شد از جهت جامعه شناختی هم، دیدگاهها نسبت به خاستگاه حکومت علوی یکسان و هم افق است.
هر چند ویژگی های شخصیتی و خصوصیات فردی آن امام(ع) از حیث علم، شجاعت، تدبیر، تقوا و سوابق او بویژه در دوران رسول خدا(ص) قبل از هجرت و پس از هجرت و درخشندگی او در نبردهای بدر و احد و خیبر و فتح مکه، از یک سو، و قرابت و نزدیکی به پیامبر(ص) و از قریش بودن، طبق روایتی که اهل سنت نقل می کنند "الائمه من قریش [7]" از سویی دیگر، زمینه را برای مقبولیت سنتی و کاریزمایی وی فراهم می نمود، ولی به هر حال آنچه محور خاستگاه اجتماعی حکومت او را تشکیل می دهد؛ همان بیعت و پذیرش مردم، بویژه شورای مهاجر و انصار است.
از نگاه جامعه شناختی سیاسی، آنچه در روز بیعت با او، در صحنه سیاسی مدینه رخ نمود، در حدی از مقبولیت عقلانی ـ حقوقی بود که برای تاریخ چند صد ساله خلافت، پیش از او و پس از او، استثنایی و منحصر به فرد است.
چنان که خود امام(ع) بر این خاستگاه اجتماعی حکومت خویش بارها تکیه می کند.
و در برابر بیعت شکنانی چون طلحه و زبیر، با بانگ رسا اعلام می کند: هر چند کتمان حقیقت می کنید، اما به خوبی واقفید؛ مادامی که مردم مرا نخواستند، من آنها را نخواستم و آنها را اراده ننمودم، و تا هنگامی که آنان پیش قدم نشدند و بیعت ننمودند، دست خود را برای بیعت دراز نکردم.
خود شما دو نفر، از کسانی هستید که مرا برگزیدید و بیعت کردید.
می دانید؛ بیعت مردم با من، با توسل به قوه قهریه و زور، یا برای رسیدن آنان به متاعی اندک که به آنها داده می شود، نبود.
[8] در بیان بالا، حضرت، سلطه و اقتدار حکومت خویش را با بیعت مردم و پیشگام شدن ایشان در تحویل ولایت به او، توجیه می کند و آن را به عنوان اینکه مقبولیتی عقلانی ـ حقوقی دارد، معرفی می نماید.
گرچه با نخستین خطبه امام(ع) پس از بیعت، بادهای مخالف وزیدن گرفت و کسانی که منافع نامشروع خود را در مخاطره می دیدند، با شنیدن خطوط کلی زمامداری امام(ع) به فتنه گری مشغول شدند و برای مقبولیت آن بحران سازی نمودند.
[9] |51| 3ـ خاستگاه قانونی حکومت علوی بحث از خاستگاه قانونی متکفل پاسخ گویی به این پرسش است که آیا حکومت طبق قانون است؟
و قانون چنین حکومتی را تجویز می کند؟
با قطع نظر از حق یا باطل بودن نظام قانونی حاکم بر جامعه و اعتقاد به درستی یا نادرستی آن، برای جلوگیری از هرج و مرج و تأمین آرامش و امنیت و مصالح برتر، تمامی کسانی که زیستن در جامعه ای را پذیرفته اند، باید نسبت به نظام قانونی حاکم پای بندی و التزام عملی داشته باشند، هر چند در عرصه نظری و اندیشه آن را ناصواب ارزیابی کنند.
از این رو کافران ذمی که زیستن در درون جامعه اسلامی را پذیرفته اند، برای برخورداری از مواهب قانونی جامعه و قرار گرفتن زیر چتر آرامش و امنیت و دفاع از حقوق آنها، باید التزام عملی خود را به شرایط ذمه و قوانین حاکم بر جامعه اسلامی نشان دهند، هر چند در پندار خویش، اعتقادی به این قوانین نداشته باشند.
آنچه امروزه در قانون اساسی کشورهای مختلف نیز شاهدیم، نمونه ای دیگر از این واقعیت است که تمامی گروهها و مسلکها، با صرف نظر از جهان بینی و اندیشه های فلسفی و مکتبی که دارند، باید رسمیت قانون اساسی را بپذیرند و پای بندی بدان نشان دهند، هر چند به آن رأی هم نداده باشند.
با این مقدمه، در پاسخ از این سؤال که آیا خاستگاه قانونی حکومت علوی چه بود؟
باید گفت: پس از رحلت رسول خدا(ص) شکلی که برای خلافت رسمیت یافت و قانونی گردید، انتخاب خلیفه از طریق شورای مهاجر و انصار بود.
هر چند این شیوه، مرضیّ بسیاری از صحابه و اعیان مهاجر و انصار نبود و آن را حق یا مشروع نمی شمردند؛ ولی تنها خاستگاه قانونی حکومت و خلافت، همین شیوه به شمار می رفت.
حکومتی که با انتخاب شورای مهاجر و انصار استقرار می یافت، دارای خاستگاه قانونی بود و این مبنای قانونی را طوعاً یا کرهاً همگی پذیرفته بودند.
از این رو خاستگاه قانونی حکومت علوی، تفاوتی با خاستگاه قانونی خلفای پیشین نداشت.
البته اینکه آیا خود آن حضرت و یا اطرافیان ایشان، نظام قانونی فوق الذکر را حق می شمردند و برای آن مشروعیت دینی و یا سیاسی قائل بودند یا نه؟
بحث دیگری است که موکول به بررسی های آتی است ولی به هر حال این شیوه ای بود که رسمیت داشت و بر طبق آن، حضرت با مخالفان خویش مانند معاویه احتجاج می نمود.
معاویه از افرادی بود که در روز بیعت، در مدینه حضور نداشت و با امام هم بیعت نکرده بود، ولی حضرت در نامه های خویش به او، با اشاره به خاستگاه قانونی فوق الذکر برای حکومت خود، او را به اطاعت و تبعیت می خواند: |52| "انه بایعنی القوم الذین بایعوا ابابکر و عمر و عثمان علی ما بایعوهم علیه، فلم یکن للشاهد ان یختار و لا للغائب ان یردّ و انما الشوری للمهاجرین و الانصار؛ [10] همان قومی که با ابوبکر، عمر و عثمان بیعت کردند، بر اساس همان بیعتها، با من نیز بیعت کردند، پس کسی که حضور دارد نمی تواند فرد دیگری برگزیند و آن که غایب است، نمی