بسمه الله الرحمان الرحیم
مقدمه :
عدل از اصول اعتقادی شیعه به شمار می آید .
از نگاه شیعه هستی بر پاییه عدل خلق شده در چهار چوب عدل نظم و سامان یافته و در بستر قسط و عدل به تکامل می رسد ، بر این اساس گستره ی عدل به حوزه ی مسائل کلامی محدود نمی شود بلکه حیات خودی و اجتماعی را نیز در بر می گیرد یعنی مناسبات خودی و جمعی انسانها نیز باید مبتنی بر عدل باشد و عدالت محور تنظیم همه رفتارهای شخصی و برنامه های اجتماعی قرار گیرد .
امروزه با وجود توسعه ی شکوفی که در علم و صنعت و اکتشافات صورت گرفته و از قعر دریاها تا برخی کرات تحت سیطه ی آدمی قرار گرفته اما باز هم مقوله ی اصلی در حیات بشر عدل و صفا و عدالت طلبی است .
حتی در کشورهای توسعه یافته که ارزش های انسانی به فراموشی سپرده شده ، از گوشه و کنار بحث عدالت مطرح می شود و در این اوضاع نابرابری و بی عدالتی است که شیعه می تواند آموزه های منتبق بر عدل خود را به عنوان محصولات فرهنگی پر جاذبه به جامعه ی بشری عرضه کند .
برای سر دادن (( گلبانگ عدالت )) در جهان امروز ابتدا باید خود بر صراط عدل گام نهاد و بدون شک پیام عدالت خواهی و دادگستری اما علی غلیه السلام برای دلیل در پهنه ی تاریخ و گسترش جغرافیا طنین انداز شده که از چشمه ساز زلال عدالت نفسانی نشاءت گرفته و خودش از شدت عدالت بر محراب زمین و زمان جاری شد .
بر این اساس ، امروز مهمترین رسالت شیعه ی علوی عزم راسخ بر دستیابی به ملک عدالت در سرزمین جان خویش و اهقام جدی به برپایی آن در عرصه ی اجتماع است .
امید که از این رهگذر زمینه ی صدور پیام عدالت خواهی انقلاب اسلامی فراهم آید و بستر ظهور آیت حق و عدالت حضرت مهدی ( عج ) مهیا شود .
مفهوم عدالت :
عدالت واژه ای کلیدی و مقدس است که مکاتب و فرهنگ های گوناگون درباره ی مفهوم آن سخن گفته اند ، معنای کلی و اجمالی این واژه نزد مکاتب و فرهنگ های مختلف مشترک و یکسان است .
اما آنها در معنای تفصیلی ، مصادیق و شیوه های تحقق عدالت ، اختلاف نظر دارند .
معنای لغوی :
عدالت از (( عدل )) گرفته شده است و عدل مصدر است که معنای ضد ظلم و جور به کار می رود ( العدل ، ضدالظلم و الجور ) .
همچنین عدل به معنای مساوات رفتار کردن بین دو نفر است .
درباره ی مفهوم لغوی عدالت آمده است : عدل ، دادکردن ، داد دادن ، نماندن هر چیزی به جای خود ، حد متوسط بین افراد و تفریط در هر یک از قوا ، انصاف ، عدالت ، دادگری ، اندازه و حد اعتدال ، راست .
اما معنای دقیق و کامل تر این واژه را باید در رهنمود ها و گذاره های ارزشی دینی جست و جو کرد ، زیرا آشنا ساختن مردم با حقیقت (( عدالت و دادگری )) و تیین راهکار های دست یابی به آن از جمله رسالت های اساسی دین محسوب می شود .
کلمه عدالت در کتاب های لغت و در عرفا به معنای احقاق حقوق و ضد ظلم است ولی این مفهوم بسیار کلی است و وافی به مقصود نمی تواند باشد .
اما علی بن ابی طالب ( ع ) در باره ی عدالت می فرماید : العدل یضع الا مور مواضعها ( عدل آن است که هر چیز در جای خودش قرار گیرد.
)
عدالت در کلام و فلسفه : در حوزه ی علم کلام و فلسفه مفهوم اصطلاحی عدالت به برخی از ویژگیهای خداوند سبحان اشاره دارد و (( نظم و تعادل حاکم بر جهان هستی )) و (( تناسب پاداش و عقوبت های الهی با اعمال بندگان )) را تداعی می کند .
این معنا در بعضی از روایات نیز طرح شده است از جمله امام علی ( ع ) در پاسخ به سؤال شخصی که از ایشان راجع به توحید و عدل الهی پرسیده بود می فرماید : التوحید ان لا تتو همه و العدل ان لا تتهعه : توحید و یگانگی حق تعالی آن است که خداوند سبحان را دور هم و اندیشه ی خود نیاوری ( و او را به مخلوقات تشبیه نکنی ) و عدل الهی آن است که او را به آنچه شایسته نیست ، متهم نکنی ( و ضعف و نقص و ظلم را به او نسبت ندهی ) .
در همین باره استاد شهید مرتضی مطهری در مبحث (( عدل الهی )) چهار معنا برای عدالت ذکر می کند که دو معنای آن در حوزه ی کلام و فلسفه بیشتر مورد توجه است .
الف ) موزون بودن : بدین معنا که جهان هستی ، موزون ، متعادل و هماهنگ است و هر چیز در جایگاه خودش قرار دارد به نحوی که کوچک ترین تغییر و تحول در جایگاه واقعی اشیاء نظم و برنامه منطقی آنها را در هم می ریزد .
ب ) رعایت استحقاق در وجودو و بخشش و اضافه : از آنجا که ظرفیت و قابلیت موجودات جهان متفاوت است ذات حضرت حق که فیاض علی الا طلاق است به هر موجودی متناسب با ظرفیتش فیض می بخشد .
عدالت در علم و اخلاق : در علم اخلاق عدالت یکی از ویژگی های نفسانی انسان معرفی شده است در این حوزه مفهوم عدالت از بعد عقیدتی و فلسفی فاصله می گیرد و به درون روح انسانی و بعد روان شناختی آن کشیده می شود ، با توجه به تعریف خاصی که علمای اخلاق از نفس انسان و قوای آن ارئه می کنند عدالت در این علم به معنای (( اعتدال قوای نفسانی و پرهیز از هرگونه افراط و تفریط )) است .
محقق دوانی ( متوفای 908 ق ) در این باره می نویسد : عدالت مشتمل است بر جمیع فضایل چه هر گاه که تمامی قوای انسانی در موضوعات خود بر وجه اعتدال صرف نماید هر آینه جمیع کمالات حاصل شود و از جمیع دلایل اجتناب حاصل آید و عدالت وقتی به کمال رسد که شخص اولاً در قوا و جوارح خود عدالت به جا آورد ، سپس در تدبیر منزل و معاشرت با اهل و عیالان سپس در سیاست مدینه و تدبیر امور آن و این قسم مخصوص به سلامین و امرا و ارکان دولت است .
در شرح ارکان و شعبه های عدالت حدیثی از امیرالمؤمنین ( ع ) نقل شده که بسیار قابل توجه است : عدالت چهار شعبه دارد : فهم دقیق ، دانش عمیق ، حکمت شکوفا و بستان برد باری .
هر که خوب فهمید همه ی علوم را روشن و تعیین کند .
هر که عمیق دانست آشبخورهای حکمت را می شناسد و هر که بردبار باشد در کار خود کوتاهی و تفریط نکند و در میان مردم خوش نام به سر برد .
امام خمینی ( ره ) درباره ی معنا و مفهوم عدالت در حوزه ی علم اخلاقی می نویسند : بدان که عبادت عبارت است از حدوسط بین افراط و تفریط و آن از مهمات فضایل اخلاقیه است .
بلکه عدالت مطلقه تمام فضایل با طنیه و ظاهریه و روحیه و قلبیه و نفسیه و حبیمه است زیرا عدل مطلق مستقیم به همین معنا است ، چه در مظهریت اسماء و صفات و تحقق به آن که استقامت مطلقه است و مختص به انسان کامل است و چه در اخلاق نفسایه که اعتدال قوای ثلاثه است یعنی قده ی شهویه ، غضبیه و شیطانی و ...
پس عدالت که عبارت از حد وسط بین افراط و تفریط و غلو و تقصیر می باشد از فضایل بزرگ احادیث است بلکه از فیلسوف عظیم الشاءن ارسطالیس منقول است که (( عدالت )) جزوی نبود از فضیلت ، بلکه همه ی فضیلت ها بود و (( جور ))که ضد آن است جزوی نبود از رذیلت ، بلکه همه ی رذیلت ها بود .
عدالت اجتماعی : عدالت اجتماعی اصطلاحی است که به تحقیق عدالت در اجتماع مربوط می شود و بر اساس تعریفی که پیش تر از واژه ی عدل بیان شد ، هر گاه در اجتماع هر چیزی در جای خود قرار گیرد و مقام ها ، موقعیت ها ، امکانات و توانمندی ها به گونه ای صحیح و منطقی توزیع می شود ، (( عدالت اجتماعی )) تحقق یافته است .
امام خمینی ( ره ) درباره ی برنامه ی اسلام برای اجرای عدالت در سطح جامعه می گویند : اسلام تعدیل را می خواهد ، نه جلو سرمایه را می گیرد و نه می گذارد سرمایه ی آنطور بشود که یکی صد ها میلیارد دلار داشته باشند و برای سگش هم اتوموبیل و شوفر داشته باشد و یکی شب که پیش بچه هایش برود نان نداشته باشد .
حضرت آیه الله خامنه ای نیز عدالت اجتماعی را چنین تعریف می کنند : عدالت اجتماعی بدین معناست که فاصله ژرفا میان طبقات و برخورداری های ناحق و محرومیت ها از میان برود و مستضعفان و پابرهنگان که همواره مطمئن ترین و وفادارترین مدافعان انقلابند احساس کنند که سمت دفع محرومیت حرکتی جدی و صادقانه انجام می گیرد .
واژه ی عدالت در حوزه ی سیاسی ـ اجتماعی : واژه ی عدالت در حوضه ی علوم سیاسی و اجتماعی بیشتر به دو معنا به کار می رود : 1 ـ حق هر انسانی را به او دادن .
2 ـ تلافی ، خطا .
عدالت به معنای نخست همانا احترام گذاردن به هر گونه قواعدی است که مقدر می دارد ، آدمیان چگونه باید با یکدیگر رفتار کنند یا به دیگر سخن احترام گذاردن به حقوق و وظایف است .
افلاطون در کتاب حمدر چهار فضیلت اصلی برای انسان برشمرده : عدالت ، میانه روی ، خردمندی و شجاعت ، فضیلت کنترل کننده یا هماهنگ کننده است و انسان عادل ، انسان منضبطی است که شهواتش تابع عقل اوست .
واژه های مترادف (( عدل )) : در فرهنگ اسلامی برخی واژه ها مترادف عدل به کار رفته اند که عبارتند از قسط ، انصاف و مساوات .
در قرآن کریم آمده است : قل اءمرربی بالقسط ( بگو پروردگار من به قسط و عدل فرمان می دهد ) خداوند همچنین برپادارندگان قسط را دوست دارد ( واقسطو اءن الله یحب المقسطین )و قسط را به پا دارید به درستی که خدا دوست دارد کسانی را که قسط برپا می دارند .
قسط در لغط به معنای (( عدل و دادگری جهدیات از هر چیز ،عادل و دادگر )) آمده است .
این واژه در اثل به معنای (( سهم و نصیب عادلانه )) است ، از این دو گاهی به معنای (( عدالت )) می آید و آن در صورتی است که نصیب عادلانه هر کس پرداخت شود .
واژه های مخالف با عدل : در ادبیات دینی در نقطه ای مقابل کلمه عدل واژه های دیگری مطرح شده که با دقت در معانی آنها بهتر می توان به معنی عدالت پی برد از آن جمله است : (( ظلم )) یا (( جور )) و (( تبعیض )) .
در این قسمت ابتدا به بررسی واژه ی (( ظلم )) می پردازیم ، در مضرات راعب (( ظلم )) اینگونه معنا شده است : الظلم عدد اءهل اللغه و کثیر من العلماء وضع الشی فی غیر موضعته محنقص به اما بنقصل اءوبزیاده و اما بقول عن وقته و مکانه ( ظلم نزد اهل لغت و بسیاری از دانشمندان عبارت است از نماندن چیزی در غیر جای ویژه ی آن با کم و زیاد کردن آن و یا در زمان و مکان خود انجام ندادن است ، بنابراین ظالم کسی است که جایگاه و حد واقعی کارهای خود را رعایت نمی کند و عادل به کسی گفته می شود که جایگاه و حد واقعی کارهای خود را مراعات می کند .
جایگاه عدالت در اسلام : عدل در اسلام ، از دیدگاه شیعه ، یکی از اصول دین است و زیر بنا و فلسفه فروع مکتب محسوب می شود ، مباحث علمی و عملی عدالت به ویژه در فرایند توسعه و سازندگی اجتماعی در وهله اول نخست از قرآن و سخنان پیامبر اکرم ( ص ) و سیره ی عملی آن حضرت سرچشمه می گیرد .
سپس از زبان رسای امام علی ( ع ) تفسیر شده و در طول پنج سال خلافت ایشان الگوی عیف و عملی آن برای جهانیان توسیه گردیده است با وجود آموزه های دینی در خصوص قسط و عدل فیلسوفان و اندیشمندان مسالمان درباره ی نقش و جایگاه دقیق عدالت با یکدیگر